Το επόμενο έτος θα διεξαχθούν εκλογές σε περισσότερες από 70 χώρες, με συνολικό πληθυσμό περί τα 4 δισ. κατοίκους. Στις 13 Ιανουαρίου η Ταϊβάν ανοίγει τον χορό, ο οποίος θα κορυφωθεί με τις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ στις 5 Νοεμβρίου. Ενδιάμεσα, οι ψηφοφόροι θα κληθούν να προσέλθουν στις κάλπες και σε ευρωπαϊκές χώρες (Φινλανδία, Βέλγιο, Πορτογαλία, Αυστρία), όπως και άλλες περιοχές του πλανήτη - στην Ινδία, το Πακιστάν, την Ρωσία, την Νότια Αφρική, την Ινδονησία, το Μεξικό, το Ιράν, κ.λπ.
Αλλες πολύ σημαντικές εκλογές θα διεξαχθούν στην ΕΕ τον ερχόμενο Ιούνιο, με αναμενόμενη άνοδο των ευρωσκεπτικιστικών κομμάτων. Εκτιμάται ότι οι εν λόγω δυνάμεις στο Ευρωπαϊκό Κοινoβούλιο θα παραμείνουν μειοψηφικές, αλλά σίγουρα υπολογίσιμες, κάτι που θα κάνει ακόμη πιο δύσκολη την διακυβέρνηση της ΕΕ. Από τον νέο συσχετισμό δυνάμεων θα εξαρτηθεί και η στελέχωση των κοινοτικών οργάνων, μετά από επίπονες και χρονοβόρες διαδικασίες. Το δεύτερο εξάμηνο του έτους, η ουγγρική προεδρία της ΕΕ -με επικεφαλής τον Viktor Orbán- πιθανότατα θα προκαλέσει πρόσθετες επιπλοκές.
Χωρίς αμφιβολία, όλα τα βλέμματα θα είναι στραμμένα στις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ. Η ενδεχόμενη επιστροφή του Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο θα επιφέρει δραστικές αλλαγές στην εξωτερική πολιτική της Ουάσινγκτον και τον παγκόσμιο συσχετισμό δυνάμεων. Εκφράζονται πολλές ανησυχίες ότι μια νέα θητεία του Τραμπ θα χαρακτηριστεί από ενίσχυση του αμερικανικού απομονωτισμού, τερματισμό της υποστήριξης στην Ουκρανία και αύξηση των εντάσεων στις διατλαντικές σχέσεις, όπως και οπισθοδρόμηση των ΗΠΑ στις παγκόσμιες προσπάθειες για την καταπολέμηση της κλιματικής κρίσης.
Ένα μεγάλο ερώτημα αφορά το μέλλον του ΝΑΤΟ, αλλά προ ημερών το Κονγκρέσο ψήφισε νόμο, με τον οποίο απαγορεύεται στους αμερικανούς προέδρους να αποσύρουν την χώρα από διεθνείς οργανισμούς και συμβάσεις χωρίς την έγκριση της Γερουσίας.
Έτος συρράξεων και γενικευμένης αστάθειας
Ουδείς μπορεί να πει με βεβαιότητα πόσο θα διαρκέσει ο πόλεμος στην Ουκρανία. Το νέο έτος θα επιβεβαιώσει την κόπωση των δυτικών εταίρων και τους δισταγμούς τους που ενισχύονται από τα πενιχρά αποτελέσματα της ουκρανικής αντεπίθεσης το 2023. Σ’αυτά πρέπει να προστεθεί και η παράκαμψη των -άνευ προηγουμένου, αλλά εν τέλει αμφίβολου αντίκτυπου- δυτικών κυρώσεων από την Μόσχα και τους εταίρους της.
Η δε πρόταση που συζητείται στους κόλπους της G-7 για χρησιμοποίηση των παγωμένων περιουσιακών στοιχείων της Ρωσίας στο εξωτερικό, ύψους 300 δισ. δολαρίων, δεν είναι εύκολο να υλοποιηθεί, καθώς απαιτεί στέρεη νομική βάση και αξιόπιστο μηχανισμό διαχείρισης. Μ’αυτά τα δεδομένα, είναι πιθανό το 2024 να ασκηθούν πιέσεις για κάποιο είδος εκεχειρίας και την έναρξη διαπραγματεύσεων με την Μόσχα.
Εξίσου ασαφές είναι τί διαστάσεις ενδέχεται να πάρει η κρίση στην Μέση Ανατολή και πότε και πώς μπορεί να λήξει. Ακόμη κι αν αποτραπεί η περιφερειακή εξάπλωση και επιτευχθεί κάποια αποκλιμάκωση, η «λύση των δύο κρατών» συγκεντρώνει ελάχιστες πιθανότητες και πάντως φαίνεται ανέφικτη εντός του νέου έτους.
Η ανθρωπιστική τραγωδία που συντελείται στην Λωρίδα της Γάζας θα συνεχίσει να παράγει αρνητικά πολιτικά αποτελέσματα για χρονικό διάστημα πολύ μεγαλύτερο της διάρκειας της τρέχουσας πολεμικής επιχείρησης του Ισραήλ. Η μόνη σχετικά ασφαλής πρόβλεψη είναι ότι θα παραμείνουν να σιγοκαίνε πολλές φωτιές που θα καθιστούν αδύνατη την ειρήνευση στην ευρύτερη περιοχή.
Συγχρόνως, όμως, η Ουκρανία και η Μέση Ανατολή επισκιάζουν πολλές άλλες συγκρούσεις ανά την υφήλιο. Το 2023 καταγράφηκε ως θλιβερό ρεκόρ ο υψηλότερος αριθμός ένοπλων συγκρούσεων παγκοσμίως μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. O μακρύς κατάλογος των εν εξελίξει συρράξεων περιλαμβάνει περί τις 200 χώρες και περιοχές σ’ολόκληρο τον πλανήτη. Ενδεικτικά και μόνο αναφέρονται το Σουδάν, η Σομαλία, το Κονγκό, η Αιθιοπία, η Λιβύη, το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, η Μιανμάρ, κ.λπ.
Από τις δυνητικές εστιες ανάφλεξης, η πιο επικίνδυνη παγκοσμίως είναι η Ταϊβάν, η οποία οδεύει σε προεδρικές εκλογές στις 13 Ιανουαρίου. Σε περίπτωση που επικρατήσει ο υποψήφιος του Δημοκρατικού Προοδευτικού Κόμματος, το οποίο υποστηρίζει την de facto ανεξαρτησία της αυτοδιοικούμενης νήσου, εικάζεται πως το Πεκίνο θα απαντήσει με μεγάλης κλίμακας στρατιωτικές ασκήσεις και άλλες μορφές εκφοβισμού.
Η ένταση που θα προκληθεί θα μπορούσε να οδηγήσει σε ατύχημα με επικίνδυνες διαστάσεις στον Ινδο-Ειρηνικό, αν και προς το παρόν αυτό δεν θεωρείται το πιο πιθανό σενάριο.
Επίσης, στην ανατολική Ασία υπάρχει πάντα το αίνιγμα της Βόρειας Κορέας. Δεν αποκλείεται το 2024 να δούμε την Πιονγκγιάνγκ να προβαίνει σε έβδομη πυρηνική δοκιμή και, πάντως, σε περαιτέρω αναβάθμιση του οπλοστασίου της - χάρη κυρίως στην μεταφορά ρωσικών τεχνολογιών, με αντάλλαγμα την παροχή πυρομαχικών στην Μόσχα. Τις πυρηνικές του φιλοδοξίες θα συνεχίσει να προωθεί και το Ιράν, που φαίνεται πως επιταχύνει την παραγωγή εμπλουτισμένου ουρανίου σε πολύ υψηλό πλέον βαθμό.
Προς νέα διεθνή αρχιτεκτονική
Η μεταψυχροπολεμική παγκόσμια τάξη έχει πολλάκις αμφισβητηθεί και η τάση υποβάθμισης της διεθνούς θεσμικής αρχιτεκτονικής αναμφίβολα θα επιβεβαιωθεί το 2024. Πιθανότατα θα συνεχιστεί η απαξίωση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, με το Συμβούλιο Ασφαλείας συχνά σε καθεστώς παράλυσης. Η διάβρωση της πολυμέρειας ως θεμελιώδους αρχής της διεθνούς κοινότητας και το συρρικνούμενο κύρος του ΟΗΕ οδηγούν σε ολοένα και περισσότερες διμερείς διευθετήσεις και την εμφάνιση ολιγομερών σχημάτων (mili-laterals).
Παρά την έλλειψη συνοχής τους, θα συνεχίσει να αυξάνεται το πολιτικό βάρος άλλων σχηματισμών, όπως είναι η δεκαμελής πλέον ομάδα BRICS. Τον Οκτώβριο του 2024 στην ετήσια σύνοδο κορυφής στην Ρωσία θα επισημοποιηθεί η προσχώρηση της Αιγύπτου, της Αιθιοπίας, του Ιράν, της Σαουδικής Αραβίας και των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων.
Ο Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης, με βασικούς πυλώνες την Κίνα και την Ρωσία, επίσης διευρύνεται το 2024 με την προσθήκη του Ιράν. Το πολυπληθέστερο εναλλακτικό σχήμα, η ομάδα G-20, έχει αποφασίσει να εντάξει και την Αφρικανική Ένωση στους κόλπους της.
