Του Κυριάκου Αθανασιάδη
Σήμερα έχουμε τη χαρά να μιλάμε με τον Σωτήρη Σελαβή (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Σωτήρη Φασούλα), ποιητή, μεταφραστή και εκδότη, για την Περισπωμένη και τα βιβλία της. Τον ευχαριστούμε θερμά για τον χρόνο του. Και ευχαριστώ και όλους εσάς που θα διαβάσετε αυτή την ιδιότυπη συνέντευξη και θα την κοινοποιήσετε.
- Αγαπητέ κύριε Φασούλα, είχαμε ξαναμιλήσει και πριν τριάμισι χρόνια για τις Εκδόσεις Περισπωμένη — ήταν μια κουβέντα που την είχα απολαύσει. Όπως άλλωστε απολαμβάνω πάντα τις αναρτήσεις του οίκου στο Facebook. Καθώς το υλικό εκείνο υπάρχει ακόμη online, επιτρέψτε μου να το χρησιμοποιήσω και να σας θέσω σήμερα μερικές μονολεκτικές ερωτήσεις-θέματα. Ξεκινώ:
- Ρίλκε.
Αχ, ο Ρίλκε — ο ποιητής των ποιητών. Μια τελειωμένη πνευματική περίπτωση. Ουδέποτε ο ποιητής και ο μύθος του δεν υπήρξαν ένα και το αυτό με τρόπο τόσο απόλυτο όπως στον Ρίλκε — ας θυμηθούμε την περίφημη γέννηση των Ελεγείων μ' εκείνη τη φωνή —το Πνεύμα— μες στο κεφάλι του ποιητή να υπαγορεύει: «Ποιος, αν κραύγαζα, θα άκουγε άραγε απ' τις τάξεις των αγγέλων;». Όταν καταπιάστηκα με τη μετάφραση των Ελεγειών, κατάλαβα ότι πλέον δεν είχα να κάνω απλώς με λογοτεχνία, με την αυταρέσκεια και τις συμβάσεις της, με τον μικρόκοσμο των μυημένων της λεπταισθησίας. Αλλά με κάτι που μας έφερνε αντιμέτωπους με την κοσμική μας μοίρα. Σαν να βρισκόμαστε επιτέλους έτοιμοι για το ταξίδι: Η ώρα είναι πολύ πρωινή και το πλοίο δεμένο ακόμα στο λιμάνι, οι φορεμένες συνήθειες ξέρουν ότι θα μείνουν σ' αυτή εδώ τη μουλιασμένη αποβάθρα, ενώ στην άλλη ακτή κάτι μάς περιμένει, που ανέκαθεν μας περίμενε, και που η έλξη του μας γίνεται τώρα αισθητή σαν ένα σφίξιμο και μια παράξενη εγρήγορση. Πολύ γρήγορα το αίσθημα αυτό πήρε μια χροιά νοσταλγίας — σαν να ήθελα να ζούσα την εποχή του Ρίλκε. Τόσο που το δικό του παρελθόν ζούσε αξεδιάλυτα μες στο δικό μου παρόν — οι τόποι που συνάντησε δεν ήταν άλλοι από εκείνους που κι εγώ θα συναντούσα.
- Ο μεταφραστής ως συν-δημιουργός.
