Της Αγγελικής Κώττη
Το Μαρούσι λάτρευε κάποτε την Άρτεμη και από το γεγονός αυτό πήρε το σημερινό του όνομα. Και μην αναρωτηθείτε ποια γλωσσολογική συγγένεια έχουν το όνομα της πόλης και το όνομα της θεάς, διότι δεν έχουν. Η Άρτεμις ήταν Αμαρυσία, λατρευόταν στη σημερινή Αμάρυνθο της Εύβοιας και η πρόσφατη ανακοίνωση των ευρημάτων της ανασκαφής έδωσε το θέμα της σημερινής στήλης.
Αθμονον λεγόταν κάποτε το Μαρούσι, ή Αθμονία ή Αθμονή και είχε κατοικηθεί από τη Νεώτερη Νεολιθική Εποχής και ιδίως την Εποχή του Χαλκού (3000-1100 π.Χ.). Προφανώς ονομαζόταν αλλιώς, αλλά πώς δεν θα το μάθουμε ποτέ, επειδή δεν υπήρχε γραφή εκείνα τα χρόνια, ώστε να φτάσει μέχρι τις μέρες μας κάποια επιγραφή.
«Η ιστορία του αρχαίου Άθμονου είναι ανέκαθεν άρρηκτα δεμένη με την ιστορία της Αθήνας» σημειώνει η Μαρία Σπυροπούλου- Θεοδωρίδου στο βιβλίο της «Γνώθι την σε αυτήν πόλιν: Μαρούσι, η δική μας πόλη» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μελίτη. Ο Θησέας, γιος του βασιλιά των Αθηνών Αιγέα, ήταν εκείνος που φέρεται ότι πέτυχε τη συνένωση όλων των αττικών πόλεων υπό την αιγίδα των Αθηνών, από την οποία προέκυψε αργότερα η πολιτική και πολιτιστική κυριαρχία της Αθήνας.
Οι Αθμονείς, σύμφωνα με τις αφηγήσεις του Πλούταρχου και του Απολλόδωρου, το 1354 π.Χ. πολέμησαν στο πλευρό του Θησέα, εναντίον της δυναστείας των Παλλαντιδών στη μάχη του Γαργητού, περίπου στις σημερινές περιοχές Παλλήνης και Γέρακα. Οι Παλλαντίδες, με επικεφαλής τον Πάλλαντα, αδελφό του Αιγέα και θείο του Θησέα, προσπαθούσαν να σφετεριστούν τον θρόνο των Αθηνών θεωρώντας ότι ο Θησέας δεν ήταν φυσικός γιος του Αιγέα. Ο Θησέας, με τη βοήθεια των Αθμονέων, κατόρθωσε να κατατροπώσει τους Παλλαντίδες στον Γαργητό και να σκοτώσει τον θείο του Πάλλαντα.
Το αρχαίο Άθμονον ήταν δήμος της Κεκροπίδας φυλής, και αργότερα της Ατταλίδας, ένας από τους δώδεκα δήμους της Αττικής που είχε ιδρύσει ο βασιλιάς της Αθήνας Κέκροπας για να την προστατεύσει από τις επιδρομές των βαρβάρων, συνεχίζει η μελετήτρια.
Δήμος της Αττικής
Περί το 500 π.Χ. το Άθμονον αποτελεί δήμο της Αττικής που εκτείνεται προς τα βόρεια μέχρι τον Δήμο Κηφισιάς, προς τα ανατολικά μέχρι τα σημερινά Μελίσσια, προς νότον μέχρι το Χαλάνδρι (δήμος Φλύας) και τη σημερινή Ν. Ιωνία, ενώ προς τα δυτικά γειτονεύει με τη λεωφόρο Κύμης, το Ηράκλειο και τη σημερινή Μεταμόρφωση. Οι Αθμονείς είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα στο πλαίσιο της αθηναϊκής δημοκρατίας, ενεργό συμμετοχή στις λειτουργίες της καθώς και βουλευτική εκπροσώπηση στην αθηναϊκή βουλή.
Οι κάτοικοι του αρχαίου Άθμονου λατρεύουν τη θεά Ουρανία Αφροδίτη, προστάτιδα του πλατωνικού έρωτα, του γάμου και της οικογένειας, στην οποία έχουν αφιερώσει και ιερό όπου, σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία, υπήρχε άγαλμα της θεάς από παριανό μάρμαρο, έργο του Φειδία. Το ιερό αυτό φέρεται ότι είχε ιδρύσει ο Πορφυρίων, μυθικός βασιλιάς των Αθηνών, το οποίο βρισκόταν στην περιοχή της Παναγίας Μαρμαριώτισσας (σημερινοί Άγιοι Ανάργυροι).
