Η ιστορία αρχίζει στα μέσα της δεκαετίας 1950 όταν η Ευρώπη αποφάσισε να δημιουργήσει έναν Οργανισμό Πυρηνικών Ερευνών στη Γενεύη το ονομασθέν αργότερα CERN. Έλληνας γνωστός Φυσικός στους Ευρωπαίους συναδέλφους του ήταν ο Δημήτριος Χόνδρος ο οποίος προσκλήθηκε στην ιδρυτική Συνέλευση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού.
Ο σεβάσμιος καθηγητής Χόνδρος συνταξιοδοτήθηκε και παραχώρησε τη θέση του στον μαθητή του (αργότερα καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών) Θεόδωρο Κουγιουμτζέλη. Ο Κουγιουμτζέλης ήταν ο πρώτος οργανωτής της Ελληνικής Επιτροπής Ατομικής Ενεργείας (ΕΕΑΕ). Το 1961 ιδρύθηκε το Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών «Δημόκριτος» (ΚΠΕ-Δ) που υπήχθη στην ΕΕΑΕ.
Ουσιαστικός δημιουργός και εμπνευστής του «Δημόκριτου» έγινε ο Θέμις Κανελλόπουλος ο οποίος ανέλαβε Επιστημονικός Διευθυντής του «Δ» το 1961 όταν εγκαταστάθηκε ο Πυρηνικός Αντιδραστήρας του «Δ» στην Αγία Παρασκευή Αττικής. O Θέμις Κανελλόπουλος ήταν μια πραγματικά χαρισματική προσωπικότητα. Ιδιοφυής μαθηματικός, νεαρός πτυχιούχος του Πανεπιστημίου Αθηνών λίγο πριν από τον 20 Παγκόσμιο Πόλεμο. Πολέμησε στην Αλβανία, καταδικάστηκε σε θάνατο από τους Γερμανούς στην Κατοχή και όταν καταλάγιασαν τα πράγματα μετά και τον Εμφύλιο πόλεμο βρέθηκε με υποτροφία του ΙΚΥ για μεταπτυχιακές σπουδές.
Πήγε στην Αγγλία στο Πανεπιστήμιο του Birmingham με αντικείμενο την Θεωρητική Φυσική σε ηλικία περίπου 37 χρονών. Μια ηλικία αποτρεπτική για αυτόν τον επιστημονικό κλάδο όπου οι ιδιοφυείς εμπνεύσεις διατυπώνονται συνήθως από εικοσάρηδες. Εκεί ο Κανελλόπουλος εντυπωσίασε τα μέλη του Σπουδαστηρίου του διάσημου καθηγητή Rudolf Peierls με τις μαθηματικές δεξιότητές του όπου ο εποπτεύων καθηγητής του ήταν νεώτερος από τον ίδιο! Το 1960 ο Κανελλόπουλος εκλήθη να αναλάβει την επιστημονική διεύθυνση του νεοσύστατου «Δημόκριτου». Αυτή τη θέση ο Κ. ούτε την επεδίωξε ούτε την πολυήθελε μετά την πετυχημένη σύντομη επιστημονική του διαδρομή στην Αγγλία και στη συνέχεια στο CERN.
Στο σημείο αυτό πρέπει να τονίσω και τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξε η τότε Βασίλισσα Φρειδερίκη στην ύπαρξη του «Δ», άσχετα από τον Κανελλόπουλο. Η Φρειδερίκη, μια έξυπνη γυναίκα με πολλά ενδιαφέροντα και δραστηριότητες, είχε μιαν έντονη κλίση προς τις Θετικές Επιστήμες και την Φιλοσοφία. Για αρκετά χρόνια προσκαλούσε στην Ελλάδα διαπρεπείς επιστήμονες π.χ. τους Werner Heisenberg, Carl von Weizsäcker και άλλους. Ειδικά ο Heisenberg είναι ένας από τους κύριους θεμελιωτές της σύγχρονης Κβαντικής Φυσικής.
Οι προσκεκλημένοι έδιναν διαλέξεις επιστημονικού και φιλοσοφικού περιεχομένου. Επί Κανελλόπουλου ιδρύθηκε στον «Δ» το Κέντρο Ανωτέρων Φυσικών Σπουδών & Φιλοσοφίας της Επιστήμης (ΚΑΦΣ & ΦΕ) με προτροπή και στήριξη από την Βασίλισσα Φρειδερίκη. Η χρηματοδότηση του ΚΑΦΣ & ΦΕ γινόταν από έναν θεσμικό Οργανισμό που διοικούνταν από τον πτέραρχο Ποταμιάνο- προσωπικό φίλο του Βασιλέα Παύλου και από ότι ξέρω ήταν ένας γενναίος αξιωματικός στον 20 Παγκόσμιο Πόλεμο με σημαντικές και ανεπίληπτες δραστηριότητες εν καιρώ ειρήνης. Το ΚΑΦΣ & ΦΕ, έργο της Φρειδερίκης και του Κανελλόπουλου, είχε μια πολύ θετική συμβολή στην ανάπτυξη της Έρευνας στην Ελλάδα.
