Του Μιχάλη Διακαντώνη*
Κατά την τελευταία πενταετία, το ενδιαφέρον για τα ενεργειακά ζητήματα, τόσο στη χώρα μας, όσο και στην Κύπρο, βρίσκεται στην καθημερινή agenda της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Υψηλές προσδοκίες, διαφαινόμενες εξωτερικές συμμαχίες, κομματικές συγκρούσεις, αλλά και υπερβολές χαρακτηρίζουν τον διάλογο για τα θέματα της ενέργειας. Στο παρόν κείμενο, θα επιχειρηθεί η σκιαγράφηση των ενεργειακών δεδομένων για το Ισραήλ, την Κύπρο και την Ελλάδα, με όλες τις προκλήσεις, δυσκολίες αλλά και ευκαιρίες που προκύπτουν για κάθε κράτος:
-
ΙΣΡΑΗΛ
(Φωτ.: Χρειάστηκε τελικά η μεσολάβηση του πρωθυπουργού της χώρας, Benjamin Netanyahu, ώστε να δημιουργηθεί ένα βασικό ρυθμιστικό πλαίσιο για την ενέργεια, αλλά και η επίκληση του άρθρου 52 του Συντάγματος που αναφέρεται σε λόγους εθνικής ασφάλειας.)
Στο πλούσιο σε ενεργειακά αποθέματα Ισραήλ, η ανάπτυξη του ενεργειακού τομέα βρίσκεται σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη καμπή. Η συμφωνία μεταξύ της αμερικανικής εταιρείας Noble και της Ισραηλινής Delek για την εκμετάλλευση του κοιτάσματος φυσικού αερίου Leviathan «πάγωσε» προσωρινά λόγω της επέμβασης της Επιτροπής Ανταγωνισμού της χώρας, η οποία ισχυρίστηκε ότι υπάρχει κίνδυνος δημιουργίας μονοπωλίου. Χρειάστηκε τελικά η μεσολάβηση του πρωθυπουργού, Benjamin Netanyahu, ώστε να δημιουργηθεί ένα βασικό ρυθμιστικό πλαίσιο για την ενέργεια, αλλά και η επίκληση του άρθρου 52 του Συντάγματος που αναφέρεται σε λόγους εθνικής ασφάλειας. Τυχόν απόρριψη του ρυθμιστικού αυτού πλαισίου απ' το Ανώτατο Δικαστήριο του Ισραήλ θα προκαλέσει καθυστερήσεις που πιθανόν να βάλουν οριστική «ταφόπλακα» στα ενεργειακά σχέδια του Ισραήλ, όπως δήλωσε ο υπουργός Ενέργειας, Yuval Steinitz, αλλά και ο ίδιος ο Netanyahu.
Η Noble τονίζει ότι για να είναι οικονομικά συμφέρουσα η εκμετάλλευση του Leviathan, θα πρέπει να υπάρξουν και εξαγωγές του ισραηλινού αερίου, καθώς η εσωτερική ζήτηση δεν επαρκεί για να καλύψει τα επενδυτικά κόστη (Φωτ.).
Για τον λόγο αυτό, το Ισραήλ αναζητεί εξωτερικές αγορές τις οποίες μπορεί να προσεγγίσει με τρεις τρόπους:
- μέσω της κατασκευής ενός αγωγού Ισραήλ - Κύπρου - Ελλάδας (αγωγός East Med), που θα μεταφέρει αέριο στις ανωτέρω χώρες, αλλά και στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές αγορές.
- μέσω της υγροποίησης του φυσικού αερίου στους τερματικούς σταθμούς της Αιγύπτου (στη Damietta και στο Idku) και της μεταφοράς του με πλοία στις αγορές της Ευρώπης και της Ασίας.
- μέσω ενός αγωγού που θα διοχετεύει το αέριο προς την Τουρκία, προκειμένου να καλύψει τις τουρκικές ανάγκες αλλά και τη ζήτηση άλλων ευρωπαϊκών κρατών.
