Είναι το παλιό σημείο ανάφλεξης της Ευρώπης, τα Βαλκάνια, λόγος ανησυχίας για μια ακόμη φορά; Μια πρόσφατη δήλωση από την Άνγκελα Μέρκελ ίσως άξιζε περισσότερη προσοχή από αυτήν που έλαβε. Μιλώντας σε κάποια από τα μέλη του κόμματός της, η καγκελάριος προειδοποίησε πως εάν η Γερμανία κλείσει τα σύνορά της με την Αυστρία, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι μια κλιμάκωση των ήδη αυξανόμενων εντάσεων στα Βαλκάνια. «Δε θέλω να δω τις στρατιωτικές συγκρούσεις να γίνονται απαραίτητες» είπε.
Με τον ερχομό του χειμώνα και με τη συνεχιζόμενη εισροή των προσφύγων και των μεταναστών, το νοτιοανατολικό άκρο της Ευρώπης θα είναι σίγουρα το επίκεντρο της προσοχής τις επόμενες εβδομάδες και μήνες. Όμως μιλάμε πραγματικά για το ξέσπασμα ενός πολέμου; Η Μέρκελ έχει δεχτεί συνεχή πίεση για την υποδοχή των προσφύγων πριν από δύο μήνες. Έχει κάνει τρομερές προσπάθειες για να πείσει την εγχώρια εκλογική της περιφέρεια, ιδιαίτερα στη Βαυαρία, πως οι πολιτικές της είναι λογικές.
Η ανησυχία που εξέφρασε σε αυτή τη δήλωση αναμφίβολα πυροδοτήθηκε από τις σκληρές αντιπαραθέσεις και τη σύγχυση μεταξύ των βαλκανικών κρατών για το πώς θα αντιμετωπίσουν εκατοντάδες χιλιάδες απελπισμένων ανθρώπων που διασχίζουν τα σύνορά τους, ανεβαίνουν σε τρένα και διασχίζουν χωράφια, μερικές φορές διαπερνούν και ποτάμια, σε μια ξέφρενη κούρσα προς τον βορά. Ως τώρα, τα βαλκανικά κράτη υπήρξαν σημείο διέλευσης. Όμως εάν κλείσουν τα σύνορα στη Γερμανία και αλλού, τεράστιοι αριθμοί ανθρώπων θα παραμείνουν σε αυτές τις χώρες, και μια κακή κατάσταση κινδυνεύει πράγματι να γίνει ανεξέλεγκτη.
Η επιλογή των λέξεων από τη Μέρκελ σίγουρα είχε στόχο να προσδώσει ένα αίσθημα έκτακτης ανάγκης. Είχε επίσης και έναν καθαρά εγχώριο στόχο. Παρουσιάζοντας το πρόβλημα ως ένα που θα μπορούσε, εάν δεν αντιμετωπιστεί κατάλληλα, να προκαλέσει σύγκρουση στο αδύναμο βαλκανικό υπογάστριο της Ευρώπης, μάλλον στόχευε να φοβίσει τον κόσμο ώστε να ενεργήσει προληπτικά.
Όμως για πολλούς – εντός και εκτός Γερμανίας – έμοιαζε περισσότερο με μιαν υπερβολική δήλωση. Σύμφωνα με πρώην υψηλού επιπέδου αξιωματούχου των δυτικών Βαλκανίων, δε φαίνεται πιθανό η κατάσταση να φτάσει σε τέτοιο σημείο. Ο Κροάτης πρωθυπουργός αντέδρασε ωμά: «Δε θα υπάρξει ένοπλη σύγκρουση». Προσέθεσε επίσης πως εάν η Γερμανία κλείσει τα σύνορά της για τους πρόσφυγες, η Κροατία «θα κάνει το ίδιο, ακόμη πιο γρήγορα».
Κίνδυνος ένοπλης σύγκρουσης; Δεν είναι ότι βρισκόμαστε σε μια άλλη εποχή, όταν ο Όττο φον Μπίσμαρκ ανακοίνωνε: «Εάν υπάρξει ποτέ νέος πόλεμος στην Ευρώπη θα προέλθει από κάποια ανοησία στα Βαλκάνια». Πέρυσι σημειώθηκε η 100η επέτειος από τη δολοφονία του Αρχιδούκα Φραντς Φερδινάνδου στο Σαράγιεβο, και αυτή η ιστορία δεν ετοιμάζεται να επαναληφθεί.
