Της Κατερίνας Οικονομάκου
Στο ατελιέ γραφιστικών τεχνών, ο Φρέντρικ βάζει τις τελευταίες πινελιές στο σχέδιο που έχει ετοιμάσει για το εξώφυλλο ενός βιβλίου μαγειρικής. Από τις συνταγές έως την εκτύπωση, το δημιούργησαν από την αρχή μέχρι το τέλος οι κρατούμενοι. Ο Φρέντρικ έχει καταδικαστεί για ανθρωποκτονία και εκτίει ποινή φυλάκισης 15 χρόνων. Με τη χαμηλή φωνή του, ο άντρας μιλάει για την απόφαση που πήρε να αντιμετωπίσει το παρελθόν του και να αναλάβει το ψυχικό βάρος της ευθύνης για τον πόνο που προκάλεσε. Πρόσφατα αποσύρθηκε σε έναν ειδικό χώρο των φυλακών, όπου επί τρεις εβδομάδες έκανε διαλογισμό και απείχε από κάθε δραστηριότητα και συνομιλία.
Ο άντρας είναι τρόφιμος των φυλακών υψίστης ασφαλείας του Χόλντεν στη Νορβηγία, κοντά στα σύνορα της χώρας με τη Σουηδία. Το διάστημα που βρίσκεται εκεί, ο Φρέντρικ έχει ήδη ολοκληρώσει μια εκπαίδευση στο γραφιστικό σχέδιο, αλλά τώρα σχεδιάζει να μπει στο πανεπιστήμιο. Μέχρι στιγμής, έχει περάσει όλες τις εξετάσεις του με υψηλή βαθμολογία. «Εδώ έχει κανείς πολύ καλές ευκαιρίες. Μπορείς να πάρεις πτυχίο και να είσαι σε θέση να πιάσεις μια σταθερή δουλειά βγαίνοντας», λέει σε μια δημοσιογράφο του BBC, η οποία έφθασε σε αυτή τη γωνιά της Σκανδιναβίας για να διαπιστώσει τι είναι αυτό που κάνει το νορβηγικό σύστημα τόσο ξεχωριστό και τόσο πετυχημένο.
Το νορβηγικό μοντέλο
Από τι κρίνεται η επιτυχία του νορβηγικού μοντέλου; Από το γεγονός ότι μόνο το 20% των αποφυλακισθέντων συλλαμβάνονται ξανά έπειτα από δύο χρόνια και 25% έπειτα από πέντε χρόνια. Δεν υπάρχει άλλη χώρα στον κόσμο που μπορεί να ισχυριστεί ότι τα καταφέρνει καλύτερα. Και αυτό συνέβη μέσα στην τελευταία εικοσαετία. Έως τη δεκαετία του 1980, όπως εξηγεί ο διευθυντής των φυλακών του Χόλντεν, Αρε Χόινταλ, στα πρώτα κιόλας χρόνια υποτροπίαζε το 60% -70% των αποφυλακισθέντων. «Όπως συμβαίνει στις ΗΠΑ», λέει, παρατηρώντας ότι έως τότε στον μικρόκοσμο των φυλακών της χώρας κυριαρχούσε η μάτσο κουλτούρα, ενώ το βάρος έπεφτε στην τιμωρία.
Ο Χόινταλ, που ξεκίνησε εκείνη την περίοδο την καριέρα του, λέει ότι στις αρχές της δεκαετίας του '90 συνέβησαν επαναστατικές αλλαγές. Μια σειρά από μεταρρυθμίσεις είχαν ως αποτέλεσμα να δοθεί έμφαση στον σωφρονισμό και στην αποκατάσταση της σχέσης των καταδικασθέντων με την κοινωνία. Οι κρατούμενοι, οι οποίοι έως τότε περνούσαν τις περισσότερες ώρες του 24ώρου κλεισμένοι στα κελιά τους, άρχισαν ξαφνικά να έχουν πρόσβαση σε καθημερινά εκπαιδευτικά προγράμματα και συστηματική σωματική άσκηση.
