“Η Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχει γιατί η Γαλλία φοβάται τη Γερμανία, και η Γερμανία φοβάται τον εαυτό της”. Αυτή η σιωπηλή διαπίστωση πιθανότατα υποβόσκει στο μυαλό πολλών, εντός και εκτός της Γηραιάς Ηπείρου. Αντικατοπτρίζει όμως πλέον την πραγματικότητα; Ίσως το 1951 που ιδρυόταν η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα αυτός ο φόβος να ήταν μια σημαντική κινητήριος δύναμη, σίγουρα όμως όχι η μόνη. Το όλο πρότζεκτ της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης σίγουρα είναι πολλά περισσότερα από αυτή την κοντόφθαλμη θεώρηση.
Με αφορμή την Διάσκεψη για το Μέλλον της Ευρώπης που ξεκίνησε φέτος και θα διαρκέσει έως και το 2022, αξίζει να δούμε τι έχει γίνει την τελευταία δωδεκαετία σε θεσμικό -και όχι μόνο- επίπεδο, στη βάση της Συνθήκης της Λισαβώνας. Η Λισαβώνα, ως μια πιο ήπια έκδοση της αποτυχημένης προσπάθειας για ένα Ευρωπαϊκό Σύνταγμα1, χαρακτηρίστηκε από τη γέννησή της ήδη ως μια αδύναμη, και μετρίως φιλόδοξη συνθήκη. Ένας νερόβραστος Ευρωπαϊκός συμβιβασμός.
Η πραγματικότητα όμως διέψευσε ακόμα και τους ένθερμους Ευρωπαϊστές. Η Λισαβώνα αποδείχθηκε μια πολύ ευέλικτη συνθήκη, προικισμένη με την -ευφυούς πολιτικού σχεδιασμού- πρόβλεψή της για τις περίφημες Ενισχυμένες Συνεργασίες (Enhanced Cooperation).
Κατά τον καιρό της συγγραφής της, η νέα συνθήκη είναι προφανές ότι προοριζόταν να παραμείνει σε ισχύ για πολλά χρόνια, σε αντίθεση με τις αλλεπάλληλες αλλαγές συνθηκών που προηγήθηκαν αυτής. Αυτή η νέα νομική ευελιξία της Λισαβώνας έδωσε και δίνει το πάτημα για σημαντικές καινοτομίες, προσαρμογές και προσθέσεις στο συνολικό θεσμικό οικοδόμημα της Ένωσης χωρίς να απαιτείται αλλαγή συνθήκης.
Αυτά τα συνεχή updates στο λογισμικό της Ένωσης που δεν απαίτησαν επίπονο ξήλωμα του “λειτουργικού της συστήματος” είναι που μας κουβάλησαν μέχρι σήμερα, στο 2021, μέσα από μια τρομακτική κρίση χρέους και τώρα μια απρόβλεπτη πανδημία.
Από την ημέρα που γεννήθηκε η Συνθήκη της Λισαβώνας, την 1η Δεκεμβρίου 2009, η Ένωση μοιάζει πολύ διαφορετική. Ιδρύθηκε η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (EEAS), οι έκτακτοι μηχανισμοί EFSM και EFSF, οι οποίοι το 2012 μετατράπηκαν στον μόνιμο και γνώριμό μας Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας (ESM). Στο χρηματοοικονομικό πεδίο, μπήκε τάξη στο κανονιστικό χάος με την εισαγωγή του Single Rulebook το οποίο επιτηρεί η ιδρυθείσα το 2011 Ευρωπαϊκή Τραπεζική Αρχή (EBA) με έδρα πλέον το Παρίσι.
Επικουρικό ρόλο παίζουν το ESRB, η ESMA, και το EIOPA. Ως απάντηση στα κενά δημοσιονομικού συντονισμού και σύνεσης που εν μέρει οδήγησαν στην κρίση, οι Βρυξέλλες νομοθέτησαν το Six-pack και το Two-pack που μεταξύ άλλων εισήγαγαν το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο. Η πιο φιλόδοξη παρέμβαση όμως ήταν η υπογραφή του Ευρωπαϊκού Δημοσιονομικού Συμφώνου (Fiscal Compact) το 2012-13.
