Τριάντα χρόνια μετά το θάνατο του διεθνούς συλλέκτη και μαικήνα της σύγχρονης τέχνης, η Θεσσαλονίκη γιορτάζει σήμερα τη δωρεά του Ιόλα στην πόλη της Θεσσαλονίκης για την ίδρυση του πρώτου μουσείου σύγχρονης τέχνης της Ελλάδας, του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης.
Το όνομα Ιόλας παραμένει στον τόπο ανοιχτή πληγή. Δεν είναι μόνο η χαμένη ευκαιρία, η απώλεια ενός τεράστιου πολιτιστικού αποθέματος που διώξαμε στο εξωτερικό όταν, χρόνια τώρα, παλεύουμε να στήσουμε ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης.
Είναι που στο όνομα του σπουδαίου μαικήνα καθρεφτίζεται το σκοτεινό πρόσωπο της χώρας. Την αδιαφορία της ελληνικής πολιτείας ήρθε να καλύψει η εχθρότητα που του έδειξε η χώρα, πριν και μετά τον θάνατό του: ο «αυριανισμός» τον εξόντωσε ψυχικά προτού φύγει από τη ζωή, καθώς τον κατηγόρησαν ως και για αρχαιοκαπηλία, ενώ είχε επαναπατρίσει δεκάδες αρχαία αντικείμενα με νόμιμη άδεια συλλέκτη για να τα κληροδοτήσει στον τόπο.
Ο άνθρωπος που τον έζησε από κοντά στο απόγειο της δόξας ως την τραγική του κατάληξη, ο βιογράφος του Νίκος Σταθούλης, συνεργάστηκε με τους ανθρώπους του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη για μια αφιερωματική έκθεση -τη μεγαλύτερη που έχει γίνει ποτέ διεθνώς- για τον Ιόλα (εγκαινιάζεται 6/10).
Είναι μια οφειλόμενη τιμή μετά την ιστορική δωρεά 47 έργων προς το ίδρυμα, που αποτέλεσε την απαραίτητη μαγιά για τη δημιουργία του ίδιου του Μουσείου. Είναι όμως και μια ευκαιρία να μιλήσουμε για το φαινόμενο Ιόλας, αφαιρώντας τον μυθιστορηματικό βίο του συλλέκτη που επικαλύπτει την προσωπικότητά του, και κρατώντας το όραμά του για τον τόπο. Αυτή θα είναι η ουσιαστική «αποκατάσταση» του Αλέξανδρου Ιόλα, λέει στον «Φιλελεύθερο» ο Νίκος Σταθούλης.
«Ο Ιόλας δεν ήταν άλλος ένας? ήταν ένας άλλος στον χώρο της τέχνης. Δεν είναι τυχαίο ότι τα μεγαλύτερα ονόματα της τέχνης του 20ού αιώνα δέχτηκαν να «νυμφευθούν» το όνομά του. Έτσι, έκανε μία αυτοκρατορία της τέχνης με τους σημαντικότερους καλλιτέχνες. Αυτός ο ανέστιος, γιατί δεν είχε ένα σπίτι και η ζωή του ήταν μέσα στα ξενοδοχεία, ήταν έντιμος και άνδρας με κεφαλαίο στις υποσχέσεις του».
Συνέντευξη στον Γιώργο Μυλωνά
Σταθήκατε στη λέξη «άνδρας» με έμφαση. Γιατί;
Τη χρησιμοποιώ για τον Ιόλα, γιατί άνδρας σημαίνει μία λέξη: ευθύνη. Το πλήρωσε ακριβά γιατί ήταν υπεύθυνος στις υποσχέσεις και στα οράματά του. Υπόσχεση στον εξόριστο Κωνσταντίνο Καραμανλή, στην οδό Μουφτάρ στο Παρίσι. Ποιος του πλήρωνε το ενοίκιο;
Ο Ιόλας. Κι όταν ο Καραμανλής του είπε «Αλέξανδρε, η χώρα μου είναι φτωχή, δεν θα την βοηθήσετε;» - «Εγώ», απάντησε χωρίς δεύτερη σκέψη, «θα σου φτιάξω το μεγαλύτερο μουσείο σύγχρονης τέχνης που υπάρχει στον κόσμο».