Για πρώτη φορά θεμελιώθηκαν και λειτούργησαν με μεγάλη επιτυχία συστηματικές Μεταπτυχιακές Σπουδές υπό την εποπτεία του ίδιου του Κανελλόπουλου και του μετακληθέντος από το Πανεπιστήμιο του Birmingham ως Διευθυντού του ΚΑΦΣ & ΦΕ του καθηγητή John Bowcock. Μέχρι τότε υπήρχαν μόνον ερευνητικές νησίδες στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Θεσσαλονίκης από καλούς καθηγητές που απευθύνονταν σε περιορισμένο αριθμό φοιτητών με ανάλογα ενδιαφέροντα. Ο καθηγητής της Οργανικής Χημείας στο Παν. Αθηνών Λεωνίδας Ζέρβας ήταν ένα τέτοιο παράδειγμα.
Το πρώτο μέλημα του Θέμι Κανελλόπουλου στον «Δ» ήταν να εξασφαλίσει χρηματοδότηση υποτροφιών και να πείσει τους νεαρούς ερευνητές του «Δ» (ακόμα και πιέζοντάς τους ) να πάρουν υποτροφία για τα μεγάλα Πανεπιστήμια του εξωτερικού με στόχο να αποκτήσουν ερευνητική εμπειρία μέσω ενός Διδακτορικού διπλώματος. Αυτοί, όταν επέστρεψαν, αποτέλεσαν τον πρώτο πυρήνα επιστημονικών στελεχών του «Δ». Μερικοί από τους υπόλοιπους ερευνητές που δεν έφυγαν ή δε θέλησαν να φύγουν, αποκάλεσαν ζηλόφθονα τους επιστρέψαντες ως «τους Πιτσιντήδες του Κανελλόπουλου» από την ελληνοποιήση του διδακτορικού τίτλου Ph.D. Ένας τέτοιος «πιτσιντής» ήμουν και εγώ.
Το καλοκαίρι του 1964 πήρα ένα ενθουσιώδες γράμμα από τον Θέμι Κανελλόπουλο να γυρίσω στην Αθήνα και να διοριστώ στον «Δ» όπου είχε δημιουργηθεί Σχολή Μεταπτυχιακών Σπουδών (το ΚΑΦΣ & ΦΕ) με διδάσκοντες ομάδα γνωστών Ερευνητών (Ελλήνων και ξένων). Εν τω μεταξύ είχε εξασφαλίσει την επιστημονική και εκπαιδευτική σύνδεση με το διάσημο Ινστιτούτο Weizman του Ισράηλ.
Οι προοπτικές ήταν ιδανικές και επί πλέον αισθανόμουν ότι μου δινόταν η ευκαιρία να ξεπληρώσω το χρέος μου στην Πατρίδα και ειδικά στον Κανελλόπουλο για την δυνατότητα που μου έδωσαν να σπουδάσω υπό ιδανικές συνθήκες στο εξωτερικό. Έτσι τέλη Σεπτεμβρίου 1964, παραβλέποντας μια πρόσκληση για Μεταδιδακτορικό διορισμό σε μεγάλο Πανεπιστήμιο της Αμερικής, κατέφθασα στην Αθήνα γεμάτος αισιοδοξία και σχέδια για την Έρευνα που προγραμμάτιζα με μερικούς από τους ερευνητές του «Δ» που ήδη γνώριζα.
Η δυσάρεστη αλλαγή
Οποία ανατροπή! Στον «Δ» είχαν έλθει τα πάνω- κάτω. Μετά τις εκλογές και τον σχηματισμό Κυβέρνησης από την Ένωση Κέντρου τον Φεβρουάριο 1964, Πρόεδρος της ΕΕΑΕ διορίστηκε το καλοκαίρι του 1964 ο καθηγητής Λεωνίδας Ζέρβας (που ανέφερα παραπάνω). Ο Ζέρβας ήταν διεθνώς γνωστός καθηγητής της Οργανικής Χημείας. Στο Εργαστήριο του μαθήτευσαν πολλοί διαπρεπείς χημικοί στην Ελλάδα και το εξωτερικό π.χ. η Χριστίνα Ζιούδρου, ο Π. Κατσόγιαννης και πολλοί άλλοι. Ο Ζέρβας ήταν υπεροπτικός χαρακτήρας ακόμα και προς τους συναδέλφους του στο Παν. Αθηνών πολλούς από τους οποίους περιφρονούσε με τα αξιοκρατικά κριτήριά του.
