Η αφορμή για τις σκέψεις αυτές είναι η πρόσφατη δημοσίευση του Ίλον Μασκ στη γερμανική Welt am Sonntag, όπου εξέφρασε την υποστήριξή του στο ακροδεξιό κόμμα AfD. Αυτή η τοποθέτηση, που προήλθε από έναν από τους πλουσιότερους και πιο επιδραστικούς ανθρώπους στον κόσμο, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις και έθεσε ερωτήματα για τη φύση της ελευθερίας έκφρασης, τη δημοκρατική ευθύνη των μέσων ενημέρωσης και τη σχέση της επιρροής με τη δημόσια σφαίρα.
Το ζήτημα αυτό δεν είναι καινούργιο, αλλά έχει ήδη αναλυθεί διεξοδικά στο κεφάλαιο της καθ. Σοφίας Καναούτη, όπου περιγράφεται με ενάργεια πώς τα μέσα ενημέρωσης μετακυλίουν την ευθύνη της αξιολόγησης στον πολίτη, αποποιούμενα τον ρόλο τους ως θεματοφύλακες της ποιότητας του δημόσιου διαλόγου.
Το ζήτημα έχει ήδη τεθεί επιστημονικά
Σε κείμενό της ήδη από το 2015, η καθ. Σοφία Καναούτη αναδεικνύει ότι τα μέσα ενημέρωσης συχνά υιοθετούν έναν παθητικό ρόλο, παρουσιάζοντας άκριτα ακραίες ή προπαγανδιστικές φωνές, ενώ παράλληλα μεταθέτουν την ευθύνη της κριτικής αξιολόγησης στους πολίτες. Αυτή η μετακύλιση ευθύνης υπονομεύει τη δημοκρατία, καθώς οι πολίτες δε διαθέτουν πάντα τα εργαλεία ή την πληροφόρηση για να διακρίνουν την προπαγάνδα από τον ορθολογικό διάλογο. Η καθ. Καναούτη υποστηρίζει ότι η υπερβολική έκθεση φωνών που ζητούν την ανελευθερία διαταράσσει την ισορροπία της δημόσιας σφαίρας και ενισχύει ιδεολογίες που αντιβαίνουν στις αρχές της δημοκρατίας.
Η ανάλυση της είναι απόλυτα επίκαιρη, καθώς η περίπτωση του Μασκ αποτελεί ακριβώς ένα παράδειγμα του πώς η δημόσια σφαίρα μπορεί να εργαλειοποιηθεί από ισχυρές φωνές. Η τοποθέτησή του δεν ήταν απλώς μια άποψη, αλλά μια παρέμβαση με στόχο τη διαμόρφωση της πολιτικής συζήτησης σε μια χώρα με ιστορική ευαισθησία απέναντι σε ακραίες ιδεολογίες.
Τα διλήμματα των φιλελεύθερων
Η φιλελεύθερη θεώρηση βασίζεται στην αρχή ότι η ελευθερία έκφρασης είναι θεμελιώδης για τη δημοκρατία. Ωστόσο, η περίπτωση του Μασκ εγείρει σημαντικά ερωτήματα:
■ Ισότητα στην έκφραση: Πώς μπορεί να διασφαλιστεί η ισότητα όταν ο πλούτος και η φήμη προσφέρουν δυσανάλογη πρόσβαση στα μέσα ενημέρωσης; Ο Μασκ έχει τη δυνατότητα να επηρεάζει εκατομμύρια ανθρώπους, ενώ άλλες φωνές μένουν στο περιθώριο. Αυτό θέτει σε αμφισβήτηση τη φιλελεύθερη ιδέα της "αγοράς ιδεών", όπου όλες οι απόψεις υποτίθεται ότι ανταγωνίζονται επί ίσοις όροις.
■ Όρια στην ελευθερία: Είναι η ελευθερία έκφρασης απόλυτη, ακόμη και όταν χρησιμοποιείται για την προώθηση ακραίων ιδεολογιών; Η φιλελεύθερη ιδεολογία διστάζει να επιβάλει περιορισμούς, φοβούμενη τη λογοκρισία, αλλά η πραγματικότητα δείχνει ότι η ανεξέλεγκτη έκθεση ακραίων φωνών μπορεί να υπονομεύσει τη δημοκρατία.
■ Ευθύνη των μέσων: Πρέπει τα μέσα ενημέρωσης να λειτουργούν ως ουδέτεροι μεταδότες ή έχουν θεσμική ευθύνη να προστατεύουν τη δημοκρατική δημόσια σφαίρα; Η Καναούτη προτείνει ότι τα μέσα οφείλουν να διαδραματίζουν ενεργό ρόλο, αποφεύγοντας την προβολή φωνών που απειλούν τη δημοκρατία.
Η ανάγκη για επαναπροσδιορισμό
Η φιλελεύθερη ιδεολογία πρέπει να επαναπροσδιοριστεί, χωρίς όμως να χάσει τον πυρήνα των αξιών της. Η ελευθερία έκφρασης παραμένει ακρογωνιαίος λίθος, αλλά δεν μπορεί να είναι απόλυτη όταν απειλεί τη δημοκρατία που τη διασφαλίζει. Χρειάζεται μια πιο ισορροπημένη προσέγγιση, η οποία να περιλαμβάνει:
■ Θέσπιση ορίων: Τα μέσα ενημέρωσης και οι δημόσιες πλατφόρμες πρέπει να αναγνωρίσουν την ευθύνη τους και να περιορίζουν την προβολή φωνών που προωθούν την ανελευθερία ή τη ρητορική μίσους.
■ Ενίσχυση της κριτικής σκέψης: Οι πολίτες πρέπει να έχουν τα κατάλληλα εργαλεία για να αξιολογούν την πληροφόρηση που λαμβάνουν. Αυτό σημαίνει επενδύσεις στην εκπαίδευση και την ενίσχυση της δημοκρατικής παιδείας.
■ Ισότητα στην έκφραση: Οι δομές που διαμορφώνουν τη δημόσια σφαίρα πρέπει να διασφαλίζουν ότι όλες οι φωνές έχουν δίκαιη πρόσβαση, αποτρέποντας τη μονοπώληση από οικονομικά ισχυρούς παράγοντες.
Συμπέρασμα
Η περίπτωση του Μασκ και η αναλυτική περιγραφή της κατάστασης από την καθ. Καναούτη δείχνουν ότι η φιλελεύθερη ιδεολογία βρίσκεται μπροστά σε κρίσιμες προκλήσεις. Η ελευθερία έκφρασης είναι θεμελιώδης, αλλά δεν μπορεί να λειτουργεί ως άλλοθι για τη διατάραξη της δημοκρατικής ισορροπίας.
Ο επαναπροσδιορισμός της φιλελεύθερης σκέψης, με έμφαση στην υπευθυνότητα των μέσων, την εκπαίδευση των πολιτών και τη διασφάλιση της ισότητας στην έκφραση, δεν είναι εγκατάλειψη των αξιών της, αλλά προσαρμογή της στις ανάγκες της εποχής μας.
Βιβλιογραφία:
Kanaouti Sofia “Open Deception in the Media: the Cynical Exercise of Passing the Responsibility to the Citizen” in Deception: An Interdisciplinary Exploration (e-book). Eds. Emma Williams & Iman Sheeha. Inter-Disciplinary Press, Oxford 2015, 165-177
*Ο Γιάννης Σ. Καλαντζάκης είναι εμπειρογνώμων πολιτικών υγείας, ασφάλειας πληροφοριών και βιωσιμότητας, πιστοποιημένος Υπεύθυνος Προστασίας Δεδομένων (DPOaaS), Lead Verifier EU ETS & ανθρακικού αποτυπώματος & σύμβουλος επιχειρήσεων σε θέματα διαχείρισης δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα (GDPR), ιατρικού τουρισμού, ΕΚΕ & βιώσιμης ανάπτυξης (πχ. Ecovadis, EU ETS, ΔηΣΜΕ, 14064-1) και ποιότητας. #IOwnMyHealthData