Σημειωτέον, η Κίνα και η Ινδία συνυπάρχουν σ’όλους αυτούς τους οργανισμούς, αλλά με διαφορετικές ατζέντες. Το μεν Πεκίνο δεν κρύβει την φιλοδοξία του να υποκαταστήσει την Pax Americana με μια σινοκεντρική διεθνή αρχιτεκτονική. Η δε Ινδία επιδιώκει την μεταρρύθμιση της υφιστάμενης τάξης πραγμάτων, ώστε να καταστεί πιο ισορροπημένη και αντιπροσωπευτική, ενώ αποφεύγει την οξεία αντιδυτική ρητορική της Κίνας και της Ρωσίας.
Είναι πιθανό το νέο έτος αυτές οι αποκλίνουσες στρατηγικές να φανούν πιο ευδιάκριτα, π.χ. στην σύνοδο κορυφής της ομάδας G-20 στην Βραζιλία (18-19 Νοεμβρίου). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον θα έχει η απόφαση του Πούτιν να παρευρεθεί στην εν λόγω σύνοδο ή να συμμετάσχει εξ αποστάσεως: η φυσική του παρουσία θα φέρει τους οικοδεσπότες σε εξαιρετικά δύσκολη θέση λόγω του διεθνούς εντάλματος σύλληψης του Ρώσου προέδρου.
Πολύς λόγος γίνεται για την διαμόρφωση δύο γεωπολιτικών στρατοπέδων γύρω από τις ΗΠΑ και το δίδυμο Κίνας-Ρωσίας, ως αναβίωση του ψυχροπολεμικού διπολισμού. Ωστόσο, τα πράγματα είναι κάπως πιο σύνθετα, καθώς οι περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες προτιμούν να διατηρήσουν περιθώρια ελιγμών και σχετικά λίγες παίρνουν ξεκάθαρη θέση υπέρ της μιάς ή της άλλης πλευράς. Το πιθανότερο είναι το 2024 να επιβεβαιωθεί η τάση σχηματισμού ad hoc συμμαχιών αναλόγως του εκάστοτε θέματος στην επικαιρότητα.
Είναι αναμφισβήτητη η άνοδος του λεγόμενου παγκόσμιου Νότου. Μολονότι η κοινότητα αυτή προφανώς δεν αποτελεί συνεκτική ομάδα, έχει βγει στο προσκήνιο και επηρεάζει πλέον πολλές διεργασίες στο διεθνές στερέωμα. Το νέο έτος θα δούμε την συνεχιζόμενη αύξηση του ειδικού της βάρους, τόσο με οικονομικούς όσο και με πολιτικούς όρους.
Γνωρίσματα της γεωπολιτικής στη νέα παγκόσμια τάξη
Χωρίς να είναι διεξοδική η παρουσίασή τους, κάποιες γενικότερες τάσεις (megatrends) που δείχνουν να χαρακτηρίζουν την υπό διαμόρφωση νέα τάξη πραγμάτων είναι οι ακόλουθες:
- Ευθεία αμφισβήτηση διεθνώς αναγνωρισμένων συνόρων.
Η τάση αυτή φάνηκε ήδη το 2008 με την εισβολή της Ρωσίας στην Νότια Οσετία και την de facto απορρόφηση της Αμπχαζίας της Γεωργίας, για να ακολουθήσουν η προσάρτηση της Κριμαίας το 2014 και η εισβολή στην Ουκρανία το 2022. Η απόφαση της Βενεζουέλας να διεκδικήσει εδάφη της γειτονικής της Γουιάνας είναι η τελευταία υπενθύμιση ότι η αμφισβήτηση της εθνικής κυριαρχίας δεν αποτελεί πια ταμπού στην νέα τάξη πραγμάτων. Πολλές διενέξεις αφορούν χωρικά ύδατα ή αποκλειστικές οικονομικές ζώνες, με την συνεχή επέκταση της Κίνας στην Νοτιοσινική Θάλασσα να προσφέρει το πλέον γνωστό παράδειγμα διεθνώς.
- Η ασφάλεια καθίσταται ύψιστη προτεραιότητα.
Κάτι που εύκολα γίνεται κατανοητό στην Ευρώπη είναι ότι, στα απόνερα της τρέχουσας κρίσης στην Μέση Ανατολή, εντείνονται οι ανησυχίες για ριζοσπαστικοποίηση και τρομοκρατικά πλήγματα στην Γηραιά Ήπειρο. Χωρίς αμφιβολία, η ασφάλεια θα είναι πολύ μεγάλος πονοκέφαλος για τις γαλλικές αρχές κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Παρισιού το επόμενο καλοκαίρι (26 Ιουλίου - 11 Αυγούστου).
- Υποχώρηση της δημοκρατίας διεθνώς.