Ούτε είναι τα Βαλκάνια σήμερα στο ίδιο σημείο που βρίσκονταν στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν η στρατηγική του Σλομποντάν Μιλόσεβιτς του υπερεθνικισμού και οι εκκλήσεις για μια Μεγάλη Σερβία οδήγησαν σε έναν πλήρους κλίμακας πόλεμο και τα χειρότερα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας σε ευρωπαϊκό έδαφος από το 1945. Οι καιροί έχουν αλλάξει. Οι συμφωνίες ειρήνης, η δημοκρατικοποίηση, η πολιτική μεταρρύθμιση και η ευρω-ατλαντική ενοποίηση έχουν μεταμορφώσει την περιοχή από το τέλος των Βαλκανικών πολέμων πριν από 16 χρόνια.
Ωστόσο, αυτό δεν είναι από τα θέματα που μπορεί κανείς να υποψιαστεί τη Μέρκελ για άγνοια, ή απρόσεκτες συναισθηματικές εκτιμήσεις. Το βάρος της Γερμανίας, η ιστορία της, και ο προσωπικός ακτιβισμός της καγκελάριου για την τοποθέτηση των βαλκανικών ερωτημάτων σε πλαίσια ευρωπαϊκής στρατηγικής, είναι γνωστά. Πολύ πριν ξεσπάσει η προσφυγική και η μεταναστευτική κρίση, η Μέρκελ είχε προσπαθήσει να εστιάσει την προσοχή της στα προβλήματα της περιοχής και την ανάγκη για περισσότερη ευρωπαϊκή κινητοποίηση. Ξεκίνησε ειδικές βαλκανικές συνόδους κορυφής στην ΕΕ. Ήταν η μοναδική ηγέτης στην Ευρώπη που μίλησε τηλεφωνικά με τους πρωθυπουργούς της Αλβανίας και της Σερβίας, καλώντας τους σε ψυχραιμία όταν ξέσπασαν διαδηλώσεις ύστερα από έναν ποδοσφαιρικό αγώνα στο Βελιγράδι μεταξύ των δύο εθνικών ομάδων τον Οκτώβριο του 2014. Αργότερα εκείνη τη χρονιά, προειδοποίησε δημόσια πως οι νέες ιμπεριαλιστικές διαθέσεις της Ρωσίας, όπως επιδείχθηκαν στην Ουκρανία, θα μπορούσαν επίσης να έχουν τρομερές συνέπειες στα Βαλκάνια.
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι κυβερνητικές σχέσεις έχουν ξεθωριάσει στα Βαλκάνια. Με ξεκίνημα όταν η Ουγγαρία περιέφραξε τα σύνορά της με τη Σερβία, οδηγώντας τους πρόσφυγες να βρουν άλλες οδούς προς τα δυτικά. Η Κροατία και μετά η Σλοβενία συγκλονίστηκαν. Έχουν υπάρξει δραματικές σκηνές με πρόσφυγες να πεζοπορούν μέσα στο κρύο και άστατες αστυνομικές επιχειρήσεις, και ανησυχητικές ανταλλαγές προσβολών μεταξύ πολιτικών ηγετών που κατηγορούν ο ένας τον άλλον για το χάος. Η Σερβία έχει μια καλύτερη ιστορία υποδοχής οικογενειών μεταναστών – πιθανώς επειδή η κυβέρνησή της προσπαθεί να ενισχύσει την αξιοπιστία της εν όψει των συζητήσεων για την ένταξή της στην ΕΕ, ή επειδή οι σέρβοι θυμούνται το τραύμα των χιλιάδων ανθρώπων που αναγκάστηκαν να εκτοπιστούν κατά τη διάρκεια των πολέμων του 90 – όμως και εκείνη έχει αρχίσει να απειλεί με κλείσιμο των συνόρων.
