Ο μικροβιολόγος Όσκαρ Γκαρτόχ πέρασε τον τελευταίο μήνα της ζωής του σε ένα κελί της φυλακής στο Σαράτοφ, με συγκρατούμενο τον Νικολάι Βαβίλοφ, γνωρίζοντας πως έχει καταδικαστεί σε θάνατο.
Είναι δύσκολο να φανταστούμε τι συζητούσαν οι δύο σπουδαίοι αυτοί επιστήμονες και μέλη της Ακαδημίας Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ.
Ο Όσκαρ Οσκάροβιτς εκτελέστηκε στις 30 Ιανουαρίου 1942, ένα χρόνο πριν τον θάνατο του Νικολάι Ιβάνοβιτς, ο οποίος ήταν και ο τελευταίος που του έσφιξε το χέρι πριν τον οδηγήσουν μέσα από έναν μισοσκότεινο διάδρομο στην αυλή της φυλακής και τον εκτελέσουν με μία σφαίρα στον σβέρκο.
Οι εκκαθαρίσεις που έγιναν στο Ινστιτούτο Πειραματικής Ιατρικής, στο οποίο ο Όσκαρ Γκαρτόχ ήταν επικεφαλής του Τμήματος Μικροβιολογίας, προκάλεσαν τρομακτικές επιπτώσεις στην σοβιετική επιστήμη. Σήμερα, γνωρίζουμε τα ονόματα 35 επιστημόνων που «υπέστησαν διώξεις», εκ των οποίων μόνο 2 κατάφεραν να επιβιώσουν.
Η σκέψη πως στο Ινστιτούτο γίνεται σαμποτάζ της σοβιετικής εξουσίας με την βοήθεια αόρατων στο γυμνό μάτι μικροβίων, προφανώς φάνηκε γοητευτική στα στελέχη του Λαϊκού Κομισαριάτου Εσωτερικών Υποθέσεων και συγκεκριμένα στην Γενική Πολιτική Διεύθυνσή του. Έτσι, από το 1930 μέχρι το 1939 «εκκαθάρισαν» όλους τους επιστήμονες κύρους.
Το πρώτο κύμα των συλλήψεων έγινε το 1930. Τότε, συνελήφθησαν πολλοί εργαζόμενοι του Ινστιτούτου Μικροβιολογίας «Ι.Ι. Μέτσνικοφ», με πρώτο και καλύτερο τον διευθυντή του Σ. Β. Κορσούνοφ.
Το 1936 εξοντώθηκε το Τμήμα Φαρμακολογίας, για να σταματήσει μία σειρά ερευνητικά προγράμματα «εχθρών του λαού», αλλά και ως «προφυλακτική ενέργεια» για την αποφυγή σαμποτάζ.
Ήταν η εποχή που κάποιο σατανικό χέρι καθάριζε την χώρα από μεγαλοφυείς επιστήμονες, ήταν η αρρώστια της τρομοκρατίας που εξαπλωνόταν σαν μεταστατικός καρκίνος σε όλα τα επιστημονικά πεδία.
Θα πρέπει να σημειώσουμε πως ο πόλεμος κατά των ετερόδοξων γινόταν συστηματικά και με συνέπεια. Υπό την άτεγκτη κρατική καθοδήγηση και έλεγχο είχε τεθεί όλη η εκδοτική δραστηριότητα, ενώ κάθε βιβλίο, άρθρο, επιστημονική ανακοίνωση που ήταν ύποπτη για «ασέβεια» προς τις ιδεολογικές αρχές του σοβιετικού κράτους, αποσύρονταν από τις βιβλιοθήκες και τα ονόματα των συγγραφέων εξαφανίζονταν. Αν κάποιος σήμερα επισκεφτεί το Τμήμα παλαιών βιβλίων της βιβλιοθήκης του Ινστιτούτου, θα βρει βιβλία, οι τίτλοι και οι συγγραφείς των οποίων έχουν σβηστεί με περισσή επιμέλεια.
Σύμφωνα με τις καταστάσεις απογραφής, «διαγράφηκαν κατά τις απογραφές των ετών 1930, 1935, 1937, 1938 και 1939». Ανάμεσα στα βιβλία αυτά, υπάρχει και ένα μοναδικό στο είδος του με τίτλο «Κατάλογος συνδρομητών των τηλεφωνικών σταθμών του Λένινγκραντ». Είναι πολύ πιθανόν πολλοί από τους συνδρομητές εκείνη την εποχή να είχαν ήδη εκτελεστεί ή φυλακιστεί.
Ποιος όμως ήταν ο Όσκαρ Οσκάροβιτς Γκαρτόχ (1881-1942);
Ο Γκαρτόχ ήταν μικροβιολόγος και θεωρείται ως ένας εκ των θεμελιωτών της επιστήμης της ανοσιολογίας στην Ε.Σ.Σ.Δ.