Ασύμφορη, προς το παρόν, η κατασκευή του αγωγού East Med
Η κατασκευή του αγωγού Ισραήλ - Κύπρου - Ελλάδας, αν και θα αποτελέσει αντικείμενο περαιτέρω μελέτης, σύμφωνα με τις αποφάσεις που λήφθηκαν στην τριμερή σύνοδο του Ιανουαρίου στη Λευκωσία δύσκολα θα υλοποιηθεί, καθώς παρουσιάζει τεχνικές δυσκολίες (βάθος νερού, διάμετρος αγωγού, ποσότητα μεταφοράς) και είναι οικονομικά ασύμφορη, καθώς απαιτεί μια τιμή αερίου γύρω στα $10, ενώ η παρούσα τιμή στις αγορές είναι περίπου η μισή. Για να έχει πιθανότητες πραγματοποίησης ένας τέτοιος αγωγός, θα πρέπει οι τιμές να ανέλθουν σημαντικά και βρεθούν επιπλέον ποσότητες αερίου στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου που να δικαιολογούν το κόστος κατασκευής του.
Οι δυσκολίες με την Αίγυπτο
Η λύση της υγροποίησης στην Αίγυπτο παρουσιάζει τις δικές της δυσκολίες, καθώς θα εξαρτηθεί απ' τη βιωσιμότητα του καθεστώτος Sisi και την εν γένει σταθερότητα της πολιτικής ζωής της Αιγύπτου, απ' τον διακανονισμό των οφειλών (ύψους $1,7 δισ.) που η Αίγυπτος έχει απέναντι σε ισραηλινές εταιρείες ενέργειας, αλλά και απ' το κόστος εξόρυξης, υγροποίησης και μεταφοράς του αερίου προς την Ευρώπη.
Πιο συμφέρουσα η μεταφορά αερίου προς την Τουρκία, αλλά...
Από καθαρά οικονομικής απόψεως, η πιο συμφέρουσα λύση για το Ισραήλ φαίνεται να είναι η μεταφορά του αερίου προς την Τουρκία, αλλά προσκρούει στην επίλυση του κυπριακού ζητήματος, καθώς ο αγωγός Ισραήλ - Τουρκίας θα πρέπει να διασχίσει την κυπριακή Ανεξάρτητη Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ). Ενδεικτικές για την πρόθεση του Ισραήλ να εξάγει αέριο προς την Τουρκία (αλλά και μέσω της Τουρκίας σε Ελλάδα και Ευρώπη) είναι οι δηλώσεις των Netanyahu και Steinitz, αλλά και η επιχειρούμενη εξομάλυνση των σχέσεων Ισραήλ - Τουρκίας μέσω επαφών ανώτατων αξιωματούχων και επιτροπών των δύο χωρών. Πέραν του Κυπριακού, αγκάθι σε μια τέτοια συμφωνία αποτελεί και η στάση της Τουρκίας στο Παλαιστινιακό, που συνοδεύεται απ' το ισραηλινό αίτημα για κλείσιμο των γραφείων της Χαμάς στην Τουρκία.
-
ΚΥΠΡΟΣ
Στο νησί της Αφροδίτης, οι εξελίξεις που προέκυψαν μετά την ανακάλυψη του αιγυπτιακού κοιτάσματος Zohr έχουν περιπλέξει την κατάσταση. Αφενός, δημιουργούνται προσδοκίες για την ανακάλυψη νέων κοιτασμάτων φυσικού αερίου και πετρελαίου που οδήγησαν τη γαλλική Total στην ανανέωση της άδειας έρευνας και εξόρυξης για το οικόπεδο 11 (ανάλογες σκέψεις υπάρχουν και για το οικόπεδο 10) και την ιταλική ENI και την νοτιοκορεάτικη KOGAS να συνεχίσουν τις δικές τους έρευνες στα οικόπεδα 2, 3 και 9. Πριν από λίγες μέρες, η κυπριακή κυβέρνηση αποφάσισε μάλιστα και την έναρξη του τρίτου γύρου αδειοδοτήσεων έρευνας στην ΑΟΖ της.