Η Vessela Tcherneva, αναλύτρια Βαλκανίων στο thinktank του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για τις Εξωτερικές Σχέσεις, έχει εντυπωσιαστεί με το πόσο γρήγορα μπορούν να επιδεινωθούν οι διακρατικές σχέσεις στην περιοχή. «Είναι τρομακτικό» λέει, «είναι σαν να βγήκε ένα τζίνι από ένα λυχνάρι.» Οι παλιές εχθρότητες έχουν κάνει την επανεμφάνισή τους. Κάποιοι στη Σερβία έχουν αποκαλέσει τους αξιωματούχους στην Κροατία «Ουστάσι», αναφερόμενοι στους φασίστες της Κροατίας στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Κυβερνήσεις έχουν ξεκινήσει να αφήνουν υπονοούμενα για χρήση στρατιωτών κατά μήκος των συνόρων για να μεταφέρουν τους μετανάστες. Υπάρχει μια επιστροφή των εμμονών με την υπερβολική ασφάλεια και τα χωρικά εδάφη – ο τρόπος σκέψης που, στις τελευταίες δύο δεκαετίες περίπου, είχε γίνει πολιτικά μη ορθός. Τα ψυχικά εμπόδια της συγκράτησης φαίνονται να καταρρέουν. Προσθέστε σε αυτά τον διαβρωτικό παράγοντα των ομάδων της μαφίας που κερδίζουν από τη λαθρεμπορία των μεταναστών, και η εικόνα στα Βαλκάνια πραγματικά δείχνει μουντή.
Τα δυτικά Βαλκάνια είναι μια φτωχή περιοχή, με χαμηλή ανάπτυξη, μαζική αεργία και ένα κατά κεφαλήν ΑΕΠ χαμηλότερο από το μισού του μέσου της ΕΕ. Αφημένες στην τύχη τους, οι χώρες αυτές δε θα μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της μετατροπής τους σε νεκρή ζώνη, όπου χιλιάδες προσφύγων και μεταναστών παγιδεύονται ή διώκονται από πλουσιότερες ευρωπαϊκές χώρες. Παρ' ότι μόνο δύο δυτικά βαλκανικά κράτη, η Σλοβενία και η Κροατία, είναι μέλη της ΕΕ, ολόκληρη η περιοχή θα πρέπει να συμμετάσχει στις ευρωπαϊκές συζητήσεις για τη δημιουργία μηχανισμών για την αντιμετώπιση της προσφυγικής κρίσης – και όλες οι χώρες θα πρέπει να επωφεληθούν από αυτούς τους μηχανισμούς. Η επαναφορά του διαλόγου στον σωστό δρόμο και η μη παραίτηση από την πλήρη ενσωμάτωση των Βαλκανίων στην ΕΕ θα μπορούσε να κάνει μεγάλη διαφορά. Όμως ως τώρα, η ΕΕ δεν έχει ανταποκριθεί στις υποσχέσεις της για καλύτερο συντονισμό και πόρους με πειστικές πράξεις.
Το συμπέρασμα είναι πως η Ευρώπη θα πρέπει να ανακαλύψει ξανά την ατελείωτη δουλειά που έχει στα Βαλκάνια, μια περιοχή που βρίσκεται στα σύνορά της και όπου οι αξίες της περνούν κρίσιμες δοκιμασίες. Εκεί είναι, άλλωστε, η περιοχή όπου καθορίστηκε μεγάλο μέρος της μοίρας της Ευρώπης και όπου τα μαθήματα της ιστορίας δε θα πρέπει να ξεχαστούν. Πριν από είκοσι χρόνια, τα Βαλκάνια χρειάστηκαν να την επιβολή ειρήνης με 50.000 στρατιώτες του ΝΑΤΟ. Οι συζητήσεις για ένοπλες συγκρούσεις σήμερα είναι ξεκάθαρα υπερβολικές. Όμως η επιστροφή στη χρήση στρατιωτικού εξοπλισμού και προσωπικού – αυτή τη φορά για τον έλεγχο των εξωτερικών συνόρων της Ευρώπης – είναι το είδος του εφιάλτη για τον οποίο ίσως προειδοποιεί η Μέρκελ.