Την ποίηση θα πρέπει να τη μεταφράζουμε πάντα στη σκιά του ποιητή. Εκεί να στήνουμε το γραφείο μας, αφήνοντας τον ναρκισσισμό έξω απ' τη δουλειά. Μες στα σκιερά όρια υπηρετούμε, δεν φωνάζουμε. Προσπαθούμε να ξαναπλάσουμε το σώμα του ποιήματος. Τα υλικά είναι άλλα, αλλά η τέχνη μία. Ο κακός μάστορας θα μειώσει το πρωτότυπο — είτε, αν είναι δειλός, με μια κακή και άνευρη αντιγραφή είτε, αν είναι θρασύς, παραμορφώνοντάς το μες στη δική του φωνή. Ο καλός μάστορας θα διασώσει το σώμα του ποιήματος. Αν είναι δε πολύ καλός και μες στο αίμα του ρέει το αίμα του ποιητή, τότε το ποίημα θα σταθεί σαν να είχε πρωτοπλαστεί στη γλώσσα του μεταφραστή — και τότε αυτός είναι στ' αλήθεια συν-δημιουργός. Για τον μεταφραστή των Ελεγειών οι δυσκολίες μοιάζουν ανυπέρβλητες, λόγω της τεράστιας αφαίρεσης αυτού του έργου και της δίχως όρια νοηματικής του αποκρυστάλλωσης. Επιπλέον, στον θρηνητικό κύκλο των Ελεγειών ενυπάρχει ο λόγος για το Υψηλό και το Ιερό, έννοιες από τις οποίες μοιάζουν αποκομμένοι οι σύγχρονοι τρόποι μας. Παραμένοντας οπωσδήποτε πιστός στο πρωτότυπο, όπως επιθυμούσε ο ίδιος ο Ρίλκε από τους μεταφραστές του, προσπάθησα κάτι από τον υποβλητικό βηματισμό των στίχων να ακουστεί και στη δική μας γλώσσα. Λυπάμαι μονάχα που, σε μεμονωμένες περιπτώσεις, δεν επέδειξα περισσότερη μεταφραστική τόλμη, φιμώνοντας τελικά την κειμενική μου διαίσθηση. Αυτό μου έγινε ξεκάθαρο όταν, μετά την έκδοση της μετάφρασης, συζητούσαμε γι' αυτήν, αλλά και συνολικά για τον Ρίλκε, με τον Χρήστο Μαρσέλλο, φίλο και συνεργάτη έκτοτε — οι κουβέντες μας εκείνες ήταν (και είναι) αληθινή αποκάλυψη για μένα. Ο Χρήστος είναι ο μόνος αληθινά μεγάλος αναγνώστης του Ρίλκε που έχω συναντήσει. Το επισημαίνω εμφατικά, διότι η εκδοτική Αθήνα βρίθει από σχολιαστές του Ρίλκε, οι περισσότεροι από τους οποίους ουδέποτε διαπέρασαν την παχιά κρούστα των κοινών τόπων.
- Ο εκδότης ως δημιουργός.
Αν εκδότης σήμαινε απλώς συντονισμός της εκδοτικής παραγωγής και δημόσιες σχέσεις, δεν θα μ' ενδιέφερε καθόλου αυτή η δουλειά. Η Περισπωμένη βεβαίως γεννήθηκε την εποχή που μετέφραζα τις Ελεγείες. Πώς; Το πώς αυτό ριζώνει στο ακαθόριστο αίσθημα που αντλούσα από την ποίηση αυτή — ή ακριβέστερα: το ακαθόριστο αίσθημα στο οποίο με βύθιζε. Η νοσταλγία που είχε ξυπνήσει μέσα μου αντιδρούσε στη μετατροπή των βιβλίων σε χρηστικά αντικείμενα, όπως αντιδρούσε στη μετατροπή των ψυχικών διαδρομών, στις οποίες μας καλεί η μεγάλη λογοτεχνία, απλώς σε περιεχόμενο πληροφοριών. Νά γιατί μια σειρά τις Περισπωμένης φέρει τον τίτλο Διαδρομές. Η θέση του βιβλίου ως ένα αρχείο πληροφοριών είναι δεδομένη στον κόσμο μας και η αξία τους δεν αμφισβητείται. Μήπως αρχίζουν όμως να μας λείπουν τα βιβλία που αποτελούν πόρτες προς τα ανεξερεύνητα βάθη του εαυτού μας και της συνείδησής μας; Γιατί αυτά υπάρχουν πάντα κάτω από τις πολλαπλές στρώσεις των συνηθειών — αυτό μου έδειχνε η ποίηση του Ρίλκε. Και νά γιατί μια σειρά της Περισπωμένης έχει τον τίτλο Vita nuova και τη φιλοδοξία να περιέχει κείμενα που να βγαίνουν από έναν ψυχισμό χλωρό ή αναγεννημένο, τέτοιον δηλαδή που είτε δεν έχει αποκτήσει ακόμα τις στρώσεις των συνηθειών είτε τις έχει αποβάλει.