Οι προσδοκίες αυτές σε συνδυασμό με τις φθηνές τιμές πετρελαίου οδήγησαν την κυπριακή κυβέρνηση να απορρίψει την «ενδιάμεση λύση», την εισαγωγή δηλαδή φυσικού αερίου από την ολλανδική Vitol, που θα κάλυπτε τις κυπριακές ανάγκες έως ότου γίνει εκμεταλλεύσιμο το κοίτασμα της «Αφροδίτης». Η απόφαση αυτή στηρίχθηκε εν μέρει και στον σχεδιασμό για την υλοποίηση του «Eurasia Interconnector», που αφορά στην ηλεκτρική διασύνδεση Ισραήλ - Κύπρου - Ελλάδας, με υποθαλάσσιο καλώδιο ισχύος 2.000 ΜW. Το έργο είναι όμως αμφίβολο αν θα μπορέσει να περατωθεί, τόσο για λόγους κόστους –καθώς η τιμή του αερίου στην Ευρώπη είναι κοντά στα 5 δολάρια, όσο δηλαδή και η τιμή του αερίου στο Ισραήλ προ της μετατροπής και μεταφοράς του–, όσο και λόγω τεχνικών δυσκολιών που αυτό παρουσιάζει.
Η εξαγορά της BG από τη Shell και η βιώσιμη λύση της Αιγύπτου
Μια άλλη κρίσιμη εξέλιξη αφορά την εξαγορά της βρετανικής BG από τη Shell, καθώς η BG κατέχει το 35% του κοιτάσματος της «Αφροδίτης» αλλά και το σταθμό υγροποίησης αερίου στο Idku της Αιγύπτου. Αυτό σημαίνει ότι η Shell μπορεί να καθετοποιήσει την παραγωγή, χρησιμοποιώντας μέρος του κυπριακού αερίου για την αγορά της Αιγύπτου ή για εξαγωγές προς άλλες χώρες, εφόσον τα κόστη εξόρυξης, μεταφοράς και επεξεργασίας είναι ανταγωνιστικά. Σύμφωνα με τον Κύπριο υπουργό Ενέργειας, Γιώργο Λακκοτρύπη, η μεταφορά του κυπριακού αερίου στην Αίγυπτο είναι η πιο βιώσιμη λύση με βάση τα υπάρχοντα δεδομένα. Παράλληλα, η εξαγορά αυτή είναι σημαντική, γιατί η Shell είναι μια εταιρεία με τεράστια υλικοτεχνική υποδομή που εξειδικεύεται σε υποθαλάσσια κοιτάσματα μεγάλου βάθους, ενώ διαθέτει και σημαντικό πολιτικό εκτόπισμα, και συνεπώς η εμπλοκή της προσδίδει στην Κύπρο αύξουσα γεωπολιτική αξία. Το μοναδικό ερωτηματικό που τίθεται αφορά την πρόθεση της Shell να δραστηριοποιηθεί άμεσα στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, καθώς με τις υπάρχουσες τιμές ενέργειας οι εταιρείες έχουν περικόψει τα επενδυτικά τους σχέδια, ενώ η εταιρεία φαίνεται επί του παρόντος να ενδιαφέρεται περισσότερο για άλλες χώρες (π.χ. Ιράν).
Κινδυνεύει να μείνει, για κάποιο διάστημα, χωρίς αέριο
Αν η εκμετάλλευση της «Αφροδίτης» δεν προχωρήσει γρήγορα και δεδομένης της απόρριψης της ενδιάμεσης λύσης για εισαγωγή αερίου, υπάρχει ο κίνδυνος η Κύπρος να μείνει χωρίς φυσικό αέριο για κάποια περίοδο, καθώς οι ποσότητες που έχουν ανακαλυφθεί δεν επαρκούν για να γίνουν ξεχωριστά έργα για εισαγωγή και εξαγωγή αερίου. Επιπλέον, η ανακάλυψη του Zohr περιορίζει σημαντικά την πιθανότητα να γίνουν εξαγωγές προς την αγορά της Αιγύπτου, καθώς η χώρα θα είναι πλέον ενεργειακά αυτόνομη μετά το 2020. Μια αρνητική εξέλιξη για την Κύπρο ήταν και η άρνηση του Δήμου Λάρνακας να στεγάσει τις υποστηρικτικές υπηρεσίες των εταιρειών ενέργειας για περιβαλλοντικούς και τουριστικούς λόγους (προτάθηκε αντ' αυτού η Λεμεσός). Το γεγονός αυτό προκάλεσε δυσαρέσκεια στους ξένους επενδυτές, καθώς οι δραστηριότητές τους καθυστερούν σημαντικά και υπάρχει το ενδεχόμενο οι υπηρεσίες αυτές να μεταφερθούν σε άλλη χώρα (π.χ. στην Αίγυπτο).
Τελικώς, σε περίπτωση που η Shell –μέσω της BG– επιλέξει να μην αξιοποιήσει άμεσα το τερματικό της στην Αίγυπτο, προκύπτουν δύο εναλλακτικές επιλογές για το κυπριακό αέριο:
- η κατασκευή πλωτών μονάδων υγροποίησης ή συμπίεσης αερίου (FLNG και FCNG) για τη μεταφορά του σε Ευρώπη ή/και Ασία. Οι τεχνολογίες αυτές είναι σχετικά καινούργιες και αρκετά δαπανηρές για τη Noble, που βρίσκεται ήδη σε δυσχερή οικονομική θέση λόγω των χαμηλών τιμών ενέργειας και των εκτεταμένων επενδύσεων που έχει πραγματοποιήσει στο παρελθόν. Η συγκεκριμένη επιλογή, όμως, προσφέρει ευελιξία στον προμηθευτή αερίου, καθώς δεν τον δεσμεύει σε μια μόνιμη αγορά, όπως συμβαίνει στην περίπτωση ενός αγωγού.
- η εξαγωγή αερίου προς την ακμάζουσα ενεργειακή αγορά της Τουρκίας, μέσω της κατασκευής αγωγού, εφόσον πρώτα επιλυθεί το κυπριακό ζήτημα με τρόπο που ωφελεί τις δύο κοινότητες του νησιού και δεν οδηγεί σε καταναγκαστικές ή βιαστικές επιλογές την Κυπριακή Δημοκρατία.
-
ΕΛΛΑΔΑ
Η εκμετάλλευση των ελληνικών ενεργειακών πόρων προϋποθέτει αφενός την οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών της χώρας μας με κράτη που συνορεύουν με αυτήν, αφετέρου τη διασφάλιση των ενεργειακών πηγών ενέργειας μέσα από το σχηματισμό πολυμερών διπλωματικών και στρατιωτικών συμμαχιών. Προς την κατεύθυνση αυτή, η Ελλάδα έχει ολοκληρώσει διαδοχικές συναντήσεις με Κύπρο, Αίγυπτο, Ισραήλ, Λίβανο και Ιορδανία. Οι συναντήσεις αυτές αναμένεται να έχουν συνέχεια, ενώ στην τριμερή συνάντηση Ελλάδας - Κύπρου - Ισραήλ έγινε σαφής αναφορά στη διερεύνηση των δυνατοτήτων για την κατασκευή αγωγού (East Med) που θα μεταφέρει φυσικό αέριο από το Ισραήλ και την Κύπρο στην Ελλάδα και από εκεί στην Ευρώπη, όπως και στη δημιουργία ενός υποβρύχιου ηλεκτρικού καλωδίου που θα διασυνδέει τα δίκτυα ηλεκτροδότησης των τριών χωρών (αναφερθήκαμε ανωτέρω).
Αγωγοί
Παράλληλα, εγκρίθηκαν τα σχέδια για την εγκατάσταση και διαδρομή του ελληνικού τμήματος του Διαδριατικού Αγωγού Φυσικού Αερίου (Trans Adriatic Pipeline/TAP) που αποτελεί ένα βασικό project για την υλοποίηση του Νότιου Διαδρόμου, ο οποίος και αποσκοπεί να διαφοροποιήσει τις πηγές και τις οδεύσεις για την ευρωπαϊκή αγορά φυσικού αερίου. Ο TAP υπάρχει πρόβλεψη να συνδεθεί με μια σειρά από άλλους αγωγούς, όπως είναι ο διασυνδετήριος αγωγός Ελλάδας - Βουλγαρίας (IGB) που θα επεκταθεί και στη Ρουμανία, ώστε να σχηματιστεί ο Κάθετος Διάδρομος Φυσικού Αερίου (VGC), καθώς και ο αγωγός Ιονίου Αδριατικής (IAP) που θα διασχίζει Αλβανία, Μαυροβούνιο, Βοσνία-Ερζεγοβίνη και θα καταλήγει στην Κροατία. Προσφάτως, υπογράφηκε και ένα μνημόνιο συναντίληψης μεταξύ της ΔΕΠΑ, της ιταλικής Edison και της ρωσικής Gazprom για την αναβίωση του διασυνδετηρίου αγωγού Τουρκίας - Ελλάδας - Ιταλίας (ITGI), ο οποίος θα προμηθεύει με ρωσικό αέριο τις αγορές της Ευρώπης.
