Του Σταύρου Τσερπέ*
Έχοντας υπόψη τη σκέψη περί ηγεσίας, τόσο του Πλάτωνα όσο και του Αριστοτέλη, θα ήταν δύσκολο να βρεθεί σπουδαιότερη προσωπικότητα στην ιστορία, η οποία θα συνδύαζε τις αρχές του χαρίσματος (χαρισματικός ηγέτης κατά τον Πλάτωνα), του άρχειν του εαυτού του (Σολώνια παιδευτική αρχή κατά τον Πλάτωνα) της ενέργειας (χαρισματικός ηγέτης κατά τον Πλάτωνα), του οράματος και της φιλοδοξίας του (δεσποτάδες κατά τον Αριστοτέλη), από αυτήν του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο συνδυασμός αυτός ήταν πραγματικά μοναδικός.
Δεν είναι τυχαίο άλλωστε, ότι ο Μέγας Αλέξανδρος επηρέασε κι ενέπνευσε με τα κατορθώματά του πάρα πολλούς πολιτικούς και στρατιωτικούς αρχηγούς, μεταξύ των οποίων τον Ιούλιο Καίσαρα, τον Πομπήϊο, τον Οκταβιανό Αύγουστο, τον Μάρκο Αντώνιο, τον Αννίβα, τους Μεδίκους, τους Αψβούργους, τον Μ. Φρειδερίκο, τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη, τον Νίλσον, τον Ουέλινγκτον, τον Δούκα του Μάρλμπορο, τον Τζώρτζ Ουάσινγκτον, τον Ρόμπερτ Λι, τον Ερβίν Ρόμελ, τον Μπέρναρντ Μοντγκόμερι, τον Νόρμαν Σβαρτσκοπφ και πάρα πολλούς άλλους.
Δεν είναι εύκολο να δoύμε μέσα από την ομίχλη αιώνων. Αλλά αν κοιτάξουμε προσεκτικά, μπορούμε να ανακαλύψουμε τα μυστικά του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Μπορούμε να πάρουμε τα χαρακτηριστικά της ηγεσίας ενός από τους ευφυέστερους ηγέτες της ιστορίας και να τα προασαρμόσουμε στο σύγχρονο κόσμο.
Θα προσπαθήσουμε λοιπόν να ανιχνεύσουμε τη φυσιογνωμία του Αλεξάνδρου του Γ', γιου του Φιλίππου της Μακεδονίας, του Βασιλιά και Στρατηλάτη, που έμεινε στην ιστορία με το προσωνύμιο «Μέγας».
Δεν θα ασχοληθούμε με τις λεπτομέρειες της εκστρατείας του, για την ανάλυση της οποίας έχουν καταναλωθεί τόνοι μελάνι, αλλά με τα μοναδικά στοιχεία της προσωπικότητάς του, που εντέλει συνθέτουν το χαρακτήρα του.
Θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τις αρετές, τις αρχές, τα πάθη, τις νεανικές ανησυχίες του, καθώς και όλους τους παράγοντες, που έχτισαν την μεγαλοφυΐα του.
Ωστόσο, ο Μέγας Αλέξανδρος παραμένει άγνωστος για πολλούς, οι οποίοι έχουν μόνο μια γενική και νεφελώδη γνώση της προσωπικότητος και του έργου, ενός εκ των μεγαλυτέρων ονομάτων της ελληνικής και παγκόσμιας Ιστορίας. Γνωρίζουν για το Φίλιππο και την Ολυμπιάδα, για το Βουκεφάλα, για το θρύλο της Γοργόνας, για το γόρδιο δεσμό, γενικά για τις νίκες εναντίον των Περσών, ίσως για την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και διατηρούν μια γενική και υποσυνείδητη πίστη στην προσωπική μεγαλοσύνη του Μακεδόνα στρατηλάτη. Αγνοούν όμως τις θαυμαστές λεπτομέρειες της ηγετικής του μορφής, της επικής του πορείας στα βάθη της Ασίας, τις μοναδικές διαστάσεις της στρατηγικής του μεγαλοφυΐας, την ατέλειωτη αλυσίδα των προσωπικών ηρωισμών του, τις ηθικές πλευρές της προσωπικής μεγαλοσύνης του και τη μοναδική πολιτιστική προσφορά του στην Οικουμένη.