Είχε όμως το «esprit de corps» της Πανεπιστημιακής κάστας και αισθανόταν ότι ο Κανελλόπουλος με τον «Δ» ήθελε να ανταγωνισθεί τα Πανεπιστήμια. Ένας κυνικός καθηγητής της «πιάτσας» το έθεσε καθαρά: «Ο Κανελλόπουλος με τον Δημόκριτο άνοιξε το "απέναντι μαγαζί"». Όταν ο Ζέρβας ανέλαβε Πρόεδρος της ΕΕΑΕ έδρασε ως ταύρος εν υαλοπωλείω.
Κατήργησε ότι είχε δημιουργήσει με κόπο ο Κ. τα προηγούμενα χρόνια και πρώτο από όλα το ΚΑΦΣ & ΦΕ. Οι Έλληνες και ξένοι πεπειραμένοι ερευνητές που είχαν έλθει έφυγαν ομαδόν και έτσι βρέθηκα μόνος μου σε ένα γραφείο χωρίς να έχω έναν συνάδελφο του τομέα μου να επικοινωνήσω επιστημονικά. Ο Κανελλόπουλος ήταν απελπισμένος με τις νέες συνθήκες. Παρέμεινε όμως στη θέση του μόνο και μόνο για να συμμαζέψει τα ερείπια. Όταν έληξε η σύμβαση εργασίας του, έφυγε και αυτός.
Οι σπουδαστές του ΚΑΦΣ & ΦΕ υπέστησαν άμεσα τη χειρότερη ανατροπή στα σχέδια τους με το κλείσιμο του ΚΑΦΣ & ΦΕ. Διαμαρτυρήθηκαν έντονα και θυμάμαι ένα χαρακτηριστικό περιστατικό. Σε μια Γενική Συνέλευσή τους παραβρέθηκε και ο ίδιος ο Λ. Ζέρβας. Από όλους τους σπουδαστές ξεχώρισαν δύο σπουδάστριες οι Εριέττα Σιμοπούλου και η Άννα Βαγιάκη που είχαν το θάρρος να αντιμιλήσουν στον Κύριο Καθηγητή χαρακτηρίζοντας τις ενέργειές του αντιεπιστημονικές και αντιδεοντολογικές.
Ο Ζέρβας συγχύστηκε σε σημείο που έφυγε χωρίς να πει λέξη. Οι δύο γενναίες αυτές σπουδάστριες ακολούθως τελείωσαν τα Διδακτορικά τους σε ξένα Πανεπιστήμια, και γύρισαν στον «Δ» ως πετυχημένες ερευνήτριες.
Ψάχνοντας στο Διαδίκτυο βιογραφικά στοιχεία του σπουδαίου καθηγητή της Οργανικής Χημείας Λ. Ζέρβα έπεσα πάνω σε μια πληθώρα συνεδρίων στην Ελλάδα και το εξωτερικό προς τιμήν του ανδρός. Πολλοί αξιόλογοι ομιλητές συναγωνίζονται σε επαίνους («ο μεγαλύτερος Έλληνας επιστήμων του 20ου αιώνα» κλπ). Πράγματι, ο Λ. Ζέρβας ήταν ένας διαπρεπής χημικός με πολύ αξιόλογο ερευνητικό, διδακτικό και κοινωνικό έργο.
Τα ανωτέρω είναι όλα σωστά, αλλά όχι πλήρη. Οι παρουσιαστές του έργου του παραβλέπουν την μικρή αλλά οδυνηρή περίοδο 1964 μέχρι την δικτατορία των Συνταγματαρχών. Αυτά τα λίγα χρόνια ήταν δυστυχώς αρκετά για να γίνει μεγάλη ζημιά στην Ελληνική επιστημονική ανάπτυξη. Οι υμνολόγοι του γνωρίζουν καλά τι έγινε αλλά προτιμούν να αποσιωπούν τα δυσάρεστα γεγονότα.
Για την πλήρη αλήθεια, να τονίσω εδώ ότι ο Ζέρβας, μετά την δικτατορία των Συνταγματαρχών, ξαναβρέθηκε Πρόεδρος της ΕΕΑΕ και θέλησε να διορθώσει τα τραγικά του λάθη της πρώτης του θητείας 1964-1967, αλλά το κακό είχε γίνει. Ο Δημόκριτος βρέθηκε χωρίς τη ζωογόνα νέα γενιά του ΚΑΦΣ & ΦΕ. Tο κακό είχε γίνει «…χαμαί πέσε Δαίδαλος αυλά…». Μετά τα παραπάνω δυσάρεστα βιώματα θέλω να θυμάμαι τον Ζέρβα σε πιο ανθρώπινες στιγμές, όπως όταν έδινα προφορικές εξετάσεις επί πτυχίω στην Οργανική Χημεία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ένα κρύο πρωινό του Φεβρουαρίου 1956.