Ως απάντηση στον συστημικό τραπεζικό κίνδυνο, το 2012 συμφωνήθηκε η περίφημη Τραπεζική Ένωση (Banking Union). Το 2014 λειτούργησε ο Ενιαίος Εποπτικός Μηχανισμός (SSM) ως ανεξάρτητη διεύθυνση της ΕΚΤ, η οποία εποπτεύει τις μεγαλύτερες, συστημικής σημασίας τράπεζες της Ευρωζώνης. Την 1.1.2016 τέθηκε σε ισχύ η οδηγία BRRD περί bail-in κάνοντας δικαιότερους τους κανόνες εξυγίανσης μιας τράπεζας. Την ίδια ημέρα λειτούργησαν ο SRM, και το SRB (που διαχειρίζεται το SRF).
Τον Οκτώβριο του 2016 επανιδρύθηκε η παλιά Frontex ως Ευρωπαϊκός Οργανισμός Συνοριοφυλακής & Ακτοφυλακής (EBCG) και η νέα της έδρα ήδη κατασκευάζεται στη Βαρσοβία. Υπενθυμίζουμε ότι το 2013 είχε ενεργοποιηθεί το Eurosur, ένα τεχνολογικά εξελιγμένο σύστημα παρατήρησης των Ευρωπαϊκών συνόρων όσον αφορά τις μεταναστευτικές ροές, σε ζωντανό χρόνο. Ως κίνηση με μεγάλη αξία προς τη Στρατηγική Αυτονομία2, αυτή τη φορά στον τομέα του διαστήματος, η ESA σε συνεργασία με την Επιτροπή ολοκλήρωσε το 2016 και έθεσε σε λειτουργία το πιο σύγχρονο παγκοσμίως αυτή τη στιγμή, σύστημα δορυφορικής πλοήγησης Galileo. Το 2017 καταργήθηκαν πλήρως όλες οι χρεώσεις roaming στις τηλεπικοινωνίες των πολιτών εντός Ένωσης.
Το 2018 τίθεται σε ισχύ το αυστηρότατο πλαίσιο προστασίας των προσωπικών δεδομένων στην ψηφιακή σφαίρα, γνωστό ως GDPR, κάνοντας τον Ευρωπαίο Πολίτη έναν από τους καλύτερα προστατευμένους στο συγκεκριμένο κομμάτι, και επιβεβαιώνοντας το status της Ένωσης ως παγκόσμιου standard-setter, αφού οι νέοι κανονισμοί της σιγά-σιγά αφομοιώνονται σε υποχρεωτική, αλλά και εθελοντική βάση από ιδιώτες και κράτη έξω από τα σύνορά της. Το 2020 η EBA και η EMA μετακομίζουν στην ηπειρωτική Ευρώπη λόγω της εξόδου του Η.Β. από την Ένωση. Η πρώτη από το City του Λονδίνου στη La Defense του Παρισιού, και η δεύτερη στο Άμστερνταμ.
Στο πεδίο του συμβολισμού, το 2016 εγκαινιάστηκε η νέα έδρα της ΕΚΤ στη Φρανκφούρτη και το νέο κτίριο Europa του Συμβουλίου στης ΕΕ στις Βρυξέλλες, ακριβώς απέναντι από το Justus Lipsius. Το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο Λουξεμβούργο απέκτησε νέα κτίρια-τοπόσημα. Το 2010 υιοθετήθηκε ατύπως η παράδοση του State of the Union Address κατά τα πρότυπα των ΗΠΑ. Το 2014 εισήχθη για πρώτη -και δυστυχώς ίσως τελευταία- φορά επίσης ατύπως, ο θεσμός του spitzenkandidaten για την ανάδειξη του Προέδρου της Επιτροπής. Το 2019 υπεγράφη η διμερής Συνθήκη του Άαχεν από τη Γαλλία και τη Γερμανία, η οποία επανεπιβεβαιώνει την πίστη τους σε ένα Ευρωπαϊκό μέλλον.
Στο πεδίο της διεύρυνσης, το 2013 η Κροατία γίνεται το νέο Βαλκανικό μέλος. Η Ευρωζώνη μεγαλώνει έως τα 19 μέλη με την ένταξη των τριών Βαλτικών χωρών: Εσθονία το 2011, Λετονία το 2014, και Λιθουανία το 2015. Το 2020 εισέρχονται στον προθάλαμο της Ευρωζώνης η Κροατία και η Βουλγαρία, καθώς εντάσσονται στον μηχανισμό συναλλαγματικών ισοτιμιών ERM II. Πιθανή ημερομηνία υιοθέτησης του Ευρώ για αυτές είναι η 1η Ιανουαρίου 2023 (είναι υποχρεωτική τουλάχιστον διετής παραμονή εκεί, με ταυτόχρονη τήρηση των κριτηρίων σε επίπεδο δημοσιονομικών και πληθωρισμού).