Ο Ιόλας ως Αλεξανδρινός κι όχι Έλληνας -υπάρχει διαφορά σε αυτό- ήταν ένας κοσμοπολίτης, ένας καπιταλίστας liberale. Δεν λέω ελεύθερος, αλλά απελευθερωμένος από ταμπού και ντιρεκτίβες. Ακόμη και το γεγονός ότι δεν ήταν καθαρά γκέι, αλλά bisexual, λέει πολλά για το πόσο απελευθερωμένος ήταν.
Έτσι, λοιπόν, όταν στη δύση της ζωής του πήρε την απόφαση να μείνει στην Ελλάδα, τη δεκαετία του '70, όνειρό του ήταν αυτό: να αφήσει ένα από τα πιο σημαντικά μουσεία. Δεν τον είδε κανένας όμως σαν μία προσωπικότητα, η οποία στηρίζει την τέχνη στην Ευρώπη, στην Αμερική και σχεδόν σε ολόκληρο τον κόσμο.
Ποια ήταν λοιπόν αυτή η περσόνα που δεν κατάλαβε ο τόπος;
Ο Ιόλας είχε εφτά γκαλερί στις πέντε ηπείρους, ένα στρατό καλλιτεχνών και ήταν από τους μεγαλύτερους δωρητές στον κόσμο: στο κέντρο Ζορζ Πομπιντού στο Παρίσι, στο Μητροπολιτικό Μουσείο και στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης, στην Εθνική Πινακοθήκη τη δεκαετία του '70, όταν ακόμη διευθυντής ήταν ο Δημήτρης Παπαστάμος. Τον τσάκισαν, όμως, κυριολεκτικά τον διέλυσαν.
Τότε είχαμε τη λαίλαπα του «αυριανισμού», που διέσυρε τις μεγαλύτερες προσωπικότητές μας. Τον Τσαρούχη τον έλεγαν «ναυταλία» από τους ναύτες, τον Χατζιδάκι τον έλεγαν κίναιδο και Μανολία. Ο Κουρής, θυμάμαι, τον απειλούσε «θα μου δώσεις αύριο το πρωί 10 εκατομμύρια σε μια σακούλα σούπερ μάρκετ, αλλιώς θα σε ξεσκίσω!». Είχε τόσο θράσος που τον έπαιρνε ο ίδιος στο τηλέφωνο. Ο Ιόλας του απάντησε, όπως του έπρεπε. Γενικότερα, δεν μιλούσε πολύ. Σε κοίταγε και δεν άνοιγε το στόμα του να πει βλακείες!
Θα σας πω μία σκηνή, όμως, για να καταλάβετε ποιος ήταν: Νέα Υόρκη, 1985, ξενοδοχείο «Pierre», στις 7.30 το πρωί. Συνήθιζε να ξυπνά και να παίρνει τον καφέ του, διαβάζοντας τον Τύπο. Από την είσοδο της σουίτας ώς το γραφείο του είχε πεταμένες, ανάκατα, στον διάδρομο ελληνικές εφημερίδες. Θυμάμαι ακόμη τα πρωτοσέλιδα: «Στον ανακριτή ο Ιόλας», «Για πορνεία ο Ιόλας», «Για ναρκωτικά ο Ιόλας», «Στη φυλακή, αμέσως!».
Οπότε, του λέω «έχετε αμερικανικό διαβατήριο, είστε Αμερικανός πολίτης, δεν έχετε λόγους να γυρίσετε στην Ελλάδα, θα σας γδάρουν ζωντανό!». Και δίνει οργισμένος μια γροθιά επάνω στο γραφείο, που μάτωσαν τα χέρια του από τα κλειδιά! -
«Να σου πω νεαρέ, κουβαλάω στην πλάτη μου μια ιστορία 30 αιώνων. Αρνούμαι να διώξω αυτή την ευθύνη κι αυτή την τιμή, επειδή τον τόπο κυβερνάνε αμόρφωτοι»!