Ο Αλέξανδρος υπήρξε Μέγας και συνεχίζει να είναι επίκαιρος για περισσότερα από δύο χιλιάδες τριακόσια χρόνια. Με το πολύπλευρο έργο του σφράγισε τη μοίρα του Ελληνισμού, αλλά και επηρέασε με θεμελιώδη τρόπο τις κατευθύνσεις της παγκόσμιας Ιστορίας των εθνών και των πολιτισμών. Κανένα άλλο ιστορικό πρόσωπο και κανένα άλλο ιστορικό έργο δεν επέδρασε τόσο κυριαρχικά στις καρδιές, στη φαντασία, στη σκέψη, στα πνεύματα, στις επιθυμίες και στον τρόπο ζωής των μεταγενεστέρων.
Είναι βέβαιο, ότι χωρίς αυτόν η ιστορία του κόσμου θα ήταν διαφορετική. Και μόνο το γεγονός ότι ο Χριστιανισμός διαδόθηκε και επικράτησε, έχοντας ως όργανο την ελληνική γλώσσα, είναι ενδεικτικό της κεφαλαιώδους επίδρασης, που είχε το έργο του στη πορεία της Ιστορίας. Γιατί καθιστώντας την ελληνική γλώσσα παγκόσμια γλώσσα η χριστιανική εκκλησία στα πρώτα χρόνια της δράσης της αισθάνθηκε την ανάγκη να μεταφράσει την Παλαιά Διαθήκη από την αραμαϊκή στην ελληνική και να συγγράψει την Καινή Διαθήκη στην ίδια γλώσσα, από την οποία ύστερα μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες του κόσμου, καθιστώντας έτσι το Χριστιανισμό παγκόσμια θρησκεία.
Στους ελληνιστικούς χρόνους ο Μέγας Αλέξανδρος ήταν ακόμα μια ζωντανή και συγκεκριμένη πραγματικότητα, που ήταν καθοριστική για την ζωή των λαών της εποχής. Στους επόμενους αιώνες αδιάλειπτα και εντυπωσιακά έγινε μύθος, πήρε διαστάσεις ασύλληπτου μεγέθους και αιχμαλώτισε τη φαντασία των λαών της Δύσης και της Ανατολής, βρίσκοντας έκφραση και αποτύπωση σε κάθε μορφή τέχνης.
Τη διάβαση του Ελλησπόντου από τον Μέγα Αλέξανδρο συνόδευαν οι ελληνικές τέχνες και επιστήμες, η ελληνική θρησκεία και γενικότερα το ελληνικό πνεύμα. Όλες οι εκφάνσεις του ελληνικού πνεύματος μεταφέρθηκαν στις χώρες που κατέλαβε, υιοθετήθηκαν από τους κατακτημένους λαούς, επηρέασαν την πολιτιστική δημιουργία των εντοπίων, αλλά και επηρεάσθηκαν από τις τοπικές, πνευματικές και θρησκευτικές παραδόσεις. Για ολόκληρους αιώνες η ελληνική σκέψη κυριάρχησε στη Μικρά Ασία, στη Βόρεια Αφρική, στην Εγγύς και Μέση Ανατολή, στις χώρες της Κεντρικής Ασίας και στην Πενταποταμία των Ινδιών. Οι Έλληνες δίδαξαν αυτούς τους λαούς, αλλά έμαθαν και από το δικό τους πολιτισμό, κάνοντας δεκτά και αφομοιώνοντας δημιουργικά μια σειρά από πολιτιστικά στοιχεία, από τη σφαίρα της τέχνης, της επιστήμης και της θρησκείας.
Όταν οι Ρωμαίοι υπέταξαν αργότερα την Ελλάδα και άπλωσαν το κράτος τους στις χώρες της ανατολικής Μεσογείου και στα κράτη των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ήλθαν σε μαζική επαφή με τον ελληνικό πολιτισμό και τον υιοθέτησαν, μεταφέροντας τη γόνιμη αυτή επίδραση στις χώρες της Δύσης. Η ρωμαϊκή τέχνη πήρε τα πρότυπά της πρώτα από τη Μακεδονία, που ήταν κατά τον τέταρτο αιώνα το κέντρο της αφομοίωσης και του δημιουργικού συγκρητισμού όλων των καλλιτεχνικών τάσεων της Ελλάδας.