Παρακινημένος λοιπόν από τέτοια ακαθόριστα στην αρχή αισθήματα κι έχοντας ως βάση την παιδιόθεν αγάπη μου για κάθε μορφή χειροτεχνίας, θέλησα να φτιάξω βιβλία που να σε προσκαλούν όχι να τα χρησιμοποιήσεις, αλλά να περάσεις μαζί τους ορισμένο χρόνο της ζωής σου. Πράγμα που σημαίνει —και αυτή είναι, το δίχως άλλο, η άλλη όψη της νοσταλγίας που με διακατείχε— όχι βιβλία που να διασκεδάζουν γεμίζοντας έναν κενό χρόνο, αλλά βιβλία που να πυκνώνουν τον χρόνο συγκεντρώνοντας τις πνευματικές μας δυνάμεις.
- Εκδοτικό στίγμα.
Η Περισπωμένη υπηρετεί τη λογοτεχνία εκείνη που μας φέρνει ριζικά αντιμέτωπους με την υπαρξιακή μας αγωνία. Όμως την αίσθηση ότι το διακύβευμα είναι η κοσμική μας μοίρα, τον ίλιγγο ενός άλματος στο κενό χωρίς το προστατευτικό δίχτυ της αυταρέσκειας των φιλολογικών μικροκόσμων, λίγες λογοτεχνίες το δημιουργούν τόσο όσο η γερμανική. Δεν το λέω για να υποτιμήσω τις άλλες — ας προσπαθήσω συνεπώς να το εξηγήσω με κάποιον τρόπο, πρώτα σ' εμένα τον ίδιο. Λέω λοιπόν ότι ίσως είναι επειδή η γερμανική λογοτεχνία —όπως η κοινωνία που τη γέννησε, και σκέφτομαι κυρίως τον 19ο αιώνα— είχε απελευθερωθεί αρκετά από την αυτονομημένη συλλογική φαντασία της λαϊκής δημιουργίας, χωρίς να έχει ακόμα φτάσει στην αστική σύμβαση. Δεν εκφράζεται μέσα της μονόπλευρα η συλλογική φαντασία, εκφράζεται όμως αρκετά για να της δίνει την κοσμική διάσταση? ούτε μονόπλευρα η αστική διαφοροποίηση, σε βαθμό που να φτάνει ώς την ανούσια αυταρέσκεια των λογοτεχνικών μικροκόσμων για τους οποίους μίλησα, εκφράζεται όμως αρκετά για να επιτρέπει την ανάδυση των ατομικών φωνών. Από τον Σιλέσιο ώς τον Τρακλ βλέπει κανείς τα άκρα του φάσματος που περιγράφω έτσι δοκιμαστικά. Και τι να πει κανείς για την ενδιάμεση μαγεία του Χαίλντερλιν και του Νοβάλις, πηγή μόνιμου θάμβους για όσους εντρυφούν in rebus germanicis;
- Περισπωμένη και συνεργάτες.
Ο Αντώνης Ζέρβας ήταν βεβαίως ο ποιητής των Άκτων, ενός από τα σημαντικότερα ποιητικά βιβλία που κυκλοφόρησαν στη χώρα μας τη δεκαετία του '90, ενώ σε αυτόν οφείλουμε τη μετάφραση-σημείο αναφοράς των Ασμάτων της Πίζας του Έζρα Πάουντ. Η συνεργασία μας ξεκίνησε το 2016 με την έκδοση της ποιητικής του συλλογής Διάλογοι με τον Αρχίλοχο [Ίαμβοι]. Ακολούθησε ο τόμος δοκιμίων Μονοί λόγοι. Δοκίμια, άρθρα, συνομιλίες. Το τελευταίο του ποιητικό βιβλίο, η Στάση Λυσσιατρείου, αποτελεί μια ριζική αναρώτηση πάνω στη συγκρότηση της ποιητικής συνείδησης και της σχέσης της με την παράδοση. Το εγχείρημα του Λυσσιατρείου, μοναδικό, κατά τη γνώμη μου, στην υλοποίησή του, θέτει το ζήτημα του κατά πόσον είναι δυνατή σήμερα η προσωπική εμπειρία της ελευθερίας. Με άλλα λόγια, η εμπειρία δεν είναι δυνατή παρά μόνο στο εσωτερικό μιας παράδοσης που ζωοποιείται από τα ερωτήματα του παρόντος. Η Στάση Λυσσιατρείου δεν μπορεί λοιπόν παρά να εξωκεανίζει, γιατί εισάγει ερωτήματα που απωθούνται από το γνωστό και δεδομένο. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για την κορύφωση ενός ξεχωριστού ποιητικού έργου σαράντα χρόνων.