Σε αυτό το νοσηρό κλίμα όλοι τον εγκατέλειψαν. Ακόμη και οι καλλιτέχνες, που όφειλαν την καριέρα τους στον Ιόλα, δεν τον έπαιρναν τηλέφωνο να ρωτήσουν τι κάνει, να του συμπαρασταθούν. Ο τότε δήμαρχος της Αγίας Παρασκευής ερχόταν στο σπίτι του Ιόλα κι άφηνε στον προηγούμενο δρόμο το αυτοκίνητο, σκεπάζοντας το κεφάλι με το σακάκι για να μην τον πάρει κανένας φωτογραφία! Κι ο Ιόλας τους χάριζε το σπίτι κι όλα τα έργα. Γιατί; Διότι είναι μηδαμινοί στα οράματα. Μα και σήμερα αν ζούσε, την ίδια αντιμετώπιση θα είχε. Ίσως και χειρότερα.
Τι εννοείτε;
Αυτό που ζούμε τώρα είναι χειρότερο γιατί δεν έχουμε τέτοια αναστήματα, δεν υπάρχει πολιτισμός. Και το χειρότερο, δεν έχουμε τις προϋποθέσεις να συγκροτήσουμε μύθους σήμερα. Ποιος είναι το ανάστημα; Ο Πολάκης; Ποιος είναι ο υπουργός Πολιτισμού που θα πάρει τη χώρα; Τώρα, λοιπόν, έχουμε ανάγκη από Καρανίκες. Σε αυτό είχε δίκιο: και τότε και τώρα αμόρφωτοι μας κυβερνούν!
Η νοοτροπία δεν αλλάζει. Τώρα έχουμε τον «Αυγιανισμό». Μην τολμήσεις να είσαι διαφορετικός από την ομήγυρη, από τη μάζα, κάηκες! Αν δεν αλλάξει η Ελλάδα, τίποτα δεν πρόκειται να αλλάξει. Άλλωστε, αν το καλοσκεφτείς, ούτε καν τα πρόσωπα αλλάζουν.
Ο μοιραίος Φώτης Κουβέλης
Ο ηθικός αυτουργός της λεηλασίας ήταν ο τωρινός υπουργός Φώτης Κουβέλης. Η προσωποποίηση της ανευθυνότητας. Όταν πέθανε ο Ιόλας και επειδή ήταν εκπεφρασμένη η θέλησή του να κάνει δωρεά -αυτό που δεν ήθελε το ελληνικό Δημόσιο- ήταν φυσικό να οριστεί μεσεγγυούχος της περιουσίας του Αλέξανδρου, ένα πρόσωπο θεσμικό. Ποιο ήταν αυτό; Ο τότε πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών, ο Κουβέλης.
Τι ήταν να τον ορίσουν; Επί των ημερών του έγινε το σπίτι «κολαστήριο». Μπαίνανε, βγαίνανε, κλέβανε με φορτηγά νύχτα-μέρα! Έπαιρνα τηλέφωνο να στείλουν ένα περιπολικό να φυλάνε. Δεν μπορείτε να φανταστείτε από ποιο σημείο της Ελλάδας ερχόντουσαν και κλέβανε και δεν έκανε τίποτα!
Το μπορούσε;
Μπορούσε με τη θεσμική του ιδιότητα. Μία επιστολή, άντε ένα τηλέφωνο στο αστυνομικό τμήμα της περιοχής, αρκούσε για να στείλουν μόνιμα ένα περιπολικό απέξω. Δεν έκανε ΤΙ-ΠΟ-ΤΑ! Είτε γιατί δεν ήθελε να τον πιάσουν στο στόμα τους, είτε γιατί δεν το είχε πάρει σοβαρά. Καθόλου απίθανο να συνέβαιναν και τα δύο! Ένας μικρός αριστερίστικης νομενκλατούρας άνθρωπος άφησε ένα μουσείο, μία σπάνια συλλογή ν' αποδεκατιστεί.
Τώρα, όμως, η δημοτική αρχή στην Αγία Παρασκευή αγκάλιασε το εγχείρημα του μουσείου. Καθώς έχουν σκορπίσει οι συλλογές, τι θα δούμε από το όραμα του Ιόλα;
Αυτός ο μοναδικός κήπος άνοιξε για το κοινό με ένα καλωσόρισμα ώστε να το γνωρίσει ο κόσμος, να το αγκαλιάσει και να γίνουν θεσμός κάποιες εμβληματικές εκδηλώσεις. Οπότε, θα χρειαστούν τρία ίσως και περισσότερα χρόνια, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε με ασφάλεια. Το βέβαιο είναι ότι θα ξεκινήσουν οι εργασίες αποκατάστασης το λιγότερο σε έναν χρόνο από σήμερα. Τώρα, τι θα μπει εκεί πέρα: υπάρχει μια μεγάλη δωρεά από εμένα με προσωπικά του αντικείμενα και το υλικό της βιογραφίας με ένα αρχείο 10.000 λημμάτων.
Ένα μέρος του θα ταξιδέψει στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και το υπόλοιπο θα μείνει στο σπίτι του Ιόλα, στην Αγία Παρασκευή. Όλοι οι εν ζωή καλλιτέχνες έχουν δεσμευθεί ότι θα δώσουν έργα τους για το μουσείο, ενώ ήδη έχουν ξεκινήσει πάρα πολλές δωρεές από καλλιτέχνες που επιθυμούν να αφήσουν ένα έργο τους στον χώρο. Όταν είναι έτοιμο το μουσείο θα υπάρξουν δάνεια έργα από όλα τα μουσεία, με τα οποία συνεργάστηκε ο Ιόλας. Άλλωστε, μερικά οφείλουν την ύπαρξή τους χάρη σε αυτόν.
Όσο για το όραμα, το ζήτημα είναι όλοι οι επισκέπτες να παίρνουν τα παιδιά τους, τα σκυλιά τους να έρθουν για πικ-νικ, να παίζουν, να λυσσάνε να το κάνουν σπίτι τους κι όταν έρθει η ώρα, να βλέπουνε τα έργα. Να γίνει ένα «εργοτάξιο ελπίδων», όπως ακριβώς ήταν η ιδέα του Ιόλα στη συλλογή των Ντε Μενίλ, στο Χιούστον του Τέξας. Αυτό ήθελε να κάνει και στην Αγία Παρασκευή, αλλά δεν το επέτρεψαν. Χάθηκε ο Ιόλας, όχι όμως και το όνειρό του. Οπότε, πιστεύω η ευθύνη όλων μας προβάλλει μεγαλύτερη.
Και στη Θεσσαλονίκη, τι σημαίνει η έκθεση στο ΜΜΣΤ;
Θα παρουσιαστούν έργα της συλλογής για πρώτη φορά, αλλά και τα δάνεια έργα -πάνω από 80- από εμβληματικά ονόματα όπως οι Τζόρτζιο ντε Κίρικο, Μαγκρίτ, Μοντιλιάνι, Αλεξάντερ Καλντέρ, Χέρμπερτ Λιστ, Αντι Γουόρχολ. Θα είναι μια έκθεση ωραία δομημένη, που δεν θα θες να τελειώσει. Είναι όμως και ένα στοίχημα ως καλό παράδειγμα. Πρέπει να γίνει προπομπός σε όσους ασχοληθούν με το φαινόμενο «Ιόλας».
Οφείλουμε να τιμήσουμε τον Ιόλα, ξεχνώντας αυτόν τον κιτρινισμό που συνεχίζει να δίνει τον τόνο στον τόπο. Απέναντι σε αυτό, προτάσσουμε το έργο του Ιόλα. Το έργο είναι μνήμη και η μνήμη είναι ζωή, δεν υπάρχει θάνατος εκεί. Πέθανε ο Χατζιδάκις ή μήπως ξεχάστηκε ο Τσαρούχης; Οι Καρανίκες και οι Καρτεροί θα ξεχαστούν.
Και για να το πούμε απλά: η χώρα παραμένει φτωχή σε όλα, στο όραμα, στους πνευματικούς ορίζοντες, στην προσπάθεια, στην αριστεία. Αυτό που επιχειρούν κατά καιρούς κάποιοι χαρισματικοί άνθρωποι είναι μια επανάσταση αισθητική, μια αντίσταση πραγματική. Μόνο μέσα από την αισθητική αντίσταση θα αλλάξει ο κόσμος. Μόνο μέσα από την επανάσταση της τέχνης μπορείς να δεις τα πράγματα διαφορετικά και να νιώσεις λίγο καλύτερα. Κι όποιος δει την έκθεση στη Θεσσαλονίκη θα φύγει με μία άνωση εσωτερική.
* Αναδημοσίευση από τον Φιλελεύθερο της 24ης Σεπτεμβρίου