Ο ΑΓΩΓΟΣ TAP
Ο ΑΓΩΓΟΣ IGB
Προφανώς, δεν είναι όλοι οι προαναφερθέντες αγωγοί υλοποιήσιμοι, καθώς απαιτούν μεγάλες επενδυτικές δαπάνες, ικανές ποσότητες αερίου, εξασφαλισμένη ζήτηση και σύμπλευση οικονομικών και γεωπολιτικών συμφερόντων μεταξύ διαφορετικών δρώντων. Ο αγωγός TAP, καθώς και οι κάθετοι αγωγοί που δύναται να συνδεθούν με αυτόν (IGB, VGC, IAP) έχουν περισσότερες πιθανότητες να ολοκληρωθούν μιας και συμβαδίζουν με τα σχέδια της Ε.Ε. για περιορισμό της εξάρτησης απ' το ρωσικό αέριο. Επιπλέον, οι αγωγοί αυτοί, σε συνδυασμό με τον πλωτό τερματικό σταθμό υγροποιημένου αερίου που αναμένεται να κατασκευαστεί στην Αλεξανδρούπολη, θα μπορούσαν να τροφοδοτηθούν με φυσικό αέριο που θα προέρχεται από τις ΗΠΑ, προσδίδοντας στην Ουάσιγκτον οικονομικά και γεωπολιτικά οφέλη. Οι αγωγοί TAP και ITGI είναι σαφώς ανταγωνιστικοί, καθώς ακολουθούν σχεδόν παράλληλες πορείες, απευθύνονται στους ίδιους πελάτες, αλλά μεταφέρουν αέριο από διαφορετικούς προμηθευτές. Η υλοποίηση του East Med είναι αμφίβολη, κυρίως για οικονομικούς λόγους, καθώς οι σημερινές τιμές του αερίου δεν δικαιολογούν το κόστος του και ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν και επιπλέον ποσότητες αερίου για να καταστεί λειτουργικός.
Συμπερασματικά, οφείλουμε να κάνουμε δύο παρατηρήσεις:
- Πρώτον, ότι πολλές από τις ενεργειακές εξελίξεις που αφορούν τα καθ' ημάς δεν πηγάζουν αλλά ούτε και διαμορφώνονται αποκλειστικά απ' τα δικά μας συμφέροντα. Συνεπώς, Ελλάδα και Κύπρος σε αρκετές πτυχές του ενεργειακού ζητήματος είναι αναγκασμένες απλώς να ακολουθήσουν τις εξελίξεις, προσαρμοζόμενες κάθε φορά με τον καλύτερο τρόπο ώστε να αποκομίσουν τα μέγιστα δυνατά οφέλη. Π.χ. αν το Ισραήλ επιθυμεί να διοχετεύσει μέρος του αερίου του μέσω ενός αγωγού που θα διατρέχει την Τουρκία, θα πρέπει να διασφαλιστεί ότι αυτό θα γίνει με όρους που θα ωφελήσουν και την ελληνοκυπριακή πλευρά και δεν θα οδηγήσουν σε μια εκβιαστική επίλυση του κυπριακού ζητήματος. Αν δεν κατασκευαστεί ο αγωγός East Med, τότε η Ελλάδα θα πρέπει να αναπτύξει τις εγχώριες υποδομές αποθήκευσης και υγροποίησης και να εξασφαλίσει τη συμμετοχή της στους κάθετους αγωγούς που θα μεταφέρουν αυτό το αέριο σε ξένες αγορές. Αυτό που πρέπει να έχουν υπόψιν τους οι πολιτικοί δρώντες σε Ελλάδα και Κύπρο είναι ότι οποιεσδήποτε χρονικές καθυστερήσεις ή θεσμικές αγκυλώσεις θα απομακρύνουν το ενδεχόμενο να καταστούν τα κράτη μας σημαντικοί ενεργειακοί δρώντες, με συνέπεια να υπάρξουν απώλειες σε οικονομικό και γεωπολιτικό επίπεδο. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να αντιλαμβανόμαστε τις δυνητικές συνεργασίες με όρους συμπληρωματικότητας και όχι υποκατάστασης π.χ. το Ισραήλ μπορεί να προσδοκά στη συνεργασία με Ελλάδα και Κύπρο για λόγους εθνικής ασφάλειας και επέκτασης των σχέσεων του με την Ε.Ε., αλλά και παράλληλα να επιθυμεί να αναπτύξει τους ενεργειακούς του δεσμούς με την Τουρκία για οικονομικούς λόγους αλλά και ως αντίδοτο στη γεωπολιτική ανάδυση του Ιράν.