Ο Θανάσης Λάμπρου ήταν ένας απ' τους πρώτους συνεργάτες της Περισπωμένης. Με το έργο του, βέβαια, είχα διασταυρωθεί από τα χρόνια κιόλας της αναγνωστικής μου εφηβείας: Το βιβλίο Ύμνοι και αποσπάσματα του Φρήντριχ Χαίλντερλιν σε μετάφρασή του, που κυκλοφόρησε το 1996 από τον φιλόδοξο πλην όμως βραχύβιο εκδοτικό οίκο της Θεσσαλονίκης «Υπερίων», ήταν από τα πρώτα που θα κοσμήσουν μια νεοδημιουργηθείσα τότε, με τον περίσσιο κι ανόθευτο ενθουσιασμό του εικοσάρη, ποιητική βιβλιοθήκη.
Ο Θανάσης Λάμπρου αποτελεί μια από τις σπάνιες εκείνες περιπτώσεις πνευματικών ανθρώπων που επιμένουν στη δημιουργική μοναξιά του δωματίου, μακριά από τον θόρυβο της τρέχουσας διανόησης. Για την Περισπωμένη θα μεταφράσει Άγγελο Σιλέσιο (Χερουβικός οδοιπόρος, 2013), Γκέοργκ Τρακλ (Ποιήματα, 2014), σε μια επετειακή έκδοση με αφορμή τη συμπλήρωση 100 ετών από τον θάνατο του ποιητή, και Φρήντριχ Σίλλερ (Ωδή στη χαρά, 2016). Η εκτεταμένη πραγματεία του Κάτω απ' τον ανοιχτό ουρανό. Εισαγωγή στον Γκαίτε. Η τραγωδία του Φάουστ. Η αγαλλιαστική περιπλάνηση του Βίλχελμ Μάιστερ, καρπός δεκαετούς καταβύθισης στο έργο του σοφού της Βαϊμάρης, αποτελεί, αν δεν κάνω λάθος, μόλις το δεύτερο βιβλίο που εκδόθηκε για τον Φάουστ τα τελευταία εξήντα χρόνια —το πρώτο, ο Φάουστ του Γκαίτε του Ι.Ν. Θεοδωρακόπουλου, κυκλοφόρησε το μακρινό 1956—, σίγουρα δε το μοναδικό για τον «γεροντικό» Βίλχελμ Μάιστερ. Τα Μονοπάτια, που κυκλοφόρησαν από την Περισπωμένη το 2017, είναι το έκτο ποιητικό βιβλίο του ποιητή Λάμπρου.
Ο Χρήστος Μαρσέλλος είναι λαμπρός στοχαστής, από τους λίγους που παράγουν αληθινή σκέψη στον τόπο μας. Με τα Επίμετρά του έχει σχολιάσει αρκετούς από τους συγγραφείς του οίκου (Μπονφουά, Στρίντμπεργκ, Μπέργκμαν, Κέυνς και προσεχώς: Μαλεβίτσης, Μπλοχ), ενώ άρθρα και διαλέξεις που είχε δημοσιεύσει μέχρι τώρα σε περιοδικά θα κυκλοφορήσουν σταδιακά σε αυτοτελείς εκδόσεις από την Περισπωμένη.
Η Μαρία Φραγκούλη είναι συνεργάτιδα κυρίως σε θέματα ιταλικής λογοτεχνίας. Τα Ορφικά Άσματα του Ντίνου Καμπάνα κυκλοφόρησαν από την Περισπωμένη, για πρώτη φορά στα ελληνικά, σε δική της μετάφραση.
- Η Περισπωμένη στο μέλλον: Εκδοτικά σχέδια, νέοι τίτλοι, νέα πρόσωπα.
