Του Παύλου Ελευθεριάδη*
Η διευκόλυνση της ψήφου των Ελλήνων του εξωτερικού στις εθνικές εκλογές είναι πλέον στον ορίζοντα. Η διακομματική επιτροπή θα παραδώσει το πόρισμά της σε τρεις μήνες – ώστε η όποια λύση να νομοθετηθεί με συναίνεση και να εφαρμοστεί στις επόμενες εθνικές εκλογές. Αργά ή γρήγορα, θα προκύψει όμως το εξής ερώτημα: Γιατί να τους διευκολύνουμε να ψηφίζουν; Πρέπει οι Έλληνες του εξωτερικού να έχουν δικαίωμα ψήφου;
Υπάρχει νομίζω διάχυτη η σκέψη στη χώρα μας ότι οι Έλληνες του εξωτερικού δεν καταλαβαίνουν τα ελληνικά προβλήματα. Έζησα ο ίδιος τις συνέπειες της άποψης αυτής όταν, ζώντας στην Αγγλία, συμμετείχα με το Ποτάμι ως υποψήφιος στις Ευρωεκλογές του 2014. Σε ένα τηλεοπτικό πάνελ ένας υποψήφιος άλλου κόμματος αντέδρασε σε αυτά που έλεγα, για την ανάγκη να θεσπίσουμε το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, και μου είπε: «Ήρθε ο Λόρδος Χάλιφαξ να μας πει πως να λύσουμε τα προβλήματά μας».
Δεν ήταν κάτι καινούργιο. Ότι εμείς οι Έλληνες παραδοσιακά δείχνουμε σκεπτικισμό προς τους «ετερόχθονες» συμπατριώτες μας το δείχνει μια παλιά ιστορία. Ένας Έλληνας καθηγητής ήρθε κάποτε στο καλύτερο ελληνικό πανεπιστήμιο, μετά από σπουδές και διακεκριμένη καριέρα στο εξωτερικό. Οι θεωρίες του ήταν ριζοσπαστικές. Οι διαφωνίες του με τους συναδέλφους του ήταν όμως έντονες και εκρηκτικές.
Οι επικριτές του τον είπαν «Λατινέλληνα» - και «Φραγκολατίνο» - ώσπου ο καθηγητής μας έφυγε πάλι στο εξωτερικό. Ανταποδίδοντας, αποκάλεσε τους επικριτές του «Ομφαλόψυχους», ότι δηλαδή έχουν την ψυχή τους στον αφαλό.
Η ιστορία αυτή έγινε το 1337.
Πρωταγωνιστής της ήταν ένας θεολόγος και φιλόσοφος γνωστός ως Βαρλαάμ ο Καλαβρός που γεννήθηκε στις ελληνικές κοινότητες της Κάτω Ιταλίας. Ο Βαρλαάμ ήλθε στην Κωνσταντινούπολη το 1330 και εκπροσώπησε τον Αυτοκράτορα Ανδρόνικο Γ' Παλαιολόγο σε αποστολές που διαπραγματεύτηκαν την ένωση των εκκλησιών. Εμπνεύστηκε από τον Πλάτωνα και τον Θωμά Ακινάτη και, συγκρούστηκε με τους «Ησυχαστές», πνευματικός ηγέτης των οποίων ήταν ο Γρηγόριος Παλαμάς, ο οποίος πίστευε ότι η αλήθεια για τον Θεό δεν είναι απαραίτητο να έχει λογική συνοχή, όπως υποστήριζε ο Βαρλαάμ.
Πολλοί θα δουν αυτήν την διαμάχη ως επιβεβαίωση της απόστασης μεταξύ των Δυτικών και των Ανατολικών Ελλήνων, που επαναλαμβάνεται ανά τους αιώνες. Για την άποψη αυτή, στα Δυτικά υπάρχει ο διαφωτισμός, οι επιστήμες και ο εκσυγχρονισμός. Στα Ανατολικά έχουμε τον σκοταδισμό, την καθυστέρηση και την στασιμότητα και το Οθωμανικό, «Σουλτανικό», κράτος. Αυτή η διάκριση μεταξύ Δύσης και Ανατολής, είναι νομίζω λανθασμένη.
Αναπαράγει την στενομυαλιά των Ησυχαστών και δίνει μια στρεβλή εικόνα της πραγματικότητας. Πηγάζει από έναν μοντέρνο «Οριενταλισμό», δηλαδή μια διαστρέβλωση της Ανατολής όσο και της Δύσης. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός συγκρούστηκε με γνήσιες και ισχυρότατες Δυτικές συντηρητικές δυνάμεις και συχνά ηττήθηκε από αυτές.
Σε κάθε κοινωνία υπάρχουν άνθρωποι συντηρητικοί και προοδευτικοί. Κάποιοι δεν θέλουν την αταξία, την ποικιλομορφία, την αλλαγή που φέρνει το καινούργιο. Επιθυμούν το γνωστό, το σταθερό και το οικείο.