- Δεύτερον, με βάση τα γεωλογικά δεδομένα που αφορούν την περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, είναι πολύ πιθανόν μελλοντικά να ανευρεθούν και νέα κοιτάσματα φυσικού αερίου και πετρελαίου, με τη δυνατότητα οι χώρες της περιοχής να συγκροτήσουν έναν Οργανισμό Εξαγωγέων Ενέργειας. Αν και οι παρούσες ανακαλυφθείσες ποσότητες δεν μπορούν να συγκριθούν σε καμία περίπτωση με τα αποθέματα του Οργανισμού Εξαγωγών Πετρελαιοπαραγωγών Χωρών (Organization of the Petroleum Exporting Countries/OPEC/ΟΠΕΚ), θα ήταν δυνατό να διαφοροποιήσουν τις πηγές ενέργειας κυρίως για τις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου, των Βαλκανίων και της Ανατολικής Ευρώπης, παρέχοντάς τους μεγαλύτερο βαθμό ενεργειακής ασφάλειας και μάλιστα σε ανταγωνιστικότερους όρους σε σχέση με τα σημερινά δεδομένα. Η ενεργειακή διαφοροποίηση –αν όχι η απεξάρτηση αυτών των χωρών– θα τους προσδώσει και μεγαλύτερες δυνατότητες για την άσκηση μιας αυτόνομης, ενεργητικής και ευέλικτης διπλωματίας.
Αναγκαία η δημιουργία προϋποθέσεων οικονομικής ανάπτυξης και διπλωματικών συνεργειών για τις χώρες της Αν. Μεσογείου
Οι αλλαγές αυτές όμως δεν πρόκειται να συμβούν χωρίς να υπάρξουν εντάσεις, απειλές και ίσως ματαιώσεις κάποιων σχεδίων. Η παρατεταμένη οικονομική κρίση στην Ελλάδα και η όξυνση του μεταναστευτικού προβλήματος σε πανευρωπαϊκό επίπεδο διαταράσσουν τις σχέσεις μεταξύ των μελών της Ε.Ε. και δημιουργούν τάσεις για υποκατάσταση των παραδοσιακών διπλωματικών δεσμών.
Η Ρωσία αναζητεί εναγωνίως νέες αγορές για την ενέργειά της και επέκταση των υπαρχουσών, καθώς βλέπει τα οικονομικά της διαθέσιμα να περιορίζονται λόγω των χαμηλών τιμών. Οι ΗΠΑ εισέρχονται στο ενεργειακό παίγνιο της Ευρώπης μέσω των προμηθειών υγροποιημένου αερίου και οι χώρες του ΟΠΕΚ προσπαθούν να αποτρέψουν αυτήν την εξέλιξη διατηρώντας την παραγωγή τους σταθερή.
Η Αυστραλία θα καταστεί εντός της επόμενης τριετίας ο μεγαλύτερος εξαγωγέας υγροποιημένου αερίου παγκοσμίως, η Κίνα διευρύνει τα στρατηγικά της αποθέματα ενέργειας αναπτύσσοντας παράλληλα τον τομέα της διύλισης, ενώ οι παραδοσιακοί παραγωγοί της Βόρειας Θάλασσας βλέπουν τις πηγές τους σταδιακά να εξαντλούνται.
Εντός αυτού του έντονα ανταγωνιστικού πλαισίου, οι χώρες της Ανατολικής Μεσογείου καλούνται να λάβουν αποφάσεις που θα δημιουργούν προϋποθέσεις οικονομικής ανάπτυξης και διπλωματικών συνεργειών, ώστε να αποφευχθούν οι τριβές και οι αναταράξεις που συνδέονται συνήθως με την «κατάρα» της ενεργειακής αφθονίας.
* Ο κ. Μιχάλης Διακαντώνης είναι οικονομολόγος/διεθνολόγος, συντονιστής στο Παρατηρητήριο Ανατολικής Μεσογείου στον Τομέα Ρωσίας Ευρασίας και Νοτιοανατολικής Ευρώπης (ΤΟ.ΡΕ.ΝΕ).
