Στο σημερινό πολιτικό σύστημα της Ρωσίας κυριαρχούν οι φατρίες που προέρχονται από τις σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες. Ο Πούτιν είναι ο άνθρωπος που ρυθμίζει τις σχέσεις μεταξύ αυτών των φατριών και κρατάει σε ισορροπία το σύστημα ισχύος και διαφόρων συμφερόντων. Είναι, ουσιαστικά, η ενσάρκωση, η προσωποποίηση ενός φατριαστικού συστήματος ελίτ, σημειώνει στο liberal.gr ο πολιτικός αναλυτής Γιούλι Ανατόλιεβιτς Νισνέβιτς, ο οποίος ειδικεύεται στον τομέα της επιρροής που ασκεί η διαφθορά στο ρωσικό πολιτικό σύστημα. Μιλά για φατρίες που έχουν απλωθεί σε όλη την οικονομική και κοινωνική ζωή χωρίς πολλές φορές να γνωρίζουμε πραγματικά ποιος είναι ο ηγέτης τους ή ποιος κρύβεται από πίσω τους. Στην πραγματικότητα, όπως λέει, ο Πούτν δεν μπορεί να εγκαταλείψει την εξουσία, γιατί το σύστημα θα αρχίσει μία ανελέητη πάλη για τον προσπορισμό πόρων και εξουσίας και θα αρχίσει να διαλύεται.
Συνέντευξη στον Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη
- Στην εργασία σας για την «Η αναγέννηση της νομενκλατούρας ως κυρίαρχο κοινωνικό στρώμα στην μετακομμουνιστική Ρωσία», διατυπώσατε τη διαδικασία αναπαραγωγής της σοβιετικής κομματικής και κρατικής ελίτ, μαζί με στελέχη των υπηρεσιών ασφαλείας. Ποια είναι τα βασικά γνωρίσματα αυτής της αναγέννησης;
Δεν είναι ακριβώς έτσι. Κατά τη διάρκεια των επαναστατικών γεγονότων του 1993, είχαμε δύο κινητήριες δυνάμεις. Από τη μία πλευρά, ήταν το δημοκρατικό κίνημα της εποχής και από την άλλη, ένα μέρος της κομματικής και οικονομικής νομενκλατούρας και μάλιστα από τα κατώτερα στρώματά της. Τότε όμως, εμφανίστηκε το νέο κράτος: η Ρωσική Ομοσπονδία και, ελήφθη μία λανθασμένη κατά την άποψη μου απόφαση, σύμφωνα με την οποία όλος ο κρατικός μηχανισμός επανδρώθηκε με εκπροσώπους αυτής συγκεκριμένα της νομενκλατούρας, η οποία και παρουσιάστηκε ως διάδοχος της σοβιετικής. Στη συνέχεια, το πρώτο πράγμα που έκανε αυτή η νομενκλατούρα, ήταν να περιθωριοποιήσει τους δημοκράτες του πρώτου κύματος μετά τη διάλυση της Ε.Σ.Σ.Δ, οι οποίοι ουσιαστικά εκδιώχθηκαν από τη διοίκηση του κράτους στο διάστημα μεταξύ 1992 και 1994. Σύμφωνα με κοινωνιολογικές έρευνες και μελέτες που έχουμε, στο μεταίχμιο μεταξύ 1996-1997 το 77% των θέσεων ευθύνης στον κρατικό μηχανισμό, είχαν καταληφθεί από εκπροσώπους αυτής της νομενκλατούρας. Αντίστοιχα, μεταξύ της επιχειρηματικής ελίτ, το 45% ανήκαν στην κομματική-κρατική-οικονομική νομενκλατούρα της Ε.Σ.Σ.Δ. Παράλληλα όμως, είχαμε ένα μεγάλο τμήμα αυτής της νομενκλατούρας, οι αποκαλούμενοι «παρατηρητές», οι οποίοι και διαμόρφωσαν αυτό το φατριαστικό σύστημα της ελίτ που υπάρχει σήμερα.
- Και ποια είναι η σημαντικότερη κληρονομιά αυτή της διαδικασίας;
Αυτό είναι το βασικό πρόβλημα της σημερινής Ρωσίας. Αυτή η μετακίνηση της κομματικής-κρατικής-οικονομικής νομενκλατούρας της Ε.Σ.Σ.Δ. στη σύγχρονη, μετακομμουνιστική Ρωσία, έφερε μαζί της τη διαφθορά, τη συστημική διαφθορά που είναι το κύριο χαρακτηριστικό, αλλά και πρόβλημα της χώρας μας σήμερα. Αυτό είναι, εξάλλου, κάτι που πολύ καλά περιέγραψε ο Μίλοβαν Τζίλας στο βιβλίο του «Η νέα τάξη», αλλά και ο Μιχαήλ Βολσνέσκυ στο βιβλίο του «Νομενκλατούρα».
- Αυτό είναι κάτι που χαρακτηρίζει όλες τις χώρες του αποκαλούμενου «σοσιαλιστικού στρατοπέδου»;
Όχι, υπάρχουν χώρες που ξέφυγαν από αυτό το μοντέλο. Μία από αυτές είναι η Σλοβενία, όπου όταν κατέρρευσε το σύστημα, όλοι οι εκπρόσωποι της παλιάς νομενκλατούρας, ουσιαστικά, αποκλείστηκαν από τον κρατικό μηχανισμό και το σύστημα διοίκησης και αντικαταστάθηκαν από καθηγητές πανεπιστημίου. Η δεύτερη χώρα είναι η Εσθονία, όπου όταν υιοθετήθηκε ο νόμος περί υπηκοότητας, ο οποίος αν είμαστε ειλικρινείς δεν είναι και ο πλέον δημοκρατικός, όλοι οι εκπρόσωποι της σοβιετικής ελίτ, αποκλείστηκαν από τον κρατικό μηχανισμό και την πρόσβαση στα κέντρα λήψης αποφάσεων.
Για το λόγο αυτό, βλέπουμε σε όλα τα κράτη, τα οποία ήταν προηγουμένως σοβιετικές δημοκρατίες, τόσο υψηλά επίπεδα διαφθοράς. Η πηγή αυτής της διαφθοράς, δεν είναι άλλη από την παλιά σοβιετική νομενκλατούρα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Ουκρανία. Εκεί υιοθέτησαν το νόμο περί κάθαρσης του κρατικού μηχανισμού, απέκλεισαν τη σοβιετική νομενκλατούρα, απέκλεισαν τους εκπροσώπους των πρώτων κυβερνήσεων, αλλά άφησαν εκείνους που «δούλεψαν» μαζί με τον Γιανουκόβιτς. Με συγχωρείτε, αλλά επί Γιανουκόβιτς η διαφθορά στη χώρα είχε φτάσει σε αδιανόητα επίπεδα. Αυτή, κατά τη γνώμη μου, είναι η αιτία της κακοδαιμονίας που ταλαιπωρεί αυτή τη χώρα μέχρι σήμερα.
- Ποια είναι η βασική διαφορά ανάμεσα στη σοβιετική νομενκλατούρα και τη σημερινή ρωσική ελίτ;
Η βασική και εξαιρετικά σημαντική τους διαφορά είναι πως η σοβιετική νομενκλατούρα είχε αυστηρά ιεραρχημένη δομή. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αυστηρής ιεραρχίας ήταν πως ο γραμματέας της επαρχιακής επιτροπής του κόμματος, δεν μπορούσε να κλέψει περισσότερα από όσα έκλεβε ο γραμματέας της περιφερειακής επιτροπής. Η σημερινή ρωσική ελίτ, παιδί του αποκλεισμού του Κ.Κ.Σ.Ε από την εξουσία, είναι άμορφη, δεν διαθέτει αυστηρά καθορισμένη ιεραρχία, είναι κατακερματισμένη σε φατρίες. Οι φατρίες αυτές έχουν απλωθεί σε όλη την οικονομική και κοινωνική ζωή και πολλές φορές δεν γνωρίζουμε πραγματικά ποιος είναι ο ηγέτης τους ή ποιος κρύβεται από πίσω τους.
- Και ο ρόλος του Πούτιν ποιος είναι σε αυτό το σύστημα;
Ενδιαφέρουσα ερώτηση. Θα σας απαντήσω ευθέως. Πολλοί λένε πως στη Ρωσία έχουμε δικτατορία. Δεν συμφωνώ. Εδώ έρχεται ο Πούτιν, ο οποίος δεν είναι τίποτα άλλο παρά ο άνθρωπος που ρυθμίζει τις σχέσεις μεταξύ αυτών των φατριών και κρατάει σε ισορροπία το σύστημα ισχύος και διαφόρων συμφερόντων. Είναι, ουσιαστικά, η ενσάρκωση, η προσωποποίηση αυτού του φατριαστικού συστήματος ελίτ. Για το λόγο αυτό και δεν μπορεί σήμερα να εγκαταλείψει την εξουσία, γιατί το σύστημα αυτό θα αρχίσει μία ανελέητη πάλη για τον προσπορισμό πόρων και εξουσίας και θα αρχίσει να διαλύεται. Επιπλέον, θα σας πω το εξής: πού ακούστηκε ο πρόεδρος της χώρας να υπογράφει και να εκδίδει διατάγματα και από αυτά να υλοποιούνται μόνο το 25%-30%; Αν είχαμε δικτατορία, κανείς δεν θα αμφισβητούσε τις εντολές του ηγέτη της χώρας, όπως συμβαίνει σήμερα σε πολλές χώρες της Κεντρικής Ασίας.
- Δηλαδή υπάρχουν παράγοντες της οικονομικής και πολιτικής ζωής που θέτουν εν αμφιβόλω την εξουσία του προέδρου;
Φυσικά. Υπάρχουν ορισμένα πρόσωπα, όπως ο Σέτσιν (Rosneft) και άλλοι, τους οποίους ο Πούτιν δεν μπορεί να υποχρεώσει να εκτελέσουν τις εντολές του.
- Αυτό έγινε προφανές νομίζω στη πρόσφατη αποτυχία του Σέτσιν να καθορίσει τις τιμές του πετρελαίου στον ΟΠΕΚ και η αντίδραση της Σαουδικής Αραβίας
Ναι, έχουμε πολλές τέτοιες περιπτώσεις, οι οποίες επιβεβαιώνουν αυτό το παράξενο πλέγμα σχέσεων μεταξύ του προέδρου και των εκπροσώπων συγκεκριμένων φατριών της ρωσικής ελίτ.
- Πώς εξηγείται αυτό;
Νομίζω πως θα πρέπει να ανατρέξουμε στην κλασσική στρατιωτική νοοτροπία περί ιεραρχίας και την ψυχολογία «παλιού» και «νέου» στο στράτευμα. Σύμφωνα με την καθιερωμένη αυτή νοοτροπία ο ανώτερος είναι πάντα εξυπνότερος και καλύτερος του υφισταμένου. Ο Πούτιν όταν ανέλαβε την εξουσία, είχε φτάσει μέχρι το βαθμό του αντισυνταγματάρχη, ενώ όλοι αυτοί που σήμερα είναι επικεφαλής των κρατικών μονοπωλίων - κολοσσών, αποστρατεύτηκαν με το βαθμό του στρατηγού. Αντιλαμβάνεστε λοιπόν πως υπάρχει και ο ψυχολογικός παράγοντας που καθορίζει τις σχέσεις στο εσωτερικό της ρωσικής ελίτ, μιας και η πλειοψηφία των μελών της είναι απόστρατοι-στελέχη των μυστικών υπηρεσιών της Ε.Σ.Σ.Δ.
- Μπορούμε να πούμε πως σήμερα στη Ρωσία, το σύστημα που υπάρχει είναι μία «υβριδική δημοκρατία»;
Δεν συμφωνώ καθόλου με αυτόν τον όρο, δεν τον δέχομαι. Σήμερα στον κόσμο υπάρχουν δύο, διαφορετικά μεταξύ τους συστήματα∙ έχουμε, από τη μία πλευρά τη δημοκρατία, από την πιο απλή της μορφή, εκείνη που κάνει εκλογές και από την άλλη, τα αυταρχικά καθεστώτα. Στη πρώτη περίπτωση, έχουμε και χώρες, όπως η Μολδαβία, η Ρουμανία, η Αλβανία, όπου γίνονται εκλογές και δεν αλλάζει τίποτα. Στη δεύτερη περίπτωση, έχουμε τα καθεστώτα εκείνα τα οποία προέκυψαν από την κατάρρευση αυταρχικών καθεστώτων, τα οποία όμως αντί να πάρουν το δρόμο της δημοκρατίας, επέλεξαν μία άλλη μορφή αυταρχικής διακυβέρνησης. Τα συστήματα αυτά τα αποκαλώ νεο-αυταρχικά, τα οποία διαφέρουν ριζικά από τους προκατόχους τους.
- Ποια η βασική τους διαφορά;
Αν τα προηγούμενα αυταρχικά καθεστώτα χρησιμοποιούσαν τη βία και την άγρια καταστολή, τα σύγχρονα μετέρχονται άλλων μεθόδων. Αξιοποιούν εκτεταμένα την πολιτική διαφθορά και τις σύγχρονες τεχνικές ενημέρωσης, υπάρχει μάλιστα και ένας αντίστοιχος όρος, η «δικτατορία της πληροφόρησης». Σήμερα υπάρχουν πολλά τέτοια καθεστώτα και η Ρωσία είναι ένα κλασσικό παράδειγμα.
- Αυτό ισχύει για όλες τις χώρες, πρώην σοβιετικές δημοκρατίες;
Αν εξαιρέσουμε τις χώρες της Βαλτικής, την Μολδαβία, την Αρμενία που θέλουν να ακολουθήσουν το δρόμο της δημοκρατίας, όλες οι υπόλοιπες χώρες, στην Κεντρική Ασία αλλά και στον Καύκασο, έχουν τέτοια νεο-αυταρχικά καθεστώτα. Αξίζει να αναφέρουμε πως το βασικό προπαγανδιστικό δόγμα όλων αυτών των καθεστώτων είναι ο ηγέτης ως πατέρας του έθνους, ως στιβαρός ηγεμόνας, μόνο που πρόκειται για μυθολόγημα, το οποίο όμως, όπως φαίνεται, λειτουργεί αποτελεσματικά στην κοινωνία. Και σε αυτό, καθοριστικός είναι ο ρόλος της τηλεόρασης στη διαμόρφωση συνειδήσεων και στον καθορισμό των συμπεριφορών. Έτσι εξηγείται και ο ασφυκτικός έλεγχός της από αυτά τα καθεστώτα.
- Γιατί στη Ρωσία τόσο η συστημική, όσο και η μη συστημική αντιπολίτευση δεν μπορούν να απειλήσουν πραγματικά το σύστημα εξουσία;
Τα πράγματα στο χώρο της αντιπολίτευσης είναι πολύ άσχημα. Θα σας έλεγα μάλιστα πως δεν υπάρχει. Υπάρχουν ορισμένες προσωπικότητες οι οποίες είναι περισσότερο αντιπολιτευτικές φωνές, μα όχι κάποια ρεαλιστική απειλή. Εξάλλου, ένα από τα εργαλεία των νεο-αυταρχικών καθεστώτων, είναι η απομείωση της αντιπολίτευσης. Δεν χρειάζεται να τους φυλακίσουν όλους. Απλά τους εμποδίζουν με νομότυπους τρόπους να μη συμμετέχουν στις εκλογές, τους αποκλείουν από τα ελεγχόμενα ΜΜΕ κλ.π. Όσον αφορά στη λεγόμενη συστημική αντιπολίτευση, δηλαδή στο Κομμουνιστικό Κόμμα και το Φιλελεύθερο Δημοκρατικό, θα πρέπει να σας πω πως πρόκειται για ελεγχόμενα από την εξουσία κόμματα, τα οποία παίζουν διακοσμητικό ρόλο.
- Επιστρέφουμε λοιπόν ξανά στο ερώτημα περί μετασχηματισμού της νομενκλατούρας.
Κοιτάξτε να δείτε. Τι συνέβη στην πραγματικότητα; Στις αρχές της δεκαετίας του ΄90, αρχικά ανέλαβαν θέσεις εξουσίας, εκείνοι που προέρχονταν από τον κρατικό μηχανισμό. Έτσι όμως οι στρατιωτικοί και οι μυστικές υπηρεσίες, βρέθηκαν σε δεύτερο πλάνο. Αυτό κράτησε μέχρι τον πρώτο πόλεμο στην Τσετσενία, όπου είχαμε τεράστιες απώλειες σε ανθρώπινες ζωές. Αυτό άλλαξε το 2000 με τον ερχομό του Πούτιν στην εξουσία, όπου είχαμε, ουσιαστικά τη ρεβάνς των μυστικών υπηρεσιών, συνεπικουρούμενων από τους στρατιωτικούς. Έτσι διαμορφώθηκε τόσο το νέο σύστημα εξουσίας, όσο και η δομή και η ισορροπία εντός της ελίτ. Για να δουλέψει αυτό το σύστημα χρειάζονται: ο κρατικός μηχανισμός, ο στρατός και οι μυστικές υπηρεσίες. Αν δουλεύουν αυτά, δουλεύει και το σύστημα.
- Δηλαδή ο ρόλος των μυστικών υπηρεσιών είναι καθοριστικός;
Σήμερα, στο πολιτικό σύστημα της Ρωσίας, κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζουν οι φατρίες που προέρχονται από τις σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες. Μόνο που θα πρέπει να σημειώσουμε πως εντός των υπηρεσιών αυτών λειτουργούν διάφορες φατρίες, οι οποίες είναι ανταγωνιστικές μεταξύ τους, αλλά και προς άλλες μυστικές υπηρεσίες με τις φατρίες του. Δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο των συμμαχιών μεταξύ διαφόρων φατριών διαφορετικών μυστικών υπηρεσιών. Στόχος όλων τους, να ελέγξουν όσο το δυνατόν περισσότερους πόρους της χώρας και η κατάληψη του ζωτικού χώρου για τις δραστηριότητές τους.
- Τα τελευταία χρόνια, παρατηρούμε μία υποτροπή της «σταλινικής νοσταλγίας» στη Ρωσία. Πώς εξηγείται κατά τη γνώμη σας αυτό το φαινόμενο;
Θα χρειαστεί να επικαλεστούμε, εν προκειμένω, το έργο του Χοσέ Ορτέγκα ι Γκασέτ «Ο άνθρωπος των μαζών». Ο σύγχρονος Ρώσος, στην πλειοψηφία του έχει όλα τα χαρακτηριστικά εκείνου που το κέντρο ερευνών «Λεβάντα» διερευνά σε ετήσια βάση με τίτλο «Απλός σοβιετικός άνθρωπος». Κοντολογίς, ο σύγχρονος Ρώσος διαθέτει όλα τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά, τη νοοτροπία του σοβιετικού ανθρώπου, δηλαδή γοητεύεται από το πατερναλιστικό κράτος, θέλει το κράτος να του λύνει όλα του τα προβλήματα. Έτσι, ήταν πολύ εύκολο να δημιουργηθεί ο μύθος πως ο Στάλιν ήταν καλός μάνατζερ αφού είχε λύσει διάφορα προβλήματα. Βέβαια, κανείς δεν ενδιαφέρεται να μάθει και να κατανοήσει το κόστος των «επιτευγμάτων» του Στάλιν, κανείς δεν μιλάει για τη δουλική εργασία στα Γκουλάγκ, για τη δωρεάν εργατική δύναμη των κρατουμένων, με την οποία φτιάχτηκαν τα μεγάλα έργα, ούτε για τη βίαιη μετακίνηση των αγροτικών πληθυσμών προς τα αστικά κέντρα και το κόστος του λιμού στις αρχές της δεκαετίας του ’30.
- Αναφέρουν όμως τη νίκη επί του ναζισμού ως μεγάλο του επίτευγμα.
Τον Χίτλερ τον σταμάτησε ο σοβιετικός λαός με τα κορμιά του και όχι ο Στάλιν. Κοιτάξτε να δείτε, η Γερμανία που διεξήγαγε επιθετικό πόλεμο έχασε 6.000.000 ψυχές, η Ε.Σ.Σ.Δ. που διεξήγαγε αμυντικό πόλεμο έχασε, σύμφωνα με νεότερους υπολογισμούς, συμπεριλαμβανομένων των νεκρών, των αγνοούμενων, εκείνων που δεν γεννήθηκαν κ.λπ., περίπου 40.000.000 ψυχές. Μιλάμε για τεράστιες ανθρώπινες απώλειες.
Απλά σήμερα, όλο αυτό το προπαγανδιστικό παιχνίδι που παίζεται, στηρίζεται στον Στάλιν και στον Μεγάλο Πατριωτικό πόλεμο, προκειμένου οι άνθρωποι να μην χάσουν την εμπιστοσύνη τους στο σημερινό καθεστώς. Και αυτό γιατί δεν έχει να επιδείξει κανένα επίτευγμα.
- Θεωρείτε πως δεν έχει προοπτικές;
Η σημερινή κατάσταση θυμίζει πολύ τις παραμονές της κατάρρευσης της Ε.Σ.Σ.Δ. Η κατάσταση στην οικονομία είναι πολύ άσχημη. Έχει εξοντωθεί η μεσαία τάξη και οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Ο κρατικός καπιταλισμός καταβροχθίζει τα πάντα. Η πανδημία απλά επιδείνωσε κι άλλο την κατάσταση. Αυτό φαίνεται από την αναταραχή που υπάρχει στις περιφέρειες, ιδίως στην περιοχή πέραν των Ουραλίων, όπου έχουμε κι ένα ενδιαφέρον φαινόμενο, την εμφάνιση μίας νέας εθνικής ταυτότητας, εκείνης του Σιβηριανού. Τη δυσαρέσκεια την προκαλεί η ίδια η εξουσία και δεν το καταλαβαίνει, θα εισπράξει όμως τα επίχειρα στο ακέραιο.
* Ο Γιούλι Ανατόλιεβιτς Νισνέβιτς (1951), αν και σπούδασε μηχανικός, έχει διακριθεί ως πολιτικός αναλυτής, κοινωνιολόγος και πολιτικός. Σήμερα είναι καθηγητής του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών της Ανώτατης Σχολής Οικονομίας της Μόσχας και ειδικεύεται στον τομέα της επιρροής που ασκεί η διαφθορά στο πολιτικό σύστημα της Ρωσίας.
Κατά τη δεκαετία του 1990-2000 ασχολήθηκε με την εφαρμοσμένη πολιτική, συμμετείχε στους θεσμούς εξουσίας και είχε φτάσει μέχρι το αξίωμα του βοηθού προσωπάρχη της ρωσικής προεδρίας επί Γιέλτσιν. Πολλά από τα έργα του, αναδεικνύουν πολλές πλευρές της ρωσικής πραγματικότητας που παραμένουν εκτός του πεδίου προσοχής των δυτικών αναλυτών.