Ας αναφερθώ αρχικά στις νέες αφίξεις που αναμένονται έως το καλοκαίρι. Θα κυκλοφορήσει ο Οικογενειακός σαμάνος του Βαλέριο Μαγκρέλλι, η πρόζα ενός από τους πιο αξιόλογους Ιταλούς ποιητές σε μετάφραση της Μαρίας Φραγκούλη. Την έκδοση θα συνοδεύουν 77 σχέδια του Φεντερίκο Φελίνι. Θα κυκλοφορήσει επίσης ένα κλασικό έργο της πολωνικής λογοτεχνίας, η νεορομαντική ποιητική συλλογή Στη σκοτεινιά των αστεριών του Ταντέους Μιτσίνσκι, σε μετάφραση από τα πολωνικά της νέας συνεργάτιδας Αναστασίας Χατζηγιαννίδη. Στην κατηγορία του δοκιμίου ετοιμάζεται το βιβλίο του Ηλία Παπαγιαννόπουλου ―ιδού μια ακόμα νέα συνεργασία που με χαροποιεί ιδιαιτέρως― Ο Φρόυντ στην Ακρόπολη: μια ατοπογραφία, καθώς και το Ο Μαρξ, ο Θάνατος και η Αποκάλυψη του Ερνστ Μπλοχ, που αποτελεί ουσιαστικά το δεύτερο μέρος του περίφημου βιβλίου του Πνεύμα της Ουτοπίας (Geist der Utopie). Η μετάφραση είναι του Χρήστου Μαρσέλλου, από τον οποίο περιμένουμε καινούργιο βιβλίο, ένα μικρό δοκίμιο για τα όρια επιστήμης και φιλοσοφίας, με τίτλο Δι' εσόπτρου εν αινίγματι. Ο χώρος και ο χρόνος της ζωής μας μετά τον Κοπέρνικο και τον Δαρβίνο. Με αφορμή δε τη συμπλήρωση είκοσι χρόνων από τον θάνατό του μεγάλου τεχνίτη του φιλοσοφικού δοκιμίου, Χρήστου Μαλεβίτση, θα κυκλοφορήσει, για πρώτη φορά σε αυτοτελή έκδοση, το κείμενό του Επιστροφή στο Χάος, μια ανάλυση της ταινίας Kaos των Αδελφών Ταβιάνι. Τέλος, μεγάλη χαρά μού δίνει η συνεργασία μου με τον ομότιμο καθηγητή φιλοσοφίας Γιάννη Τζαβάρα? εγκαινιάζεται με το δοκίμιο Έρωτας και θάνατος στον Ρ.Μ. Ρίλκε, που κι αυτό θα κυκλοφορήσει προσεχώς. Πρόκειται για μια φιλοσοφική περιδιάβαση της περίφημης «Πρώτης ελεγείας» του Ντουίνο ― ο Τζαβάρας αναλύει κι ερμηνεύει στοχαστικά λέξη προς λέξη το ποίημα.
Σε ένα χρονικό ορίζοντα διετίας, τώρα, υπάρχουν αρκετά φιλόδοξα σχέδια, όπως η έκδοση μιας εκτεταμένης ανθολόγησης της ποίησης του Φρήντριχ Χαίλντερλιν, σε μετάφραση του Θανάση Λάμπρου, όπου θα περιλαμβάνονται, για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα, και τα τελευταία ποιήματα από την «περίοδο παραφροσύνης». Ή όπως η τρίτη και οριστική έκδοση της μετάφρασης των Ασμάτων της Πίζας του Έζρα Πάουντ από τον Αντώνη Ζέρβα, για την οποία ο Γιώργος Ιωάννου έγραφε, ήδη από το 1985, ότι «είναι κάτι που θα μείνει και που βρίσκεται μέσα στη γραμμή των σπουδαίων μεταφράσεων που έχουμε στη γλώσσα μας». Επίσης σε μετάφραση του Αντώνη Ζέρβα ετοιμάζονται οι Ελεγείες του Σέξτου Προπέρτιου καθώς και τα Ονειρικά τραγούδια του Τζων Μπέρρυμαν. Με τον Χρήστο Μαρσέλλο σχεδιάζουμε μια φιλόδοξη νέα σειρά βιβλίων που να δείχνουν στον Έλληνα αναγνώστη πώς προχώρησε το γερμανικό πνεύμα μέσα από την παράλληλη κίνηση φιλοσοφίας και ποίησης, όπως τη βλέπουμε σε κάποια εμβληματικά ζεύγη: Καντ και Σίλλερ, Σέλλινγκ και Χαίλντερλιν, Φίχτε και Νοβάλις ξεδίπλωσαν το φάσμα όχι της γερμανικής ψυχής αλλά της ψυχής απλώς, έτσι που να είναι αδύνατο να μη μας αφορούν.
- Περισπωμένη και Κρίση.
Είναι πλέον γνωστά τα προβλήματα που δημιούργησε και δημιουργεί η Κρίση —δεν χρειάζεται να τα επαναλάβουμε— ως φαινόμενο συνολικό και όχι μονάχα οικονομικό. Αν κάτι με θλίβει, είναι αφενός η διάρκειά της —μοιάζει μάλιστα να βαθαίνει περαιτέρω—, αφετέρου ο τρόπος που αντιδράσαμε μεμονωμένα αλλά και συλλογικά: δεν αναδείξαμε κρυμμένες αρετές, τουναντίον αποσυμπιέσαμε κατώτερα αντανακλαστικά. Μιλώντας για το εγχείρημα της Περισπωμένης, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι προϋποθέτει κάμποση ρομαντική αφέλεια τέτοιους καιρούς. Και, πράγματι, με όρους καθαρά επιχειρηματικούς, είναι όλα ενάντια. Όμως ο λόγος ύπαρξης της Περισπωμένης δεν είναι μόνον επιχειρηματικός. Προτείνει —διότι για μένα αυτό σημαίνει εκδοτικός οίκος— μια πνευματική κατεύθυνση. Κι εδώ έγκειται ένα άλλο κρίσιμο σημείο. Διότι μπορεί ένας καλός εκδοτικός οίκος να πηγαίνει ασφαλώς με τα νερά του ποταμού, και το στίγμα του, αναμφίβολα ποιοτικό, να είναι συντονισμένο στο πνεύμα της εποχής. Τι γίνεται όμως σε εκείνη την περίπτωση που η ψυχική προοπτική και η πνευματική διάθεση μοιάζουν να πηγαίνουν ανάποδα στο ρεύμα, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Περισπωμένης; Αλίμονο, οι δυσκολίες αυξάνονται. Έχω πάντοτε όμως κατά νου τη βαθύτερη εκείνη έννοια της δυσχέρειας, για την οποία κάνει λόγο ο αείμνηστος Χρήστος Μαλεβίτσης, ως γενεσιουργό πνευματική δύναμη.
- Γιατί διαβάζουμε; Και γιατί συνεχίζουμε τέλος πάντων να το κάνουμε;
Νιώθοντας πως έχω πλέον καταχραστεί τη φιλοξενία σας, ας περιορίσω το ερώτημα: Γιατί διαβάζω; Πάνε είκοσι χρόνια που σε ανάλογες περιπτώσεις απαντούσα πάντα, στα πλαίσια της αλληλογραφίας τότε, με ένα απόσπασμα από τις Σημειώσεις του Μάλτε Λάουριντς Μπρίγκε. Ελάχιστα βιβλία άσκησαν τέτοια επίδραση μέσα μου όσο αυτή η απαράμιλλη ποιητική πρόζα του Ρίλκε, όσο αυτός ο παράφορος μητροπολιτικός οδηγός του μοναχικού ανθρώπου. Πουθενά δεν πήγαινα χωρίς τον κομψό εκείνο τόμο των εκδόσεων Ροδακιό με τη μετάφραση του Δήμου, ντυμένο με χρυσοκαφέ λινό και δέρμα στο ονομαστό βιβλιοδετείο του Φαίδωνα Ψάλλη επί της Σίνα. Ας μού επιτραπεί, λοιπόν, να κλείσω αυτές τις σκέψεις, και σας ευχαριστώ για την ευκαιρία που μου δώσατε να τις αναπτύξω, όπως τις άνοιξα — με Ρίλκε:
Μαθαίνω να βλέπω. Δεν ξέρω πού οφείλεται αυτό, όλα εισχωρούνε βαθύτερα μέσα μου δίχως να σταματάνε εκεί όπου άλλοτε παίρνανε πάντοτε ένα τέλος. Έχω ένα εσώτερο που δεν το φανταζόμουν. Όλα τώρα πηγαίνουν εκεί. […] Δεν το 'χω πει; Μαθαίνω να βλέπω. Ναι, αρχίζω. Τα καταφέρνω άσχημα ακόμα, όμως θα επωφεληθώ τον καιρό μου.
Ας μου επιτραπεί αυτός ο επίλογος. Διότι σε εποχές έτσι αγριεμένες και διψασμένες σαν τη δική μας «ο Ρίλκε είναι τόσο απαραίτητος όσο ο ιερέας στο πεδίο της μάχης» (Τσβετάγιεβα).
- Σας ευχαριστώ θερμά. Και εύχομαι κάθε επιτυχία.