Όσον αφορά την πολιτική γειτονίας, η Ένωση πέτυχε να υπογράψει Συμφωνίες Σταθεροποίησης & Σύνδεσης, και DCFTA με όλες τις εναπομείνασες μη-υποψήφιες προς ένταξη χώρες, όπως η Μολδαβία, η Ουκρανία, η Βοσνία & Ερζεγοβίνη, και το Κόσοβο3. Ακόμα, απελευθέρωσε το καθεστώς Visa προς όλες τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, συν τη Μολδαβία, την Ουκρανία, και τη Γεωργία. Θυμίζουμε ότι Μαυροβούνιο, Σερβία, Αλβανία, και Βόρεια Μακεδονία είναι πλέον υποψήφιες χώρες.
Στο κρίσιμο πεδίο της οικονομικής ανάκαμψης η Προεδρία Juncker θεσμοθέτησε και υλοποίησε επιτυχώς το γιγάντιο πρόγραμμα InvestEU, κοινώς γνωστό ως “Ταμείο Juncker”, το οποίο μέσω της ΕΤΕπ κινητοποίησε συνολικές ιδιωτικές επενδύσεις 500δις €. Ταυτόχρονα η ΕΚΤ υλοποιώντας το δικό της κομμάτι του διπόλου δημοσιονομικού-νομισματικού συντονισμού για την οικονομική ανάπτυξη, υλοποίησε το πρώτο στην ιστορία της Νομισματικής Ένωσης πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης (QE), γνωστό και με τον πιο τεχνικό του όρο ως PSPP.
Είχαν προηγηθεί πολλαπλοί γύροι ενίσχυσης της ρευστότητας των Ευρωπαϊκών τραπεζών μέσω των TLTROs, αμέσως μόλις ανέλαβε καθήκοντα ο Mario Draghi το 2011. Να σημειωθεί ότι ταυτόχρονα, η ΕΚΤ έδινε την συγκατάθεσή της στις Κεντρικές Τράπεζες μελών της για στήριξη του κενού καταθέσεων-δανείων σε χώρες όπως η Ιρλανδία και αργότερα η Ελλάδα μέσω του μηχανισμού έκτακτης ρευστότητας ELA.
Στο αμυντικό κομμάτι, το 2018 ξεκίνησε η υλοποίηση του νέου πλαισίου στρατιωτικής συνεργασίας PESCO, ενώ το νεοσυσταθέν Ευρωπαϊκό Ταμείο Άμυνας (EDF) έχει ως σκοπό να μειώσει τα κόστη των εξοπλισμών των Χωρών Μελών, μέσω κοινών διαγωνισμών, αλλά και τη χρηματοδότηση αμιγώς Ευρωπαϊκών πρότζεκτς στην Έρευνα & Ανάπτυξη νέων συστημάτων.
Σημαντική “λεπτομέρεια” η ενεργοποίηση το 2012 της IntCen με έδρα τις Βρυξέλλες, υπηρεσίας που αναφέρεται κατευθείαν στον Ύπατο Εκπρόσωπο, προσφέροντάς του πληροφόρηση επί παντός επιστητού. Πληροφόρηση η οποία προέρχεται από pooling και διασταύρωση μέσω των εθνικών υπηρεσιών πληροφοριών των χωρών-μελών. Ίσως μια μινιμαλιστική, σίγουρα υπερβολικά αποκεντρωμένη Ευρωπαϊκή CIA.
Το 2019 λειτούργησε ο αναβαθμισμένος μηχανισμός πολιτικής προστασίας RescEU. Το ίδιο έτος δημιουργήθηκε ακόμα μια υπηρεσία/agency της Ένωσης, η Ευρωπαϊκή Αρχή Εργασίας, με έδρα τη Μπρατισλάβα, με αποστολή την προστασία των εργασιακών δικαιωμάτων των εργαζομένων expats εντός Ένωσης. Το 2020 δημιουργήθηκε με έδρα το Λουξεμβούργο το Γραφείο του Ευρωπαίου Γενικού Εισαγγελέα (EPPO), με στόχο την καταπολέμηση του οικονομικού εγκλήματος και της απάτης σε βάρος της Ένωσης, με μια αποστολή διαφορετική από την αδελφική της ήδη υπάρχουσα υπηρεσία OLAF.
