Αναχαιτίσεις, παραβιάσεις, FIR Αθηνών και εναέριος χώρος 10 ναυτικών μιλίων. Όροι που ακούμε καθημερινά αλλά δύσκολα καταλαβαίνουμε πλήρως. Η αίσθηση απειλής αιωρείται αλλά σπάνια συνοδεύεται από κατανόηση. Το άρθρο αυτό επιχειρεί να ξετυλίξει το κουβάρι των ελληνοτουρκικών διαφορών στον αέρα: τι προβλέπει το διεθνές δίκαιο, πού διαφωνούν οι δύο χώρες, ποιος είναι ο ρόλος του ΝΑΤΟ, και - το κυριότερο - πώς μπορεί να υπάρξει ειρηνική διευθέτηση.
Τους τελευταίους μήνες, η ρητορική έντασης μεταξύ Αθήνας και Άγκυρας είχε δώσει τη θέση της σε πιο ήπιους τόνους, καθώς οι ελληνοτουρκικές συνομιλίες - μέσω πολιτικού διαλόγου, Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης και της "θετικής ατζέντας" - καλλιέργησαν την προσδοκία μιας πιο σταθερής περιόδου στο Αιγαίο.
Ωστόσο, η φαινομενική "ηρεμία" στον ουρανό αποδείχθηκε εύθραυστη: στις 10 Μαρτίου 2025, τουρκικό αεροσκάφος ναυτικής συνεργασίας τύπου ATR-72 παραβίασε τον ελληνικό εναέριο χώρο στο νοτιοανατολικό Αιγαίο, ενώ λίγες εβδομάδες νωρίτερα, στις 31 Ιανουαρίου, τουρκικά F-16 είχαν πετάξει εντός των 10 ναυτικών μιλίων κοντά στη Ρόδο - για πρώτη φορά φέτος. Οι παραβιάσεις αυτές υπενθυμίζουν ότι τα ανοιχτά ζητήματα στον ουρανό του Αιγαίου παραμένουν άλυτα, παρά τις κατά καιρούς περιόδους ύφεσης.
Τα 10 ν.μ. στον εναέριο χώρο: Ιστορία και ερμηνείες
Η Ελλάδα ασκεί κυριαρχία σε εναέριο χώρο 10 ναυτικών μιλίων ήδη από το 1931, βάσει του Διατάγματος της 6ης Σεπτεμβρίου 1931 (ΦΕΚ Α' 325/1931). Η πρακτική αυτή έχει διατηρηθεί απαρέγκλιτα για σχεδόν έναν αιώνα, έχει επιβεβαιωθεί από τη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας και αποτυπώνεται διαχρονικά σε διεθνείς αεροναυτικούς χάρτες. Ως σταθερή και συνεπής κρατική πρακτική, έχει καταστεί στοιχείο εθιμικού διεθνούς δικαίου, ενισχυόμενο από την de facto αποδοχή της διεθνούς κοινότητας.
Η Τουρκία, ωστόσο, αμφισβητεί τη νομιμότητα της ελληνικής θέσης, προβάλλοντας ότι η επέκταση του εναέριου χώρου πέραν των 6 ν.μ. χωρικών υδάτων παραβιάζει την αρχή της εναρμόνισης των κυριαρχικών ζωνών, όπως διατυπώνεται στο Άρθρο 2 της Σύμβασης του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS, 1982). Επικαλείται επίσης τη γενική πρακτική των κρατών, σύμφωνα με την οποία το πλάτος του εθνικού εναέριου χώρου ταυτίζεται με εκείνο των χωρικών υδάτων, και ισχυρίζεται πως η ελληνική πρακτική δεν έχει τύχει διεθνούς αναγνώρισης.
Στην επιχειρηματολογία της περιλαμβάνει, ακόμη, αναφορές σε δηλώσεις στελεχών του ICAO, όπως στην έκθεση του Συμβουλίου το 1975, όπου υπογραμμίζεται πως ο εναέριος χώρος πάνω από διεθνή ύδατα παραμένει ελεύθερος. Επιπλέον, επικαλείται παλαιότερες θέσεις τρίτων κρατών που δεν έχουν προχωρήσει σε επίσημη αναγνώριση των 10 ν.μ.
Από την πλευρά της, η Ελλάδα αντιτείνει ότι η άσκηση κυριαρχίας επί των 10 ν.μ. εδράζεται σε μακροχρόνια, αδιάλειπτη και σαφώς δημοσιοποιημένη πρακτική, η οποία δεν έχει αμφισβητηθεί ρητώς από κανένα κράτος πλην της Τουρκίας. Η σιωπηρή αποδοχή (acquiescence) αυτής της πρακτικής από τη διεθνή κοινότητα, σε συνδυασμό με τη διαχρονική χαρτογραφική αναπαράσταση του εναέριου χώρου και τη διαχείριση του FIR Αθηνών από την Ελλάδα, ενισχύουν τη θέση περί τεκμηριωμένου εθιμικού δικαίου. Ο ICAO, χωρίς να εκφέρει πολιτική θέση, αναγνωρίζει στην πράξη την ελληνική ευθύνη για τον συγκεκριμένο εναέριο χώρο.
Τέλος, η Ελλάδα διατηρεί το αναφαίρετο κυριαρχικό της δικαίωμα, βάσει του διεθνούς δικαίου, να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα έως τα 12 ν.μ. Εφόσον το πράξει, θα εξαλειφθεί πλήρως κάθε δυνητική αναντιστοιχία μεταξύ χωρικών υδάτων και εναέριου χώρου.
Το παράδοξο του Εναέριου Χώρου
Ο Τούρκος πρωθυπουργός Τουργκούτ Οζάλ, σε μια χαλαρή αλλά χαρακτηριστική συζήτηση με τον Ανδρέα Παπανδρέου, φέρεται να είπε: «Αν κάποιος κολυμπά στα 7 μίλια, είναι σε διεθνή ύδατα. Αλλά αν σηκώσει το κεφάλι του ψηλά, μπαίνει στον ελληνικό εναέριο χώρο;» Το σχόλιο συνοψίζει τη βασική ένσταση της Άγκυρας: την ασυνέπεια μεταξύ θαλάσσιας και εναέριας κυριαρχίας.
Πράγματι, η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα που εφαρμόζει τέτοια διαφοροποίηση. Η Άγκυρα θεωρεί ότι αυτό δημιουργεί ένα μοναδικό και δυνητικά επεκτατικό προηγούμενο, το οποίο ενισχύει τη μονομερή ερμηνεία της κυριαρχίας στο Αιγαίο. Για τον λόγο αυτό, δεν αναγνωρίζει το εύρος των 10ν.μ. και θεωρεί κάθε πτήση εντός των 4 επιπλέον ναυτικών μιλίων ως πτήση σε διεθνή εναέριο χώρο.
FIR Αθηνών και τα σχέδια πτήσης
Η έννοια του FIR (Flight Information Region) αφορά αρμοδιότητα ελέγχου πτήσεων για λόγους ασφάλειας και όχι κυριαρχία. Το FIR Αθηνών καλύπτει όλο σχεδόν το Αιγαίο και έχει ανατεθεί στην Ελλάδα από τον ICAO από το 1952. Όλα τα αεροσκάφη - συμπεριλαμβανομένων των στρατιωτικών - υποχρεούνται να καταθέτουν σχέδιο πτήσης όταν εισέρχονται στο FIR, βάσει του Annex 11 του ICAO.
Η Τουρκία αμφισβητεί την υποχρέωση αυτή για τα στρατιωτικά αεροσκάφη, στηριζόμενη στο γεγονός ότι η ίδια η Σύμβαση του Σικάγου (1944) εξαιρεί τις στρατιωτικές πτήσεις από τις ρυθμίσεις της. Επίσης, υποστηρίζει ότι οι στρατιωτικές πτήσεις άνω διεθνών υδάτων δεν οφείλουν συντονισμό με άλλη χώρα. Ωστόσο, η πρακτική του ICAO σε περιφέρειες υψηλής κυκλοφορίας (όπως το Αιγαίο) προβλέπει υποχρέωση συντονισμού και σχεδίου πτήσης, λόγω κινδύνου ατυχημάτων.
Παραβίαση, παράβαση, υπερπτήση: Τι σημαίνει τι;
Παρά την πολυπλοκότητα του ζητήματος, η ελληνική θέση υποστηρίζει ότι βασίζεται σε σταθερούς κανόνες του εθιμικού διεθνούς δικαίου και σε μια μακρά περίοδο εμπεδωμένης εφαρμογής, που θεμελιώνει την κυριαρχία της στον εναέριο χώρο έως τα 10 ναυτικά μίλια. Ωστόσο, από την πλευρά της Τουρκίας, ιδιαίτερα μετά το 1974, ασκείται συστηματική προσπάθεια αποδόμησης αυτής της εθιμικής βάσης, με έμφαση στην έμπρακτη αμφισβήτηση και την επιδίωξη να μην αναγνωριστεί ως «κεκτημένο δικαίωμα». Μέσω παραβάσεων του FIR, παραβιάσεων του εθνικού εναέριου χώρου και υπερπτήσεων πάνω από ελληνικά νησιά, η Άγκυρα επιχειρεί να διαμορφώσει μια εικόνα «γκρίζας» κυριαρχίας, αποτρέποντας τη διεθνή εδραίωση των ελληνικών θέσεων.
Για την καλύτερη κατανόηση του τι διακυβεύεται στον ουρανό του Αιγαίου, αξίζει να δούμε τους τρεις βασικούς όρους που χρησιμοποιούνται συχνά:
Η Ελλάδα και το Διεθνές Δίκαιο
Η Ελλάδα δηλώνει ότι η μόνη νομική διαφορά με την Τουρκία είναι η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ, την οποία επιδιώκει να επιλύσει μέσω του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης, βάσει της Σύμβασης του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), την οποία έχει κυρώσει.
Αντίθετα, η Τουρκία - που δεν έχει υπογράψει την UNCLOS - προωθεί μια διαπραγμάτευση-πακέτο, συμπεριλαμβάνοντας και ζητήματα όπως ο εναέριος χώρος, το FIR Αθηνών και η έρευνα-διάσωση, τα οποία θεωρεί αλληλένδετα και όχι μονομερείς ελληνικές αρμοδιότητες.
Η Αθήνα θεωρεί ότι τα περισσότερα από αυτά άπτονται της εθνικής κυριαρχίας και δεν προσφέρονται για διαπραγμάτευση. Στην πράξη, όμως, το πλέγμα των διαφορών στον ουρανό του Αιγαίου παραμένει άλυτο και τροφοδοτεί διαρκείς εντάσεις στις διμερείς σχέσεις.
Ο ρόλος της διεθνούς κοινότητας και του ΝΑΤΟ
Το ΝΑΤΟ τηρεί ουδέτερη στάση, συχνά αποφεύγοντας να εμπλακεί σε επιχειρησιακά επεισόδια. Η υπόθεση της κρίσης των Ιμίων (1996) και η εμπλοκή του Richard Holbrooke ανέδειξαν πως η Δύση προκρίνει την αποκλιμάκωση αντί της επίλυσης ουσίας.
Το ICAO, παρότι δεν εμπλέκεται σε ζητήματα κυριαρχίας, έχει αποδεχτεί σιωπηρά τις ελληνικές πρακτικές, συμπεριλαμβανομένης της αναγνώρισης του FIR Αθηνών μέχρι τα 10ν.μ. Ενδεικτικά, σε χάρτες του ICAO και του Jeppesen απεικονίζονται οι ελληνικές ζώνες ευθύνης.
Υπάρχει διέξοδος;
Ο εναέριος χώρος του Αιγαίου αποτελεί ένα πεδίο όπου το τεχνικό συναντά το πολιτικό, και οι κανόνες του διεθνούς δικαίου συνυπάρχουν - ή συγκρούονται - με τις αντιλήψεις ισχύος και την ανάγκη αποτροπής. Η καθημερινή διαχείριση του ζητήματος μοιάζει περισσότερο με έλεγχο ζημιών παρά με ουσιαστική επίλυση: αναχαιτίσεις, ad hoc αποκλιμακώσεις και διπλωματικά διαβήματα διατηρούν μια εύθραυστη ισορροπία.
Μια πιθανή κατεύθυνση έχει περιγράφει από τον καθηγητή Χρήστο Ροζάκη, σύμφωνα με την οποία η Τουρκία σε παλαιότερες διαπραγματεύσεις διαφάνηκε να αποδέχεται την κλιμακωτή επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων στην ηπειρωτική χώρα, υπό τον όρο της αντίστοιχης μείωσης του εθνικού εναέριου χώρου πάνω από τα νησιά, ώστε έτσι να ευθυγραμμιστούν αμφότερα. Πρόκειται ωστόσο για πρόταση που παραμένει στο επίπεδο της πολιτικής υπόθεσης.
Άποψη του γράφοντος είναι ότι η μόνη βιώσιμη και μακροπρόθεσμα ασφαλής λύση είναι η παραπομπή και αυτής της διαφοράς σε διεθνές δικαιοδοτικό όργανο, με πλήρη τεκμηρίωση, σοβαρή προετοιμασία της κοινής γνώμης και ειλικρίνεια για τις πιθανές εκβάσεις. Μια τέτοια επιλογή, ως θεσμική επίλυση, εκτός των άλλων, θα περιόριζε το εύρος των διεκδικήσεών της Τουρκίας στο πλαίσιο του διεθνούς δικαίου.
Όμως καμία πλευρά δεν θα κινηθεί προς τη λύση χωρίς πολιτικό θάρρος και ανοιχτό διάλογο με την κοινωνία. Όσο ο ρεαλισμός υποτάσσεται στην εθνική ρητορική, ο ουρανός του Αιγαίου θα παραμένει όχι χώρος συνύπαρξης, αλλά γεωγραφία διαφωνιών.