Η πνευματική ιστορία της ρωμαϊκής περιόδου δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια διαδικασία αφομοίωσης των πολιτιστικών στοιχείων της κληρονομιάς που δημιούργησε ο Μέγας Αλέξανδρος και μια διαδικασία μεταφοράς αυτών των στοιχείων στις χώρες της Δύσης.
Στους μεσαιωνικούς χρόνους ο Μέγας Αλέξανδρος κυριάρχησε στα πνεύματα και στις τύχες των απλών ανθρώπων και των ηγεμόνων και η μαγεία του μύθου, των άθλων και των έργων του, κυριάρχησε στη φαντασία τους, σε μια απίστευτη ποικιλία μορφών τέχνης και δημιουργίας. Τόση ήταν η επίδραση του μύθου του στη λαϊκή φαντασία, που στις χώρες της Ανατολής προσαρμόσθηκε στην τοπική ιστορία και στις τοπικές παραδόσεις. Στην Περσία αναγορεύθηκε ήρωας με το όνομα Σικαντάρ και τον φαντάσθηκαν ως αδυσώπητο τιμωρό, που στάλθηκε στη γη από τον ίδιο το Θεό. Για τους Σέρβους του μεσαίωνα υπήρξε ο ήρωας βασιλέας τους και για τους μουσουλμάνους ο πιστός προσκυνητής στη Μέκκα. Για τους Ινδούς και τους Αφγανούς ήταν ημίθεος, που τον παρουσίαζαν να κάθεται παραπλεύρως του Βούδα, να επισκέπτεται τους προφήτες και τους ιερούς τόπους της Ινδίας και να συζητά με τους Βραχμάνους γυμνοσοφιστές. Για άλλους υπήρξε Αιθίοπας ή Αιγύπτιος γιος του Διός Άμμωνος ή ακαταμάχητος πολεμιστής, που τον παρίσταναν να μάχεται δίπλα σε Κινέζους ήρωες.
Η μεσαιωνική φαντασία τον κατάταξε ανάμεσα στους μεγαλύτερους βασιλιάδες και ήρωες του αρχαίου κόσμου και οι χριστιανοί τον μεταμόρφωσαν σε υπερασπιστή της χριστιανοσύνης, ενώ το μεσαιωνικό ελληνικό κράτος τον αναγόρευσε σε προστάτη του.
Ο Μέγας Αλέξανδρος παρουσιάζεται έτσι, να έχει περάσει τις Ηράκλειες στήλες και τον απέραντο ωκεανό, να έχει συναντήσει τους αρχαίους Θεούς του Ολύμπου, να έχει αντιμετωπίσει με επιτυχία πρωτόγονες φυλές, μονόφθαλμους κύκλωπες και ανθρωπομορφικά τέρατα εξερευνώντας και καθυποτάσσοντας έτσι ολόκληρη τη γη και, αφού τέλειωσε με αυτήν, εξερεύνησε τον ίδιο τον ουρανό και τα βάθη της θάλασσας!
Με την Αναγέννηση, ο Μέγας Αλέξανδρος, ως ιστορικό πρόσωπο και ως μύθος, άρχισε πάλι να κυριαρχεί στη φαντασία των ανθρώπων αυτής και στα καλλιτεχνικά τους επιτεύγματα. H ζωή και το έργο του απετέλεσε ανεξάντλητη πηγή για ζωγράφους, γλύπτες, ποιητές και άλλους καλλιτέχνες.
Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας στην Ελλάδα, τα κατορθώματα του Μεγάλου Αλέξανδρου ενδυνάμωναν και σφυρηλατούσαν το εθνικό φρόνημα και βοηθούσαν θεμελιακά στο να κρατηθεί άσβεστη η φλόγα της επιθυμίας και της πάλης για εθνική αποκατάσταση. Ο εθνομάρτυρας Ρήγας Φεραίος τύπωσε τη μορφή του Μεγάλου Αλέξανδρου και την κυκλοφόρησε το 1797, για να εξυπηρετήσει τους σκοπούς της Μυστικής Εταιρείας για την απελευθέρωση του Γένους. Παράλληλα η ρομαντική μυθιστορία της "φυλλάδας" του Μεγαλέξανδρου συνέχισε να τρέφει τη λαϊκή φαντασία των σκλαβωμένων Ελλήνων, να τους υπενθυμίζει το ένδοξο παρελθόν και να τους καλλιεργεί την επιθυμία για εθνική απελευθέρωση.
Η αδελφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου μεταμορφώθηκε από τη λαϊκή φαντασία σε γοργόνα που διασχίζει ακατάπαυστα τις θάλασσες, ρωτά τους ναυτικούς αν ο Αλέξανδρος ζει και ικανοποιείται μόνο με την απάντηση ότι ο Αλέξανδρος "ζει και βασιλεύει και τον κόσμο κυριεύει".
Μετά την απελευθέρωση ο Μέγας Αλέξανδρος συνέχισε φυσικά να είναι πανταχού παρών στη νεοελληνική πνευματική και πολιτιστική πραγματικότητα. Συνεχίζει και σήμερα να ασκεί μοναδική επίδραση στη νεοελληνική σκέψη, τέχνη και ζωή, όπως συμβαίνει και σ'' ολόκληρο το κόσμο, όπου ο θαυμασμός και ο ενθουσιασμός για το Μακεδόνα στρατηλάτη παραμένει πάντοτε επίκαιρος, μοναδικός και αμείωτος.
Η παγκόσμια βιβλιογραφία για τον Μέγα Αλέξανδρο είναι σήμερα ποικίλη και ανεξάντλητη. Άλλοι γράφουν για το μακεδόνα στρατηλάτη εξιδανικεύοντας τη μορφή και το έργο του, άλλοι ασχολούνται με επιμέρους πτυχές του έργου του, άλλοι βλέπουν και αξιολογούν το έργο του μέσα από ιδεαλιστικό ή μαρξιστικό πρίσμα.
Θα προσπαθήσουμε λοιπόν σε αυτή την ελάχιστη αναφορά μας, να δώσουμε παραδείγματα και στιγμιότυπα από τη ζωή του Αλέξανδρου, από τα οποία αναδύονται οι μοναδικές αρετές, που συνθέτουν την προσωπική του μεγαλοσύνη και την απίστευτη σωματική του ρώμη και αντοχή, τη μοναδική σκληραγωγία του, την άκαμπτη θέληση και το ανυπότακτο πνεύμα του, την ψυχική και πνευματική του καλλιέργεια, τη μεγαλοψυχία και γενναιοφροσύνη του ακόμα και έναντι των εχθρών, την υποδειγματική ηγετική του φυσιογνωμία, τη στρατηγική του μεγαλοφυΐα και τις πολεμικές του αρετές, καθώς και στοιχεία της ηθικής του προσωπικότητας.
Να αναδείξουμε πώς ένας άνθρωπος άλλαξε τη ζωή τόσων πολλών ανθρώπων, πώς εδραίωσε την οικουμενικότητα του ελληνισμού και πώς προώθησε το ευγενικό του όραμα για ένα νέο κόσμο, χωρίς διαφορές και προκαταλήψεις, πώς ξεπέρασε με πρωτοποριακό τρόπο τα εθνικά μίση και τάχθηκε τόσο αποφασιστικά υπέρ της γεφύρωσης των αντιθέσεων μεταξύ διαφορετικών χωρών, λαών, θρησκειών και πολιτισμών.
Πώς ο μοναδικός αυτός Μακεδόνας ξεπέρασε έμπρακτα την εδραιωμένη μέχρι τότε άποψη, ότι η ελληνική πόλη-κράτος είναι η μόνη καταξιωμένη ηθικά ανώτερη μορφή ζωής και πως μπόρεσε να συνδυάσει την αντίληψη για τη μοναδικότητα της ελληνικής παιδείας και του ελληνικού πολιτισμού με την αντίληψη για την ισοτιμία όλων των μελών του ανθρώπινου γένους.
Πρέπει επομένως να μεταφερθούμε για λίγο νοερά στην ανεπανάληπτη επική του πορεία στα βάθη της Ασίας, κατά τη διάρκεια της οποίας ο Μέγας Αλέξανδρος κάλυψε σαράντα χιλιάδες χιλιόμετρα, πολεμώντας νικηφόρα εναντίον πανίσχυρων εχθρών, αντιμετωπίζοντας αντίξοες καιρικές συνθήκες και εκτελώντας απίστευτες ορειβατικές πορείες σε αιώνια χιονισμένα βουνά, διασχίζοντας αφιλόξενα υψίπεδα και άνυδρες στέπες, διαβαίνοντας ανελέητες έρημους και πλέοντας σε άγνωστους, απέραντους ωκεανούς.
