Για το διαχρονικό αυτό φαινόμενο, μπορεί να υπάρχουν περισσότερες από μία εξηγήσεις. Είναι δηλαδή πολυπαραγοντικό.
Βασιζόμενοι στην εμπειρία μας και σε υπάρχουσα βιβλιογραφία βρήκαμε τους εξής παράγοντες, που μπορεί να συμβάλλουν στην παρατηρούμενη προδιάθεση κάποιων ανθρώπων να γοητεύονται από θεωρίες συνωμοσίας και στη συνέχεια να τις υιοθετούν χωρίς πολλή διάθεση αμφισβήτησης.
Τις επιλέγουν άτομα μειονεκτικά ή με αίσθημα κατωτερότητας, τα οποία δεν αντέχουν να αποδώσουν σε δική τους ευθύνη τις όποιες αποτυχίες τους και τους έρχεται πιο βολικό να οικοδομήσουν θεωρία όπου φταίνε «κάποιοι άλλοι».
Βολεύονται με παρόμοιες θεωρίες, γιατί έτσι αποκτούν «άλλοθι» προκειμένου να δικαιολογήσουν την απροθυμία τους να πειθαρχήσουν σε κάποια περιοριστικά μέτρα ή να ενεργοποιηθούν σε κάτι, που δεν τους αρέσει.
Πιστεύουν πως είναι δείγμα ευφυίας και «διάκρισης από το πλήθος» το να μην πιστεύουν την επικρατούσα «επίσημη» άποψη, την οποία ασπάζονται οι πολλοί (και «χαζοί») συμπολίτες τους. [5]
Καταφεύγουν σ’ αυτές κάποια άτομα όταν διαπιστώνουν ότι για κάποια ζητήματα δεν έχουν τον έλεγχο που θα επιθυμούσαν [1]. Επειδή όμως είναι ανασφαλείς και με χαμηλή αυτοεκτίμηση [5], προτιμούν να επινοήσουν «έξωθεν» ελέγχους παρά έλλειψη κάθε είδους ελέγχου.
Σε κάποιους λειτουργεί ένας συνδυασμός έλλειψης εμπιστοσύνης και πνευματικής οκνηρίας: Όταν αυτά τα άτομα αυτά συναντούν «ανωμαλίες» (δηλαδή άγνωστα ή “ανεξήγητα” στοιχεία) στις επίσημες τοποθετήσεις, προτιμούν να αποδεχτούν ότι υπάρχουν δύο κόσμοι: ένας «πραγματικός», αλλά (κυρίως) αόρατος και ένας άλλος προορισμένος να κρύψει την αλήθεια. Και κάποια ασαφή ή μη επαρκώς ερμηνευόμενα στοιχεία του τελευταίου αποτελούν “απόδειξη” για την ύπαρξη του πρώτου. [2]
Οι άνθρωποι έχουν μια φυσική τάση να αναζητούν ενοποιητικό νόημα σε διαφορετικά τυχαία γεγονότα. Αυτό μπορεί να αποτέλεσε πλεονέκτημα για την επιβίωσή τους [3] και εξηγεί επίσης την αναζήτηση «θεϊκής παρέμβασης» πίσω από γεγονότα και φαινόμενα. Θεωρίες του τύπου «μασόνοι και Εβραίοι κρύβονται από πίσω…» εντάσσονται και σ’ αυτή την κατηγορία.
Συναφής με τον προηγούμενο παράγοντα είναι η ανάγκη για βεβαιότητα. Το να ψάχνουμε εξηγήσεις για τα γεγονότα είναι μια φυσική ανθρώπινη επιθυμία [4]. Το πώς και γιατί κάποιοι θεωρούν ως «αίτια των γεγονότων» κάποιες ιστορίες απλώς υποθετικές ή εντελώς φανταστικές είναι ζήτημα ιδιοσυγκρασίας και πνευματικού επιπέδου.
Επιβεβαίωση προκατάληψης είναι η τάση στον άνθρωπο να ερμηνεύσει τις πληροφορίες με έναν τρόπο που επιβεβαιώνει τις προηγούμενες αντιλήψεις και πεποιθήσεις μας [3]. Έτσι, κάποιοι που συνήθισαν να «εξηγούν» γεγονότα και καταστάσεις με βάση το «τρίτο πληθυντικό» των «γνωστών» ή αγνώστων που «αυτά μας κάνουν», «αυτά μας λένε», «έτσι μας ψεκάζουν»… κλπ, θεωρούν σχεδόν αυτονόητο ότι αυτοί οι …ίδιοι άγνωστοι (!) αποφάσισαν να προκαλέσουν την πανδημία και στη συνέχεια να μας φορέσουν «τσιπάκια μέσω υποχρεωτικών εμβολίων για να κυριαρχήσουν στον κόσμο και να εγκαταστήσουν μια νέα τάξη πραγμάτων».
Το περίεργο στην όλη υπόθεση της συνωμοσιολογίας είναι ότι τα άτομα που είναι επιρρεπή σ’ αυτήν χαρακτηρίζονται συνήθως από δυσπιστία, καχυποψία και ανασφάλειες.
Το γιατί επιλέγουν να υιοθετούν τις απόψεις κάθε (κατά κανόνα άγνωστου) πικραμένου που διαβάζουν από το ίντερνετ και μάλιστα όσο πιο ακραίες τόσο πιο… πειστικές (!) θα μπορούσε να αποτελεί πρόβλημα δυσεξήγητο.
Ο ψυχολόγος και ιδρυτής του site “Psych Central” John Grohol δίνει την ερμηνεία ότι τα άτομα αυτά είναι συχνά κοινωνικά απομονωμένα. Αποδεχόμενα λοιπόν μια θεωρία συνωμοσίας από κοινού με άλλα άγνωστα άτομα μέσω του διαδικτύου, αποκτούν μια αίσθηση ότι ανήκουν σε κάποια ομάδα.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, στις περισσότερες περιπτώσεις τις θεωρίες συνωμοσίας ασπάζονται και ακολουθούν κάποιοι άνθρωποι για λόγους «αμυντικούς», δηλαδή σε μια προσπάθεια αναπλήρωσης ψυχολογικών κενών ή προβλημάτων. Σ’ αυτές όμως τις περιπτώσεις πρέπει να προστεθούν άτομα με υπερτροφικό «εγώ» που εντάσσονται στο φαινόμενο του ναρκισσισμού, που ενίοτε καθίσταται ομαδικός (collective narcissism [6]) και μπορεί μάλιστα να προσλάβει διαστάσεις παράνοιας συνοδευόμενες από ιδέες μεγαλείου (βλ. και παραπάνω περίπτωση 3).
Ωστόσο, δεν εντάσσονται όλες οι θεωρίες συνωμοσίας στην ψυχοπαθολογία.
Άτομα με ελλιπή πληροφόρηση και εύπιστο χαρακτήρα μπορούν κάλλιστα να πεισθούν από παρόμοιες θεωρίες δεδομένου ότι η έννοια της συνωμοσίας δεν είναι κενή περιεχομένου.
Η ιστορία βρίθει από πραγματικές συνωμοσίες, όπου ομάδες ανθρώπων με κοινές πεποιθήσεις ή συμφέροντα τις είχαν πράγματι οργανώσει εναντίον άλλων ομάδων ή της υπόλοιπης κοινωνίας.
Το βέβαιο είναι ότι και οι ίδιοι οι συνωμοσιολόγοι δεν αποτελούν ενιαία ομάδα.
Μπορούν και αυτοί να καταταγούν σε δύο κατηγορίες:
- Σ’ αυτούς που καταφεύγουν σε θεωρίες συνωμοσίας για ψυχολογικούς λόγους όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Γι’ αυτούς η συνωμοσιολογία αποτελεί ζωτική ανάγκη και για το λόγο αυτό είναι αμετάπειστοι. Έτσι, οποιοσδήποτε προσπαθήσει να τους αντικρούσει ματαιοπονεί, ενώ διατρέχει τον κίνδυνο να θεωρήσουν και τον ίδιο… «μέρος της συνωμοσίας»!
- Σ’ αυτούς οι οποίοι, λόγω έλλειψης σωστής ενημέρωσης πίστεψαν τις θεωρίες συνωμοσίας, που τους διηγήθηκαν τα άτομα της προηγούμενης κατηγορίας. Αυτούς μπορείς να τους μεταπείσεις με ήρεμη συζήτηση και επιχειρήματα.
Αν κάποιος έχει χρόνο και διάθεση μπορεί να εμπλακεί σε μια συζήτηση, στην οποία μετέχουν άτομα και από τις δύο κατηγορίες αποσκοπώντας στο να εμποδίσει τους πρώτους να επηρεάσουν τους δεύτερους.
Στην περίπτωση αυτή, κάποια μορφή ειρωνίας είναι μάλλον αναπόφευκτη και αποτελεί μάλιστα πειρασμό στον οποίο δύσκολα … αντιστεκόμαστε! [4].
Βιβλιογραφία
[3] http://psychomed.gr/?p=768
[6] https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/0963721417718261
Ο Διονύσης Βενιεράτος είναι Ομότιμος Καθηγητής Ιατρικής, Μέλος του κόμματος «δημιουργία ξανά» και περιφερειακός σύμβουλος Αττικής.