Το συμφωνηθέν το 2019 Ευρωπαϊκό Green Deal αποτελεί φάρο πολιτικής για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Άλλη μια επιβεβαίωση της Ένωσης ως standard-setter, καθώς βλέπουμε σήμερα την Διοίκηση Biden να προσπαθεί να υλοποιήσει μια Αμερικανική έκδοση αυτού του σχεδίου στις ΗΠΑ.
Ως άμεση αμυντική κίνηση απέναντι στην πανδημική κρίση, το 2020 η ΕΚΤ επεκτείνει την πολιτική του QE, δημιουργώντας ένα αυτόνομο πρόγραμμα που δεν υπόκειται στους όρους του PSPP. Το νέο PEPP συμπεριλαμβάνει αγορές ομολόγων όλων των κρατών μελών, ανεξαρτήτως πιστοληπτικής αξιολόγησης αυτών. Ταυτόχρονα, η Ευρώπη για πρώτη φορά αποφάσισε να “παίξει επίθεση” υιοθετώντας το πρόγραμμα Next Generation EU, το οποίο σε μια ημι-Χαμιλτονιακή Στιγμή εισαγάγει τα πολυπόθητα Ευρωομόλογα.
Η Επιτροπή τα εκδίδει ως νομική οντότητα στις διεθνείς αγορές, και θα αναλάβει να διαμοιράσει τα έσοδα στις χώρες μέλη με βάση τις ήδη συμφωνημένες ποσοστώσεις. Υπενθυμίζουμε ότι τα Ευρωομόλογα με έναν έμμεσο τρόπο υπήρχαν ήδη, αφού τα εξέδιδε ο ESM, με σκοπό να δανειστεί ο ίδιος για λογαριασμό χωρών που αντιμετώπιζαν δυσκολίες πρόσβασης στις αγορές.
Η 23η Ιουλίου 2012 μπορεί μακροπρόθεσμα να αποδειχθεί η σημαντικότερη στιγμή -τουλάχιστον σε συμβολικό επίπεδο- μετά την 9η Μαΐου 1950 και την Διακήρυξη του Robert Schuman. Η στιγμή στην οποία οι μελλοντικές Ευρωπαϊκές γενιές θα κοιτούν πίσω βλέποντας έναν ηγέτη (που ως ειρωνεία της τύχης, τότε δεν ήταν πολιτικός) να λέει μία φράση και να εννοεί πολλά περισσότερα: “Whatever it takes” - η Ευρωπαϊκή Ενοποίηση αφορά την ασφάλεια, την ευημερία και την ευτυχία 447 εκατομμυρίων Ευρωπαίων και δεν είναι νομισματικό πείραμα, παιχνίδι, ουτοπία, η ελιτίστικο χόμπι κανενός. Οι Ευρωπαίοι θα κάνουν τα πάντα για να προστατέψουν αυτό το Όραμα γιατί είναι οι δικαιωματικοί ιδιοκτήτες του.
Το παρόν κείμενο φυσικά δεν έχει σκοπό να ωραιοποιήσει την κατάσταση της Ένωσης, απλά να παρουσιάσει μια πλευρά της εξέλιξης της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης την οποία ο μέσος πολίτης ίσως αγνοεί (εν μέρει και με ευθύνη αυτής). Οι δυσλειτουργίες, τα λάθη και οι λανθασμένες κατευθύνσεις που η Ένωση έχει πάρει θα αναλυθούν σε πιθανό επόμενο κείμενο, όπου θα επιχειρήσουμε να δείξουμε πως μπορούν αυτά να διορθωθούν σε ένα ρεαλιστικό πλαίσιο.
*Ο Αναστάσιος Τσιρώνης είναι Οικονομολόγος BSc - Πανεπιστήμιο Πατρών· Cert. - London School of Economics and Political Science
Παραπομπές
1 . για καιροσκοπικούς, τοπικιστικούς, άδικους λόγους που δεν είχαν καμία σχέση με το Σύνταγμα αυτό καθ’ αυτό
2 . μια έννοια η οποία εισήχθη πρόσφατα στη δημόσια σφαίρα από τον Πρόεδρο Macron, και η οποία θα άξιζε τη δική της ανάλυση
3 . με το τρέχον στάτους του Ψηφίσματος 1244 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ
