Του Γιάννη Μαντζίκου
Την ώρα που η Ευρώπη διχάζεται για την υποδοχή και ενσωμάτωση του μεγάλου κύματος προσφύγων και μεταναστών από την Αφρική και τη Μέση Ανατολή, οι ειδικοί προειδοποιούν πως η μετακίνηση ανθρώπων θα γίνει πιο έντονη καθώς η κλιματική αλλαγή θα γίνεται όλο και πιο σημαντικός παράγοντας. Η αφρικανική ήπειρος εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τους φυσικούς πόρους και τη γεωργία, που υπονομεύονται κατ'' εξοχήν από την κλιματική αλλαγή. Οι υποδομές είναι κατά βάση μη-επαρκείς για να αντιμετωπίσουν φαινόμενα όπως οι πλημμύρες, ενώ το πρόβλημα διογκώνεται από την αδυναμία θεσμών και διακυβέρνησης που παρατηρείται σε αρκετά κράτη της περιοχής, με συνέπεια εκατομμύρια άνθρωποι να αναγκάζονται να μεταναστεύσουν.
Ειδικότερα τώρα με τη μετανάστευση προς την Ευρώπη το πρόβλημα εντοπίζεται από τους ειδικούς στη λεγόμενη «ζώνη του Σαχέλ». To Σαχέλ είναι μια άνυδρη κλιματική ζώνη που βρίσκεται στο νότιο πλευρό της ερήμου της Σαχάρας και απλώνεται εγκάρσια προς την αφρικανική ήπειρο, από την Ανατολή στη Δύση. Οι εννέα χώρες που βρίσκονται -στο σύνολό τους, ή κατά ένα τμήμα τους- εντός της περιοχής του Σαχέλ, με συνολικό πληθυσμό περίπου 50 εκατομμύρια (Μπουρκίνα Φάσο, Πράσινο Ακρωτήριο, Τσαντ, Γκάμπια, Γουινέα Μπισσάου, Μάλι, Μαυριτανία, Νίγηρας και Σενεγάλη) περιλαμβάνονται μεταξύ των φτωχότερων στον κόσμο. Τα πράγματα έχουν γίνει χειρότερα κατά τις τελευταίες δεκαετίες, σύμφωνα με τους ειδικούς: μεταξύ του 1970 και του 1993 καταγράφηκαν στην περιοχή αυτή 20 χρόνια έντονης ξηρασίας, με αυξανόμενη συχνότητα και σοβαρότητα ξηρασιών και των πλημμυρών -και μέχρι το 2050 (όπως γράφει ο Μάλκολμ Ποτς από το Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας), με τις εκπομπές αερίων του φαινομένου του θερμοκηπίου να αυξάνονται, οι θερμοκρασίες θα αυξηθούν από 3 έως 5 βαθμούς Κελσίου και τα ακραία καιρικά φαινόμενα θα γίνουν συχνότερα. Η Βόρεια Νιγηρία, το Τσαντ, ο Νίγηρας και το Μάλι είναι οι χώρες που έχουν πληγεί περισσότερο. Μόνο το 2012 περισσότεροι από 6 εκατομμύρια άνθρωποι στη βορειοανατολική Νιγηρία αναγκάστηκαν λόγω πλημμυρών να φύγουν και περισσότεροι από 500.000 κατέφυγαν στο Τσαντ. Χαρακτηριστικό επίσης είναι το ότι η λίμνη Τσαντ (η οποία εκτός από την ομώνυμη χώρα συνορεύει με τον Νίγηρα, τη Νιγηρία και το Καμερούν) έχει συρρικνωθεί κατά 90% από τη δεκαετία του 1960: περίπου 25 εκατομμύρια άνθρωποι εξαρτώνται από τη λίμνη αυτή για την επιβίωσή τους στη γεωργία, την αλιεία και το ζωικό κεφάλαιο. Η δραματική μείωση των επιπέδων των υδάτων σημαίνει ότι σχεδόν 7 εκατομμύρια άνθρωποι κινδυνεύουν από ασιτία, ενώ ήδη τα τελευταία χρόνια χιλιάδες αλιείς και αγρότες έμειναν άνεργοι.
Φτώχεια και υπερπληθυσμός
Αυτοί οι περιβαλλοντικοί παράγοντες επιδεινώνονται από τις δημογραφικές τάσεις, δημιουργώντας μια δυνητικά εκρηκτική κατάσταση. Ο συνολικός πληθυσμός της Αφρικής θα αυξηθεί από τα σημερινά 1,2 δισεκατομμύρια σε 2,5 δισεκατομμύρια μέχρι το 2050 και ο Νίγηρας, με το υψηλότερο ποσοστό γονιμότητας στον κόσμο (7,3 παιδιά ανά γυναίκα) θα δει τον πληθυσμό του να αυξάνεται από 20 εκατομμύρια σε σχεδόν 70 εκατομμύρια άτομα σε αυτό το χρονικό πλαίσιο. (Αντίθετα, κατά την ίδια περίοδο, υπολογίζεται ότι η Γερμανία και η Ιταλία θα μειώσουν τους πληθυσμούς τους από 81 σε 79 και από 60 σε 55 εκατομμύρια άτομα, αντίστοιχα.) Στο εκρηκτικό αυτό κοκτέιλ πρέπει να συνυπολογίσουμε και το ποσοστό όσων ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας (3,10 δολάρια ανά ημέρα) που εκτιμάται ότι υπερβαίνουν το 80% στον Νίγηρα και στην Μπουρκίνα Φάσο, το 77% στο Μάλι, το 64% στο Τσαντ και το 60% στη Νιγηρία. Αρκετοί ειδικοί συνδέουν επίσης την κλιματική αλλαγή με την πολιτική κατάσταση στις χώρες αυτές, και ειδικότερα με τη σταθερότητά τους. Υπάρχουν πράγματι πολλές αναλύσεις που υποστηρίζουν ότι η κλιματική αλλαγή που έπληξε την Ανατολική Συρία το 2008 συνέβαλε στις πολιτικές αναταραχές που τελικά οδήγησαν στον πόλεμο, και ότι η κλιματική αλλαγή του 2003 υποκίνησε τις συγκρούσεις στο Νταρφούρ του Σουδάν, οπότε και άρχισαν να συγκρούονται βοσκοί καμήλων και φτωχοί αγρότες, με τραγικές συνέπειες.
Την κατάσταση αυτή ασφαλώς γνωρίζει σε βάθος η Ευρωπαϊκή Ενωση. Ομως με δεδομένη την περιδίνηση στην οποία έχει περιπέσει το τελευταίο διάστημα, είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν μπορεί να ψάξει για μακροπρόθεσμες λύσεις.
Η «βόμβα» του Σαχέλ
Του Χουσεΐν Σόλομον*
Η κλιματική μετανάστευση είναι ένα φαινόμενο που πάντα απασχολούσε τον άνθρωπο. Αλλά σήμερα, εξαιτίας της αύξησης των καταστροφών που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή, έχει γίνει ένα ασφυκτικό πρόβλημα. Φανταστείτε τη Νιγηρία, μια χώρα όπου 148 εκατομμύρια άνθρωποι είναι εγκλωβισμένοι σε μια έκταση όχι πολύ μεγαλύτερη από το Τέξας και η υπερβόσκηση μετατρέπει τα λιβάδια σε ερήμους.
Συνεπώς, οι συνδυασμένες επιπτώσεις της αύξησης του πληθυσμού, της υποβάθμισης της γης, των μειωμένων και ακανόνιστων βροχοπτώσεων, της έλλειψης κατάλληλων περιβαλλοντικών πολιτικών και των άστοχων αναπτυξιακών προτεραιοτήτων, συμβάλλουν στο να μετατραπεί ένα μεγάλο μέρος της λεγόμενης Ζώνης του Σαχέλ σε άγονη γη, με αποτέλεσμα την επιδείνωση του εδαφικών και των υδατίνων πόρων.
Επιπλέον, οι εννέα χώρες της περιοχής αποτελούν πέρασμα για την μεγάλη πλειονότητα των μεταναστών που ταξιδεύουν προς Βορρά. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ζώνη αυτή έχει εξαιρετικό ενεργειακό ενδιαφέρον για την Ευρώπη. Παράλληλα υφίσταται τη διείσδυση των ισλαμιστών, οι οποίοι, με επίκεντρο το Μάλι, επιδιώκουν να τη μετατρέψουν σε βάση της διεθνούς τρομοκρατίας, κατά το πρότυπο του Αφγανιστάν. Αυτό σημαίνει ότι ολόκληρη η περιοχή συνιστά σοβαρό κίνδυνο για την Ευρώπη, η οποία, ωστόσο, ποτέ δεν αποφάσισε να αντιδράσει κατά τρόπο συστηματικό και αποτελεσματικό. Δεν είναι δύσκολο λοιπόν να φανταστεί κανείς με βάση το παραπάνω σκηνικό ότι στο μέλλον η Ευρώπη θα δει όλο και περισσότερους απελπισμένους ανθρώπους που φεύγουν από τις χώρες αυτές.
Η πληθυσμιακή έκρηξη της Ασίας
Του Πλάμεν Τόντσεφ**
Εάν σας πάρει δυο λεπτά η ανάγνωση αυτού του σημειώματος, μέχρι να το τελειώσετε θα έχουν γεννηθεί 530 παιδιά στον κόσμο. Διότι κάθε λεπτό που περνάει ο πληθυσμός του πλανήτη Γη αυξάνεται κατά μέσο όρο με 265 νέες ανθρώπινες ψυχές. Κι ενώ είναι άκρως συγκινητικό αυτό για 265 μητέρες το λεπτό, ταυτόχρονα είναι και τρομακτικό. Και συνάμα τραγικό, δεδομένου ότι η συντριπτική πλειονότητα αυτών των παιδιών είναι καταδικασμένα να ζήσουν -αν επιζήσουν- σε φτώχεια και εξαθλίωση στον Τρίτο Κόσμο, συχνά σε εμπόλεμες συνθήκες, χωρίς προοπτικές κοινωνικής ανέλιξης και προσωπικής ευτυχίας.
Το μεγαλύτερο μέρος της εκρηκτικής πλυθυσμιακής αύξησης, σε απόλυτους αριθμούς, αντιστοιχεί στην Ασία, την πολυπληθέστερη ήπειρο του πλανήτη, με 4,5 δισ. κατοίκους σήμερα. Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα οξυμένο -και, πιθανώς, ανεξέλεγκτο- στη Νότια Ασία. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του ΟΗΕ, το 2022, σε λιγότερο από μια πενταετία από σήμερα, η Ινδία θα ξεπεράσει την Κίνα σε πληθυσμό, με ό,τι συνεπάγεται αυτό για την εξεύρεση φυσικών πόρων και την ποιότητα ζωής των κατοίκων της. Αλλά δεν είναι μικρότερα τα προβλήματα που απορρέουν από την πληθυσμιακή έκρηξη στην Ινδονησία (267 εκατ.), στο Πακιστάν (202 εκατ.), στο Μπανγκλαντές (166 εκατ.), στις Φιλιππίνες (106 εκατ.) κ.ο.κ.
Τα δημογραφικά στοιχεία είναι εύκολο να τα βρει κάποιος στο Διαδίκτυο - αν ενδιαφερθεί. Απείρως πιο δύσκολο είναι να επιτευχθεί κάποια συναίνεση για την αδήριτη ανάγκη περιορισμού των γεννήσεων. Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ο φαύλος κύκλος ανάμεσα στη φτώχεια που αποδεδειγμένα συνοδεύεται από υπερπληθυσμό και τον υπερπληθυσμό που καταδικάζει αυτές τις κοινωνίες σε φτώχεια, ανταγωνισμό για πόρους, πολεμικές συρράξεις, περιβαλλοντική υποβάθμιση, κ.λπ. Πολύ σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και το πολιτισμικό υπόβαθρο των κοινωνιών που αυξάνονται ανεξέλεγκτα, με τις θρησκείες να παρεμποδίζουν τη δημόσια συζήτηση για τον περιορισμό των γεννήσεων - τόσο στις ισλαμικές χώρες της Ασίας όσο και σε βουδιστικές (π.χ. Βιρμανία/Μιανμάρ) ή χριστιανικές (Φιλιππίνες).
* Ο κ. Χουσεΐν Σόλομον είναι καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο του Free State της Νότιας Αφρικής.
** Ο κ. Πλάμεν Τόντσεφ είναι επικεφαλής του Τμήματος Ασιατικών Σπουδών στο Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων (ΙΔΟΣ).
*** Αναδημοσίευση από τον «Φιλελεύθερο» της Παρασκευής 6 Ιουλίου 2018