Τα διαδοχικά πραξικοπήματα στην περιοχή Σαχέλ της Αφρικής αποτελούν απλή προσθήκη στον μακρύ κατάλογο χωρών με αυταρχικά καθεστώτα. Προβάλλεται συχνά το επιχείρημα πως η ασφάλεια και η σταθερότητα απαιτούν ισχυρούς ηγέτες που να διασφαλίζουν την τάξη και την ευημερία των πολιτών. Ακόμη και στην Ινδία, γνωστή ως η “πολυπληθέστερη δημοκρατία του κόσμου”, οι πρακτικές του πρωθυπουργού Narendra Modi που διεκδικεί την τρίτη συνεχόμενη θητεία του την ερχόμενη άνοιξη, απέχουν αρκετά από τα αναγνωρισμένα δημοκρατικά στάνταρ. Από την άλλη, οφείλει κανείς να επισημάνει την διάβρωση της δημοκρατίας στην ίδια την Δύση, με προεξάρχουσες τις ΗΠΑ.
- Συναλλακτική λογική στις διεθνείς σχέσεις.
Διευρύνονται οι καθαρά συναλλακτικές διευθετήσεις (transactionalism), συχνά εις βάρος αρχών του διεθνούς δικαίου. Για την Δύση αυτό σημαίνει ότι ενδεχομένως πρέπει να αναθεωρήσει την υπερβολική έμφαση σε αξίες και να βελτιώσει ουσιαστικά τα απτά οφέλη που μπορεί να προσφέρει στις αναπτυσσόμενες χώρες, αν θέλει να τις έχει στο πλευρό της. Με άλλα λόγια, δίπλα στην “μάχη των αφηγημάτων”, να δώσει την ´δέουσα προσοχή και στην “μάχη των προσφορών”.
Αντιμέτωπη με τρεις στρατηγικές προκλήσεις η Δύση το νέο έτος
Μ’αυτά τα δεδομένα, η Δύση θα βρεθεί αντιμέτωπη με τρεις στρατηγικές προκλήσεις το 2024:
Πρώτον, είναι πολύ πιθανό εντός της 2024 να σημειωθούν καθοριστικές εξελίξεις στην αντιπαράθεση δημοκρατίας – αυταρχισμού. Λόγου χάρη, η αμφιθυμία σε κάποιες δυτικές χώρες έναντι της στήριξης στην Ουκρανία θα ενθαρρύνει την Μόσχα, αλλά και άλλα αυταρχικά καθεστώτα, ως «απόδειξη» ότι η δημοκρατία δεν είναι σε θέση να υπερασπιστεί τον εαυτό της και τις θεμελιώδεις αρχές, στις οποίες βασίζεται. Εκτός από τις επιπτώσεις στην συνολική αρχιτεκτονική ασφάλειας στην Ευρώπη, δεν αποκλείεται μια στρατιωτική επιτυχία της Ρωσίας να ενισχύσει τις αποσταθεροποιητικές τάσεις στην ΕΕ και τις ΗΠΑ, αλλά και σε “ομοϊδεάτες” σε άλλες περιοχές του κόσμου.
Δεύτερον, η εποχή που διανύουμε χαρακτηρίζεται από διάβρωση της πολυμέρειας και των κανόνων διεθνούς δικαίου. Ενδεχόμενη νίκη του Τραμπ προς το τέλος του 2024 θα καταφέρει σοβαρότατο πλήγμα στους διεθνείς θεσμούς, ανοίγοντας τον δρόμο σε μια λογική επιβολής του ισχυροτέρου και εις βάρος κρατών που δεν εντάσσονται στις μεγάλες και μεσαίες δυνάμεις. Ως συλλογική οντότητα που εξασφαλίζει προστασία σε όλα τα μέλη της ανεξαρτήτως μεγέθους και ισχύος, η ΕΕ θα βρεθεί σε εξαιρετικά δύσκολη θέση.
Η τρίτη πρόκληση αφορά τον συσχετισμό δυνάμεων στην νέα τάξη πραγμάτων και την θέση της Δύσης, στην οποία άλλωστε ανήκει και η Ελλάδα. Οι ΗΠΑ θα κληθούν να αντιμετωπίσουν την εσωτερική πόλωση που εμποδίζει την χώρα να διαδραματίσει τον ηγετικό της ρόλο στο διεθνές στερέωμα. Παρομοίως, η ΕΕ οφείλει να ξεπεράσει τις αναταράξεις του 2024 το ταχύτερο δυνατόν, προκειμένου να αντιμετωπίσει την αναντιστοιχία μεταξύ του μεγάλου οικονομικού βάρους της και του δυσανάλογα μικρότερου γεωπολιτικού αποτυπώματός της.
* Ο Πλάμεν Τόντσεφ είναι Ερευνητής στο Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων (ΙΔΟΣ)