Ας ταξιδέψουμε νοερά στην περίοδο της πανηγυρικής αναγόρευσης του Μεγάλου Αλέξανδρου σε βασιλέα της Μακεδονίας, να αισθανθούμε τη νεανική ορμή του στην εξασφάλιση των συνόρων του κράτους και τη διασφάλιση της αφοσίωσης των ελληνικών πόλεων στην ιδέα του εθνικού πολέμου κατά των Περσών.
Να ζήσουμε τις συγκινήσεις της κεραυνοβόλας προέλασης του Μακεδόνα στρατηλάτη στη Μικρά Ασία και να αισθανθούμε τη χαρά και την ευφροσύνη της απελευθέρωσης των ιωνικών πόλεων και των ελληνικών νησιών από τον περσικό ζυγό. Να ακούσουμε τις νικηφόρες ιαχές και τους στεντόρειους αλαλαγμούς των Μακεδόνων και των άλλων Ελλήνων μαχητών στο Γρανικό, στην Ισσό, στην Τύρο και στη Γάζα, να βαδίσουμε μαζί με τα τροπαιούχα ελληνικά στρατεύματα στη Φοινίκη, στην Παλαιστίνη, στη χώρα του Νείλου και των Φαραώ, στη Λιβυκή έρημο και στο ιερό του Άμμωνος. Να διασχίσουμε μαζί με το εκστρατευτικό σώμα τη Συριακή έρημο, να διαβούμε τον Ευφράτη και τον Τίγρη ποταμό και να ζήσουμε τον ανυπέρβλητο θρίαμβο των ολίγων Ελλήνων εναντίον των αμέτρητων στρατιωτών του Δαρείου στον ορυμαγδό της μάχης στην πεδιάδα των Γαυγαμήλων. Να μπούμε ύστερα με τον ακατάβλητο Αλέξανδρο και τους αδάμαστους ''Έλληνες στρατιώτες στην κοσμόπολη Βαβυλώνα, να νιώσουμε την απέραντη χαρά της εισόδου στην πρωτεύουσα Σούσα και της κατάληψης της μητρόπολης των Αχαιμενιδών Περσέπολης.
Ας περπατήσουμε με τον Μέγα Αλέξανδρο στα άγνωστα και εχθρικά υψίπεδα του Ιράν, να καλύψουμε πεζοπορώντας και πολεμώντας τις αφιλόξενες εκτάσεις της Κεντρικής Ασίας με τους σκληρούς πολεμιστές, το πολικό ψύχος και τον αφόρητο της καύσωνα.
Και να συνοδεύσουμε τον Μέγα Αλέξανδρο και το εκστρατευτικό του σώμα στη μυθώδη χώρα των Ινδών, να αντικρίσουμε τις απέραντες οροσειρές των Ιμαλαΐων, να ζήσουμε το πάθος και το όραμα του Αλέξανδρου να φτάσει στην "ανατολική θάλασσα", όπου θεωρούσε, ότι βρισκόταν το ακραίο σύνορο του κόσμου, να καταγράψουμε τη στρατηγική μεγαλοφυΐα του Αλέξανδρου στην επική μάχη του Υδάσπη και να ζήσουμε την άρνηση των Μακεδόνων να προχωρήσουν πέρα από τον Ύφαση ποταμό.
Σας προσκαλώ να επιβιβασθούμε στο στόλο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και να αρχίσουμε το υπέροχο αυτό ταξίδι...
*Ο κ. Σταύρος Τσερπές είναι Αντιστράτηγος ε.α και το άρθρο (1ο Μέρος) αυτό όπως και τα λοιπά που θα φιλοξενηθούν στο Liberal είναι μέρος Μελέτης που παρουσιάστηκε στο Πανεπιστήμιο Εθνικής Άμυνας (Universitatea Nation Na?ionala de Aparare (UNAp) Carol) της Ρουμανίας στο Βουκουρέστι.