Γερμανικής καταγωγής, ήταν γόνος ευαγγελικής - λουθηριανής οικογένειας. Ο πατέρας του είχε γεννηθεί στο Κίελο, μετανάστευσε νωρίς στις ΗΠΑ και στην συνέχεια μετακόμισε στην Πετρούπολη ως διευθυντής του εργοστασίου φυσικού αερίου της αμερικανικής εταιρείας V. Roops & Co. Στην Βεστφαλία είχε γεννηθεί η μητέρα του.
Σπούδασε ο Γκαρτόχ αρχικά στο γυμνάσιο του Καταρινενσούλ, το οποίο ανήκε στην λουθηριανή ενορία της Αγίας Αικατερίνης και στην συνέχεια, αποφοίτησε από το διάσημο γερμανικό γυμνάσιο της ρωσικής πρωτεύουσας. Στην συνέχεια πήγε στην Βόνη και γράφτηκε στην Ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου, από το οποίο αποφοίτησε το 1905, έχοντας υποστηρίξει την διατριβή του. Την επόμενη χρονιά, αφού έδωσε εξετάσεις στο Αυτοκρατορικό Πανεπιστήμιο στο Γιούρεφ, πήρε την άδεια εξασκήσεως του ιατρού.
Επιστρέφοντας στην Πετρούπολη, ξεκίνησε να εργάζεται ως ιδιώτης παιδίατρος. Ταυτόχρονα, ανέλαβε την θέση του παιδιάτρου στον παιδικό σταθμό του Νικολάγιεφ και του εξωτερικού επιμελητή του Νοσοκομείου Αντρών στο Αλεξάντροφ, το οποίο είχε ιδρυθεί από Γερμανούς πολίτες.
Το 1907 έγινε δεκτός ως εξωτερικός συνεργάτης του Αυτοκρατορικού Ινστιτούτου Πειραματικής Ιατρικής και τρία χρόνια αργότερα, διορίστηκε ως ιατρός στον οργανισμό αυτό. Αμέσως μετά την πρόσληψή του, η διοίκηση του Ινστιτούτου τον έστειλε για μετεκπαίδευση στην Ευρώπη, αρχικά στο Βερολίνο και στην συνέχεια στην Βέρνη, όπου εργάστηκε ως βοηθός και συνεργάτης του διάσημου μικροβιολόγου Έρνενστ Κοχ, καθηγητή Β. Κόλλε.
Ξεσπά όμως ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος και οι δύο επιστήμονες, επιστρατεύονται στους δύο αντίπαλους στρατούς. Την άνοιξη του 1905 ο Γκαρτόχ επιστρέφει στην Πετρούπολη, στο Ινστιτούτο Πειραματικής Ιατρικής και τίθεται, αμέσως, υπό τις διαταγές του διοικητή της Υγειονομικής Μονάδας στον σιδηροδρομικό κόμβο του Πετρογκράντ, η οποία όμως στρατωνιζόταν στο Τσάρσκογιε Σελό και είχε την ευθύνη όχι μόνο του κόμβου, μα και του στόλου της Βόρειας θάλασσας και των μετόπισθεν. Στην μονάδα αυτή εργάστηκε όλο το 1917 και μόνο μετά την Συμφωνία του Μπρεστ - Λιτόφσκ ο Γκαρτόχ κατάφερε να επιστρέψει στο Ινστιτούτο.
Από το 1920 και για τέσσερα χρόνια, εργάστηκε στην Στρατιωτική Ιατρική Ακαδημία και στην συνέχεια, από το 1924 αφοσιώθηκε στο Ινστιτούτο Πειραματικής Ιατρικής και στο Εργαστήριο Βακτηριολογίας του νοσοκομείου «Έρισμαν». Το 1928 ανάλαβε καθήκοντα διευθυντή του τμήματος Βακτηριολογίας στο Ινστιτούτο «Παστέρ». Το 1931 ως υφηγητής ανέλαβε καθήκοντα επιστημονικού συμβούλου του Ινστιτούτου και το 1933 ανέλαβε καθηγητής της ομώνυμης έδρας.
Ο Γκαρτόχ συνελήφθη τρεις φορές. Ως Γερμανός στην καταγωγή, δύο αδελφές του οποίου ζούσαν στο εξωτερικό, ενώ ο πατέρας του ήταν βιομήχανος και υπήκοος άλλης χώρας, ήταν φυσικό να μπει στο στόχαστρο του μηχανισμού που έβλεπε παντού εχθρούς και κατασκόπους.
Η πρώτη σύλληψη έγινε στις 13 Αυγούστου 1930. Ήταν η εποχή κατά την οποία μεσουρανούσε ο Γιάγκοντα. Δύο μήνες αργότερα, μη έχοντας ενοχοποιητικά στοιχεία σε βάρος του, οι ανακριτές τον απελευθέρωσαν και επέστρεψε στην δουλειά του. Πιθανόν, κάποιο ρόλο να έπαιξε και το γεγονός πως έσπευσαν να τον υπερασπιστούν ο γνωστός Ι. Π. Πάβλοφ, ο Γάλλος νομπελίστας συγγραφέας Ρομέν Ρολλάν και ο Μαξίμ Γκόρκι.
Η δεύτερη σύλληψή του έγινε επί Γιεζόφ. Τον συνέλαβαν στις 2 Αυγούστου 1937 όταν πια ο Παβλόφ και ο Γκόρκι είχαν εγκαταλείψει τον μάταιο τούτο κόσμο. Ο Ρομαίν Ρολλάν προσπάθησε να τον βοηθήσει και πάλι, στέλνοντας επιστολή στον Στάλιν. Χωρίς να είμαστε βέβαιοι για την αποτελεσματικότητα αυτής της επιστολής, ο Γκαρτόχ απελευθερώθηκε ένα χρόνο αργότερα, στις 20 Μαΐου 1938. Ωστόσο, έχει τρομερό ενδιαφέρον να μάθουμε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες η μυστική αστυνομία συνέλαβε τον επιστήμονα. Είχε προηγηθεί η σύλληψη και η «ομολογία» του μικροβιολόγου και συναδέλφου του Α. Α. Μίλλερ, ο οποίος καταδικάστηκε σε θάνατο το 1938. Ο Μίλερ στην «ομολογία» του δήλωσε πως ο Ο. Ο. Γκαρτόχ ήταν κατάσκοπος και συγκέντρωνε απόρρητα στοιχεία τα οποία στην συνέχεια έδινε σε πράκτορες της γερμανικής κατασκοπίας. Ο συγγραφέας Β. Α. Καβέριν, στο βιβλίο του «Επίλογος», περιγράφει ως εξής τον τραγικό θάνατο του Α. Α. Ζαχάροφ: «Στις 12 Φεβρουαρίου 1938 συνέλαβαν τον Ζαχάροφ και στις 9 Μαρτίου υπέγραψε την κατάθεσή του, σύμφωνα με την οποία, από κοινού με τον Ο.Ο. Γκαρτόχ, είχαν δημιουργήσει αντεπαναστατική οργάνωση με στόχο την δολοφονία του Ηγέτη και Αδελφού της ανθρωπότητας Ι. Β. Στάλιν, την κατασκοπία υπέρ της φασιστικής Γερμανίας, το σαμποτάζ με την μορφή μόλυνσης, σε περίπτωση πολέμου, των πηγών της υδροδότησης και την υπονόμευση της άμυνας της χώρας με την διάδοση επιδημιών».
Τρίτη και τελευταία φορά, ο Γκαρτόχ συνελήφθη στις 31 Μαΐου 1941. Όταν κατέρρευσε το μέτωπο και οι Ναζί πλησίαζαν το Λένινγκραντ, δόθηκε εντολή να μεταφερθούν οι κρατούμενοι σε άλλη περιοχή. Ο άτυχος Γκαρτόχ όμως μετήχθη στο Σαράτοφ, όπου ήταν η τοποθεσία εγκατάστασης των Γερμανών του Βόλγα. Στα τέλη Αυγούστου 1941 το Ανώτατο Σοβιέτ αποφάσισε την εκτόπισή τους. Εκτοπίστηκαν όλοι, εκτός από τους κρατούμενους, τους οποίους εκτέλεσαν.
Ο Γκαρτόχ ήταν φυλακισμένος στην φυλακή Νο 1 της πόλης και σε ένα από τα γειτονικά κελιά ήταν κρατούμενος το μέλος της Ακαδημίας Επιστημών Νικολάι Ιβάνοβιτς Βαβίλοφ, ο οποίος είχε καταδικαστεί σε θάνατο τον Ιούλιο του 1941 και θα πέθαινε ενάμιση χρόνο αργότερα από την πείνα, στις 23 Ιανουαρίου 1943.
Ο Όσκαρ Γκαρτόχ καταδικάστηκε σε θάνατο στις 28 Νοεμβρίου 1941. Πέρασε τον τελευταίο μήνα της ζωής του στο ίδιο κελί με το Βαβίλοφ. Εκτελέστηκε στις 30 Ιανουαρίου 1942.
Το 1956 ο Γκαρτόχ αποκαταστάθηκε.
