Του Αστέρη Χουλιάρα*
Έχουμε ξεχάσει σήμερα το πόσο στενά συνδεδεμένη ήταν η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση με την ιδέα της ''Ευραφρικής'' (Eurafrica). Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ιδρυτές της ΕΟΚ θεωρούσαν ότι η μόνη ελπίδα προκειμένου η Ευρώπη να αποτελέσει μια υπολογίσιμη και ανεξάρτητη δύναμη σ'' έναν κόσμο κυριαρχούμενο από τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση ήταν να αυξήσει τον πληθυσμό και τους φυσικούς της πόρους. ''Πατέρες'' της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης όπως Paul-Henri Spaak, o Κοnrad Adenauer και ο Guy Mollet ήταν θερμοί υπέρμαχοι της ιδέας της 'ενοποίησης' Ευρώπης και Αφρικής. Η Διακήρυξη Schuman της 9ης Μαΐου 1950 που πρότεινε τη δημιουργία μιας Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα αναφερόταν στην ανάπτυξη της Αφρικής ως έναν από ένα από τα 'θεμελιώδη καθήκοντα της Ευρώπης' (σήμερα αυτό το απόσπασμα της Διακήρυξης έχει τελείως ξεχαστεί) (Ηansen & Jonsson, 2016: 123).
Όταν υπογράφηκε η Συνθήκη της Ρώμης το 1958, η Γαλλία και το Βέλγιο πρότειναν την ενσωμάτωση των υπερπόντιων κτήσεών τους στην τότε ΕΟΚ. Η Γερμανία και η Ολλανδία όμως απέρριψαν την πρόταση, αρνούμενες να αναλάβουν το κόστος ανάπτυξης των αποικιών χωρίς να συμμετέχουν στη διοίκησή τους. Στο τέλος, υπήρξε συμβιβασμός, καθώς συμφωνήθηκε οι αποικίες να συνδεθούν με την Κοινότητα μέσω μιας ''εταιρικής σχέσης''. Τρία χρόνια μετά, τα 2/3 των χωρών της Αφρικής είχαν γίνει ανεξάρτητες.
Σήμερα, οι σχέσεις ΕΕ-Αφρικής ρυθμίζονται από τη Συμφωνία του Κοτονού που υπογράφηκε στην πρωτεύουσα του Μπενίν το 2000 και καλύπτει μια περίοδο 20 ετών (έως το 2020) (Babarinde & Faber, 2005). Ο όρος 'εταιρική σχέση' εμφανίζεται πολλές φορές στη Συμφωνία: 52 φορές στο κείμενο και άλλες 9 φορές στα Παραρτήματα. Η Συμφωνία περιλαμβάνει πέντε αλληλεπικαλυπτόμενες αναπτυξιακές διαστάσεις: πολιτικό διάλογο (για οικοδόμηση της ειρήνης, επίλυση και αποτροπή των συγκρούσεων και χρηστή διακυβέρνηση), πολιτική συμμετοχή (κοινωνία πολιτών και άλλοι δρώντες), αναπτυξιακές στρατηγικές (με έμφαση στην εξάλειψη της φτώχειας) κι ένα πλαίσιο ανάπτυξης των εμπορικών συναλλαγών και διεύρυνσης της οικονομικής συνεργασίας (που δίνει έμφαση στη συμμόρφωση με τους κανόνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου). Ιδιαίτερα η Συμφωνία προβλέπει τη σταδιακή κατάργηση της μη-αμοιβαιότητας στις εμπορικές σχέσεις (σύμφωνα με τους κανόνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου), καλώντας τις δύο πλευρές σε διαπραγματεύσεις για την υπογραφή Οικονομικών Εταιρικών Συμφωνιών (Economic Partnertship Agreements / EPAs). Ορισμένες χώρες της Αφρικής όπως η Νιγηρία και η Τανζανία αντιδρούν σ' αυτή την φιλελευθεροποίηση του εμπορίου.
Συνολικά η Ευρωπαϊκή Ένωση παραμένει ο πρώτος εμπορικός εταίρος της Αφρικής με 156 δισεκατομμύρια δολάρια το 2018. Ωστόσο το διάστημα 2006-18 οι εμπορικές συναλλαγές Κίνας-Αφρικής (που ανέρχονται σε 120 δισ. δολάρια) αυξήθηκαν κατά 226% ενώ της ΕΕ κατά μόλις 41% (Economist, 2019).
Μια Σύνοδος Κορυφής ΕΕ-Αφρικής λαμβάνει πλέον χώρα κάθε τρία χρόνια (η τελευταία στο Αμπιτζάν το 2017). Από την ίδρυσή της η ΕΕ πάντοτε διέθετε σημαντικούς αναπτυξιακούς πόρους για την Αφρική σε τομείς όπως η εκπαίδευση, η διακυβέρνηση, η ενέργεια, οι υποδομές, η γεωργία. Σήμερα η ΕΕ είναι ο βασικός χρηματοδότης του προϋπολογισμού της Αφρικανικής Ένωσης – καταδεικνύοντας την προτεραιότητα που δίνουν οι Βρυξέλλες στην προώθηση της συνεργασίας και της ολοκλήρωσης στην ήπειρο. Άλλωστε οι θεσμοί της Αφρικανικής Ένωσης 'αντιγράφουν' τη θεσμική αρχιτεκτονική της ΕΕ (με Συμβούλιο, Επιτροπή και Δικαστήριο) – αν και χωρίς τα υπερεθνικά χαρακτηριστικά της τελευταίας. Ένα σημαντικό στοιχείο στην αναπτυξιακή βοήθεια της ΕΕ στις χώρες της Αφρικής είναι οι πολιτικές αιρεσιμότητες (political conditionalities) που περιλαμβάνουν απειλές για ή/και διακοπή της βοήθειας για την προώθηση της δημοκρατίας και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην ήπειρο.
Το θέμα της μετανάστευσης που προέκυψε με περισσότερο έντονο τρόπο από τα τέλη του 2014 και μετά περιέπλεξε την πολιτική της ΕΕ προς την Αφρική. Οι τρέχουσες πρωτοβουλίες της ΕΕ για τον περιορισμό των μεταναστευτικών ροών περιλαμβάνουν πλήθος νέων προγραμμάτων, διαδικασιών, εταιρικών σχέσεων και συμφωνιών. Η μετανάστευση αναμένεται να παραμείνει πολύ υψηλά στις προτεραιότητες της ΕΕ στις επόμενες δεκαετίες καθώς από τα 2,3 δισεκατομμύρια ανθρώπους που θα έχουν προστεθεί στον παγκόσμιο πληθυσμό μέχρι το 2050, το 1,3 δισεκατομμύριο θα είναι Αφρικανοί. Η έμφαση στη μετανάστευση υποχρεώνει την ΕΕ σε συμφωνίες με αυταρχικά καθεστώτα, υπονομεύοντας το διακηρυγμένο στόχο για την προώθηση του κράτους δικαίου και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην ήπειρο.
Στο βιβλίο τους Εurafrica, oι Hansen και Jonsson (2016) υποστηρίζουν ότι παρόλο που η έννοια της 'Ευραφρικής' είναι σε τελευταία ανάλυση το αποτέλεσμα αποικιοκρατικών αντιλήψεων, μπορεί σίγουρα να αναβιώσει σήμερα μ'' ένα πιο προοδευτικό περιεχόμενο τονίζοντας την ηθική ευθύνη των Ευρωπαίων για την Αφρική αλλά και τα κοινά συμφέροντα των δύο ηπείρων.
Η προσέγγιση αυτή γίνεται ακόμη πιο επιτακτική λόγω των επιπτώσεων της ραγδαίας κλιματικής αλλαγής, της μετανάστευσης και της εντονότερης παρουσίας της Κίνας στην Αφρική, η οποία ουσιαστικά αντι-προτείνει ένα εναλλακτικό μοντέλο διακυβέρνησης που κάθε άλλο παρά συμβαδίζει με τις αξίες και τις νόρμες της Δύσης.
Οι μεγάλες και ισχυρές χώρες της ΕΕ (ιδίως η Γαλλία, η Βρετανία και η Γερμανία) μαζί ίσως με ορισμένες σκανδιναβικές χώρες (Olsen, 2013) επηρεάζουν περισσότερο – αν δεν συνδιαμορφώνουν – την πολιτική της ΕΕ προς την ήπειρο. Ωστόσο στην τελευταία δεκαετία η ΕΕ έχει κάνει σπουδαία βήματα για την ''κοινοτικοποίηση'' των σχέσεων. Σύμφωνα με την Άνγκελα Μέρκελ, 'οι πολιτικές [της ΕΕ] στην Αφρική ακολουθούν πλέον μια κοινή στρατηγική, η οποία μερικά χρόνια πριν θα ήταν αδιανόητη' (Guardian, 2019).
Η μοίρα των δύο ηπείρων είναι ιστορικά στενά συνδεδεμένη και η αλληλεξάρτησή στο προβλέψιμο μέλλον θα γίνει ευρύτερη, μεγαλύτερη και βαθύτερη σε σύγκριση, ίσως, με οποιαδήποτε άλλη περίοδο μετά την αποικιοκρατία. Πρόκειται για ίσως τη μεγαλύτερη πρόκληση που θα αντιμετωπίσει η ΕΕ στις ερχόμενες δεκαετίες
Αναφορές
Εconomist, The (2019), 'A sub-Saharan seduction: Africa is attracting ever more interest from powers elsewhere', May 7.
Guardian, The (2019), 'Merkel: Europe must unite to stand up to China, Russia and the US', May 15.
Hansen, Peo and Stefan Jonsson (2016), Eurafrica: The Untold History of European Integration and Colonialism, London: Bloomsbury.
Olsen, Gorm Rye (2013), 'The European Union''s Africa Policy: The Result of Nordicization or Europeanization?', Journal of European Integration, 35(4).
*Ο Αστέρης Χουλιάρας είναι καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου με συγγραφικό κι ερευνητικό έργο για την Αφρική
**Τo παραπάνω κείμενο αποτελεί μέρος του αφιερώματος του ΔΙΚΤΥΟΥ για την Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και την Ευρώπη «Ανακαλύπτοντας την Αφρική του 21ου αιώνα», με απόψεις ειδικών, προσωπικοτήτων κι επιστημόνων που σχετίζονται με την Αφρική και μας εισάγουν στον διάλογο για την νέα ανερχόμενη δύναμη παγκόσμιας κλίμακας που επηρεάζει άμεσα το μέλλον της Ελλάδας και της Ευρώπης.
Διαβάστε ακόμα:
- H στρατηγική πρόκληση της Αφρικής