«Νιώθεις το τράβηγμα;», ρωτάει η δασκάλα της γιόγκα, καθώς πιέζει απαλά την πλάτη ενός τεράστιου άντρα με τατουάζ, ο οποίος προσπαθεί να πετύχει τη στάση του παιδιού. Αυτή είναι μία από τις πρώτες εικόνες που βλέπει φτάνοντας στις φυλακές του Χόλντεν η δημοσιογράφος του BBC. «Θα μπορούσε να είναι ένα μάθημα γιόγκα σε ένα οποιοδήποτε κέντρο ολιστικής υγείας στον κόσμο», γράφει. Αλλά οι μαθητές εδώ δεν είναι hipster ή 40+ καριερίστες που έχουν ανάγκη από λίγο στρέτσινγκ και πολλά smoothies. Οι ξυπόλητοι άντρες που είναι παραταγμένοι πάνω στα στρωματάκια τους επιχειρούν τη στάση του σκύλου και τη θέση του λωτού, είναι καταδικασμένοι δολοφόνοι, βιαστές και έμποροι ναρκωτικών.
«Δεν θέλουμε εδώ θυμό και βία»
«Τους ηρεμεί», λέει ο Αρε Χόινταλ. «Δεν θέλουμε εδώ θυμό και βία. Θέλουμε οι τρόφιμοι να είναι ήρεμοι». Πλάι στους καταδικασμένους δολοφόνους, ασκούνται οι υπάλληλοι της φυλακής. Αυτό ονομάζεται «δυναμική ασφάλεια», εξηγεί ο Χόινταλ. Οι φύλακες και οι φυλακισμένοι συμμετέχουν από κοινού σε όλες σχεδόν τις δραστηριότητες: Παίζουν βόλεϊ, κάνουν τζόγκινγκ, τρώνε παρέα. Και προς θεού, μην τους αποκαλέσετε δεσμοφύλακες. Ο ρόλος τους είναι άλλος. Για την ακρίβεια, πρόκειται μάλλον για αποστολή για την οποία εκπαιδεύονται επί τρία χρόνια: «Θέλουμε οι φύλακες να λειτουργούν ως πρότυπα, συμπαραστάτες ζωής και μέντορες για τους κρατούμενους», εξηγεί ο Χόινταλ. Πριν δοκιμάσει κανείς να ειρωνευτεί αυτήν την πρωτότυπη, έως και new age, φιλοσοφία, καλό είναι να θυμηθεί ότι αποδίδει.
Τίποτε δεν έχει αφεθεί στην τύχη, όμως. Ξεκινώντας από την αρχιτεκτονική: Το κτίριο των φυλακών, σχεδιασμένο έτσι ώστε να προκαλεί αίσθημα γαλήνης και να βρίσκεται σε αρμονία με τη φύση που το περιβάλλει, έχει αποσπάσει σειρά βραβείων για τη μινιμαλιστική κομψότητα που το χαρακτηρίζει. Αυτό δεν σημαίνει πως είναι εύκολο να το σκάσει κανείς. Οι εγκαταστάσεις περιβάλλονται, σε μεγάλη απόσταση πάντως, από ψηλό τσιμεντένιο τοίχο, ενώ παντού υπάρχουν κάμερες ασφαλείας. Όμως πρέπει να ψάξει κανείς πολύ για να μπορέσει να τις διακρίνει.
Τιμωρία και ανθρωπιά
Και πώς είναι το εσωτερικό των κελιών; Κάθε τρόφιμος έχει το δικό του κελί με μπάνιο, ένα γραφείο, ψυγειάκι, τηλεόραση και παράθυρο με θέα στο δάσος. Μοιράζονται μια ευρύχωρη κουζίνα και ένα καλόγουστο, ευχάριστο καθιστικό. Η Βρετανίδα δημοσιογράφος δεν κρύβει την έκπληξή της για τις περίπου πολυτελείς συνθήκες διαβίωσης. Ο Αρε Χόινταλ έχει χρειαστεί επανειλημμένα να εξηγήσει τη νορβηγική φιλοσοφία περί σωφρονισμού σε ξένους δημοσιογράφους, αλλά και σε συναδέλφους του, όπως εκείνος ο Αμερικανός που είχε χαρακτηρίσει τις φυλακές της σκανδιναβικής χώρας «σωφρονιστική ουτοπία».
«Στη Νορβηγία, η τιμωρία συνίσταται μόνο στη στέρηση της ελευθερίας. Τα υπόλοιπα δικαιώματα των κρατουμένων είναι απαραβίαστα. Έχουν πρόσβαση στην υγεία και την παιδεία, ακριβώς όπως όλοι οι Νορβηγοί πολίτες. Έχουν διαπράξει αδίκημα και πρέπει να τιμωρηθούν, βεβαίως. Αλλά είναι άνθρωποι», συνεχίζει. Σκοπός δικός του και των συναδέλφων του είναι να τους βοηθήσουν να προετοιμαστούν για τη ζωή μετά την αποφυλάκιση. Και πράγματι, πολλοί τρόφιμοι του Χόλντεν, ολοκληρώνοντας την έκτιση της ποινής τους, είναι διπλωματούχοι μηχανικοί, ξυλουργοί ή σεφ. «Την πρώτη μέρα που έρχονται αρχίζουμε να σχεδιάζουμε τη ζωή μετά», λέει.
Όλα αυτά, όμως, κοστίζουν. Η μεταρρύθμιση του σωφρονιστικού συστήματος και η διατήρηση αυτού του μοντέλου που λειτουργεί επωφελώς για τη κοινωνία στηρίζεται σε έσοδα από το πετρέλαιο. Τα έσοδα, όμως, μειώνονται και η κυβέρνηση ανακοίνωσε περικοπές, που περιλαμβάνουν και τις φυλακές της χώρας. «Εάν θέλεις υψηλή ποιότητα και καλά αποτελέσματα, χρειάζονται χρήματα», λέει ο Χόινταλ. Η καταπολέμηση της βίας, κοστίζει. Ο διευθυντής των φυλακών του Χόλντεν γνωρίζει στην πράξη τι ακριβώς σημαίνει αυτό.
Η απομόνωση του Μπρέιβικ
Η λογική του Χόινταλ και των συμπατριωτών του που σχεδίασαν το συγκεκριμένο μοντέλου σωφρονισμού είναι αποστομωτική: «Αφήνουμε ελεύθερο αυτόν που θα είναι ο γείτονάς σου. Εάν φερόμαστε στους κρατούμενους σαν να είναι ζώα, τότε θα αφήσουμε ελεύθερα ζώα στους δρόμους της χώρας», λέει στη Βρετανίδα. Στη Νορβηγία, καμία ποινή δεν μπορεί να ξεπεράσει τα 21 χρόνια. Ωστόσο, ο νόμος προβλέπει παράταση της ποινής, που επανεξετάζεται κάθε πέντε χρόνια, εάν κριθεί ότι ένας κατάδικος εξακολουθεί να αποτελεί απειλή για την κοινωνία.
Αυτή ακριβώς είναι η περίπτωση του Αντερς Μπρέιβικ. Αυτό το καλοκαίρι συμπληρώνονται οκτώ χρόνια από την ημέρα που δολοφόνησε 77 ανθρώπους, σε μια διπλή τρομοκρατική επίθεση που άρχισε στο κέντρο του Όσλο και συνεχίστηκε στο νησί Ουτόγια. Ο Μπρέιβικ έγινε έτσι ο δράστης του μεγαλύτερου εγκλήματος που έζησε η χώρα μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο αμετανόητος νεοναζί προσέφυγε πέρυσι στο Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, διότι κρατείται στην απομόνωση. Η προσφυγή του απορρίφθηκε, αλλά αξίζει να δει κανείς τι σημαίνει η απομόνωση στις νορβηγικές φυλακές υψίστης ασφαλείας.
Ο Μπρέιβικ έχει στη διάθεσή του τρία μικρά δωμάτια, ένα για να κοιμάται, ένα για να μελετάει κι ένα για να ασκείται, καθώς και καθημερινή πρόσβαση σε αυλή. Του επιτρέπεται να βλέπει τηλεόραση, να διαβάζει εφημερίδες και να έχει κομπιούτερ, αλλά όχι πρόσβαση στο ίντερνετ, με τη βοήθεια του οποίου απαιτούσε να μπορεί να επικοινωνεί με τους ομοϊδεάτες και θαυμαστές του. Η περίπτωση του Μπρέιβικ είναι οπωσδήποτε μια εξαίρεση, κανείς δεν αμφιβάλλει ότι πρόκειται να περάσει τη ζωή του στη φυλακή. Οι υπόλοιποι κρατούμενοι, θεωρεί ο Χόινταλ, πρέπει να προετοιμαστούν για την επιστροφή τους στην κοινωνία.