Αλλά, όπως λέει η Παυσανίας, η θεά που κυρίως λατρευόταν, ήταν η Αμαρυσία Αρτεμις. Το ιερό της Αμαρυσίας Αρτέμιδος, διάσημο κατά την αρχαιότητα, ανήκε κατά τον Στράβωνα στους Ερετριείς που τελούσαν εκεί προς τιμήν της περίλαμπρες γιορτές. Οι Αθμονείς τελούσαν στον τόπο τους τα Αμαρύσια, έναν από τους τέσσερις περιφερειακούς Ολυμπιακούς αγώνες που γίνονταν στην αρχαία Ελλάδα. Σύμπτωση; Οι αγώνες τελούνταν περίπου στον χώρο του σημερινού Ολυμπιακού Σταδίου. Οι γιορτές των Αμαρυσίων δεν ήταν υποδεέστερες από αυτές των Ευβοέων, και όπως λέει ο Παυσανίας, «Εστίν Αμάρυνθος εν Ευβοία, και γαρ οι ταύτη τιμώσιν Αμαρυσίαν, εορτήν δε και Αθηναίοι της Αμαρυσίας άγουσιν ουδέν τι των Ευβοέων αφανέστερον».
Στον Αθμονα κατοικεί ο Τρυγαίος, ο πρωταγωνιστής στην «Ειρήνη» του Αριστοφάνη, ο οποίος είναι λάτρης της και στο τέλος την αποθεώνει.
Όσο για τα φετινά ευρήματα στην Εύβοια, το υπουργείο Πολιτισμού ανέφερε: «Σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας, η Ελβετική Αρχαιολογική Σχολή στην Ελλάδα αποκάλυψε το 2017 το ιερό της Αμαρυσίας Αρτέμιδος στην περιοχή Παλαιοχώρια ανατολικά της σημερινής Αμαρύνθου. Ενσφράγγιστες κεραμίδες που φέρουν το όνομα «Αρτέμιδος» και τρεις βάσεις ελληνιστικών χρόνων με αναθηματικές επιγραφές προς την θεά Αρτέμιδα, τον αδελφό της Απόλλωνα και τη μητέρα τους Λητώ επέτρεψαν την ταύτιση των κτιρίων που ανασκάφηκαν τα τελευταία δέκα χρόνια με τον ιερό χώρο, ο οποίος, κατά τις αρχαίες πηγές υπήρξε ένα από τα πιο σημαντικά ιερά της Εύβοιας. Τα έως τώρα ανεσκαμμένα κτίρια είναι δύο στοές οι οποίες ορίζουν το τέμενος από ανατολικά και βόρεια, καθώς και μία ιερά πηγή.»
Στην Αμάρυνθο
Το 2018 οι Ελβετοί και Έλληνες αρχαιολόγοι διερεύνησαν επίσης κατάλοιπα πρωιμότερων οικοδομικών φάσεων που χρονολογούνται από το 10ο έως τον 7ο αιώνα π.Χ., όπως ένα επίμηκες κτίριο μήκους άνω των 20 μέτρων, το οποίο χρονολογείται στους πρώιμους αρχαϊκούς χρόνους κι εδράζεται πάνω σε αψιδωτό κτίριο της γεωμετρικής εποχής. Το μνημειώδες αρχαϊκό κτίριο με παραστάδες δέσποζε αδιαμφισβήτητα στην περιοχή της αρχαίας Αμαρύνθου.
Μόνο η συνέχιση της ανασκαφής κατά το 2019 θα επιτρέψει να προσδιοριστεί η χρήση του κτιρίου, δηλαδή κατά πόσο αυτό σχετιζόταν με την λατρεία της Αρτέμιδος. Τα πρωιμότερα αυτά κτίσματα θυμίζουν τα αντίστοιχα στο ιερό του Απόλλωνα Δαφνηφόρου της Ερέτριας, ωστόσο ο ναός των ύστερων αρχαϊκών έως ελληνιστικών χρόνων στην Αμάρυνθο φαίνεται πως χτίστηκε σε άλλο σημείο, μάλλον προς δυτικά.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ίδρυση του ιερού της θεάς Αρτέμιδος στο άκρο της εύφορης πεδιάδας ανατολικά της Ερέτριας συνδέεται με την ενίσχυση των συνόρων της πόλης - κράτους της Ερέτριας, ενώ αργότερα, όταν ενσωματώθηκε μεγάλο τμήμα της νότιας Εύβοιας μέχρι τα Στύρα, όπως αναφέρεται σε ενεπίγραφη στήλη που βρέθηκε το 2017, το ιερό αναδείχθηκε σε κεντρικό σημείο της περιοχής. Ο θρησκευτικός χαρακτήρας του χώρου, μετά από καταστροφή τον 1ο αι. π.Χ., πιθανόν ανανεώθηκε το 2ο αι. μ.Χ. και συνεχιζόταν έως περίπου τον 3ο αιώνα μ.Χ.