Οι άνθρωποι αυτοί είναι συντηρητικοί. Αντίστοιχα, κάποιοι άλλοι δεν φοβούνται τις αλλαγές. Αναζητούν νέες λύσεις και νέες απαντήσεις. Ανοίγουν τους ορίζοντές τους και ψάχνουν το καινούργιο. Αυτοί είναι προοδευτικοί. Δεν είναι λάθος να είναι κανείς συντηρητικός. Η προσεκτική υποδοχή του καινούργιου είναι μια μορφή σωστής κρίσης, αρκεί να γίνεται με σωστό τρόπο την σωστή στιγμή. Γι' αυτά τα πράγματα λογικοί άνθρωποι διαφωνούν μεταξύ τους. Οι ιδέες ταξιδεύουν χωρίς πειθαρχία.
Ο νεολογισμός του Βαρλαάμ περιγράφει εύστοχα τον χαρακτήρα του συντηρητικού ανθρώπου. Ο «Ομφαλόψυχος» έχει πάψει να κοιτάζει μπροστά, έχει πάψει να βλέπει τα πράγματα από όλες τις διαθέσιμες οπτικές γωνίες, δυσπιστεί προς τα λογικά επιχειρήματα. Τα κίνητρα των Ησυχαστών δεν ήταν ταπεινά. Είχαν όμως χάσει το σθένος ή την φαντασία να εξετάζουν το αντίθετο ή καινούργιο επιχείρημα. Τους αρκούσε το οικείο.
Ποιος είναι ο αντίθετος χαρακτήρας; Είναι νομίζω αυτός που δεν φοβάται να δει τον εαυτό του σε σχέση με τους άλλους, δεν φοβάται να δει την πραγματικότητα από την οπτική γωνία άλλων ανθρώπων, αναζητώντας νέες εμπειρίες ή εμπιστευόμενος την φαντασία του. Αυτή η διευρυμένη οπτική γωνία είναι μερικές φορές ενοχλητική, κάτι που γνωρίζουν καλά οι μετανάστες. Η αλλαγή φέρνει αταξία, εκεί που πρωτύτερα υπήρχε τάξη, φέρνει αναταραχή εκεί που υπήρχε ηρεμία.
Είναι λογικό να μην είναι πάντα μια άνετη εμπειρία. Αυτή είναι όμως η οπτική γωνία της κριτικής και ελεύθερης σκέψης. Είναι η οπτική γωνία του Διαφωτισμού, που γέννησε και την ελληνική Επανάσταση. Αν δεν είχαμε πολλούς προοδευτικούς ανθρώπους μεταξύ μας, θα ήμασταν ακόμα επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Οι Ησυχαστές έκαναν λοιπόν λάθος να θεωρούν μόνο τους συντηρητικούς αληθινούς Έλληνες. Αυτό που μας κάνει Έλληνες δεν είναι οι πεποιθήσεις μας ή ένα δόγμα, αλλά η γλώσσα, η παράδοση και η ιστορία μας. Όπως κάθε κοινωνία, η Ελλάδα, είναι και προοδευτική αλλά και συντηρητική. Ανάλογα με τις συνθήκες επικρατούν κάποτε οι μεν και κάποτε οι δε. Το ίδιο ισχύει και αλλού. Δείτε τι συμβαίνει σήμερα στην Αμερική και την Βρετανία. Το εκκρεμές κινείται διαρκώς.
Πιστεύω ότι η κρίση γέννησε στην κοινωνία μας ένα γνήσιο κίνημα νέο-Ησυχασμού, που δείχνει μια οπαδική εχθρότητα προς το καινούργιο. Το θεωρεί ξένο σώμα, ξενόφερτο, μυστήριο, ύποπτο. Το κίνημα αυτό δεν θέλει αλλαγές. Αντιδρά με ομφαλοσκόπηση, γυρνώντας την πλάτη στο νέο. Αυτοί οι σύγχρονοι «Ομφαλόψυχοι» κλείνουν τα μάτια στην πραγματικότητα και αντιδρούν με ανασφάλεια στις αναγκαίες αλλαγές της κοινωνίας μας. Είναι μια από τις μορφές του σύγχρονου εθνικισμού.
Όποιος εκφράζει αυτές τις γνώμες δεν είναι όμως ούτε λιγότερο ΄Έλληνας, ούτε λιγότερο Ευρωπαίος. Ο συντηρητισμός δεν είναι κάτι παράλογο ή ξένο. Ας ακούσουμε τις ενστάσεις του χωρίς δυσπιστία. Όσοι θεωρούμε τους εαυτούς μας προοδευτικούς, ας απαντήσουμε στις συντηρητικές ενστάσεις των συμπολιτών μας όπως τους απάντησε ο ήρωας της ιστορίας μας: με κατανόηση. Τότε ίσως και να συμφωνήσουμε για αυτά που θα ωφελήσουν μακροπρόθεσμα τα κοινά πράγματα της πατρίδας μας.
*Ο Παύλος Ελευθεριάδης είναι καθηγητής δημοσίου δικαίου στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και δικηγόρος στο Λονδίνο