Στην πρωινή φουρνιά εξεταζομένων ο Ζ. ήταν αυστηρός και έκοψε τους περισσότερους φοιτητές. Το μεσημέρι γινόταν η κηδεία του φίλου του πολιτικού και καθηγητή Αλέξανδρου Σβώλου και το απόγευμα όταν γύρισε ο Ζέρβας από την κηδεία, υπό την επιρροή του πνεύματος «…πάντα ματαιότης τα ανθρώπινα…» φώναξε τον πιστό φύλακα του Εργαστηρίου και του είπε με το τραύλισμα που τον έπιανε όταν συγχυζόταν «Σππππύρο πες και στους πρωϊνούς που έκοψα ότι περνάνε και αυτοί …και απππππό άλλον να το βρούν».
Μια προσωπική εμπλοκή
Όταν διορίστηκα στον «Δ» αντιμετώπισα ένα σοβαρό πρόβλημα προσωπικής συνέπειας και εντιμότητας προς τον Κανελλόπουλο. Αισθάνθηκα ότι αν αποδεχόμουν τελικά τη θέση του μεταδιδακτορικού ερευνητή στην Αμερική θα ήμουν ένας ρίψασπις που αφήνει τον παραστάτη- συμπολεμιστή μόνο του. Έτσι αποφάσισα να μείνω στον «Δ» κοντά στον μαχόμενο Κανελλόπουλο. Μερικοί κακοπροαίρετοι διέδωσαν ότι ο Κανελλόπουλος, ως άνθρωπος των Ανακτόρων, είχε ίδιον όφελος από τον «Δ».
Αυτό είναι ψεύδος και μάλιστα μετά την ανατροπή που συντελέστηκε στον «Δ» το 1964, ο Κανελλόπουλος παρέμεινε διακριτικά στη θέση του μέχρι τη λήξη της θητείας του και εν συνεχεία αυτοεξορίστηκε με αξιοπρέπεια και έζησε την υπόλοιπη ζωή του ως Επισκέπτης καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Tuebingen.
Η ανατροπή του 1964 στο «Δ» ήταν για μένα ένα σοκ με συναισθηματικά σκαμπανεβάσματα που με οδήγησαν σε μια σιωπηλή εσωστρέφεια. Κλείστηκα στο εαυτό μου, απομονώθηκα στο γραφείο μου και απορροφήθηκα στην έρευνά μου. Απέφευγα να ομολογήσω ότι η μονήρης έρευνα ήταν η απασχόληση που προτιμούσα. Αυτή η συμπεριφορά μου έγινε σχεδόν έξις στην συνέχεια. Ακόμα και τώρα, ως μακροχρόνιος συνταξιούχος, εξακολουθώ να εργάζομαι κατά προτίμηση μόνος μου. Έχω ένα στέκι (stand) στον «Δ» που ευγενικά μου έχει παραχωρηθεί και το επισκέπτομαι σποραδικά. Κυρίως εργάζομαι
εντατικά στο σπίτι μου – αμισθί βεβαίως. Νομίζω ότι βρίσκω ως λόγο για αυτή την συμπεριφορά μου την συναίσθηση να μην γίνω «άχθος αρούρης» ξοδεύοντας για χρόνια τον δημόσιο κορβανά για ικανοποίηση μιας προσωπικής επιλογής.
Μετά την λαίλαπα του 1964 ο σπόρος που έσπειρε ο Κανελλόπουλος δεν χάθηκε. Μέσα από τα χαλάσματα φύτρωσε σιγά-σιγά ένας νέος «Δημόκριτος» διαφορετικός μεν, αλλά ζωντανός, με δική του φυσιογνωμία και αρκετές καινοτομίες στην έρευνα κυρίως σε εφαρμοσμένες κατευθύνσεις. Ο σημερινός «Δ» με τις νέες Διοικήσεις ετίμησε τους πρώτους σκαπανείς.
Έτσι το λαμπερό Κεντρικό Αμφιθέατρο του «Δ» ονομάστηκε τιμητικά «Θέμις Κανελλόπουλος». Χαίρομαι που με πρωτοβουλία των σημερινών ερευνητών, οι χώροι του βίαια καταργηθέντος ΚΑΦΣ & ΦΕ ονομάζεται πάλι όπως παλιά– ΚΑΦΣ & ΦΕ. Έτσι έμμεσα θυμίζει και την συμβολή της τέως Βασίλισσας Φρειδερίκης στην ίδρυση του «Δ». Οι πολιτικές σκοπιμότητες δεν πρέπει να συγχέονται με την ουδέτερη και αδέκαστη Ιστόρια.
*Ο Σπύρος Παπαγεωργίου είναι Βιοφυσικός στο Το Εθνικό Κέντρο Έρευνας Φυσικών Επιστημών (ΕΚΕΦΕ) «Δημόκριτος»
