Της Αγγελικής Κώττη
Η Ιερά Οδός ήταν σε χρήση από τα αρχαία χρόνια και έλαβε μεγάλη σημασία ιδίως κατά την κλασική περίοδο, καθώς ένωνε την Αθήνα με την Ελευσίνα και αυτήν ακολουθούσαν οι προσκυνητές που μετείχαν στην πομπή των Ελευσινίων Μυστηρίων. Στην αρχαιότητα, οποιοσδήποτε δρόμος ένωνε το άστυ με κάποιο περιφερειακό ιερό, συνηθιζόταν να αποκαλείται «Ιερά Οδός». Η αθηναϊκή αρχαία Ιερά Οδός φέρεται να είχε την ονομασία «Ελευσινιακή». Το μήκος της έφτανε τα 22 χιλιόμετρα και ξεκινούσε από τον Κεραμεικό, κοντά στο Δίπυλο. Κατέληγε στο Ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα. Σε ολόκληρη τη διαδρομή υπήρχαν πολλά σημαντικά ταφικά μνημεία και μικρά ιερά. Αρκετά από τα τελευταία έχουν αποκαλυφθεί με ανασκαφές κατά τις τελευταίες δεκαετίες.
Η ανάδειξη των παρόδιων ιερών και άλλων μνημείων της αρχαιότητας, όπως και η συντήρηση του αυθεντικού οδοστρώματος στους χώρους που βρέθηκε, αποτελούν εδώ και χρόνια πρόκληση για το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Ενα μεγάλο μέρος των έργων ανάδειξης θα γίνει στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ, όπως είπε η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Λίνα Μενδώνη στη Βουλή, απαντώντας σε ερώτηση του βουλευτή του ΜέΡΑ25, Κρίτωνα Αρσένη. Κρίσιμο σημείο είναι να έχουν ολοκληρωθεί και παραδοθεί κάποια από αυτά μέχρι το 2021, οπότε η Ελευσίνα θα έχει τον τίτλο «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης».
Εκκρεμές
Δυστυχώς, όπως και σε πολλά άλλα ζητήματα, χάθηκε πολύτιμος χρόνος από την προηγούμενη κυβέρνηση. Η κυρία Μενδώνη εξήγησε ότι το 2016-2017 το υπουργείο Πολιτισμού μετείχε σε μια διυπουργική ομάδα του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας μαζί με τον Δήμο Ελευσίνας και την Περιφέρεια Αττικής για την εκπόνηση ενός διαχειριστικού σχεδίου «Μελέτη ενοποίησης, ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων και μνημείων με στοιχεία αστικής ανάπλασης». Η μελέτη αυτή έγινε έπειτα από αίτημα του Δήμου Ελευσίνας με φορέα υλοποίησης το υπουργείο Περιβάλλοντος. Η μελέτη, μεταξύ άλλων, προτείνει την ανάδειξη της Ιεράς Οδού από την αφετηρία της στην Ιερά Πύλη του χώρου του Κεραμεικού μέχρι την απόληξή της στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας.
«Παρά το γεγονός ότι οι τελικές προτάσεις αυτής της ομάδας εργασίας κατετέθησαν ανεπισήμως στις 25 Ιανουαρίου του 2019, το θέμα έμεινε εκκρεμές. Δηλαδή μέχρι τις εκλογές η συγκεκριμένη μελέτη, το συγκεκριμένο master plan, δεν απασχόλησε κανέναν, δεν εισήχθη στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, δεν υπάρχει επομένως υπουργική απόφαση. Αρα, εκεί έχουμε ένα χρονικό έλλειμμα. Επίσης, από το 2018 η αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής συζητούσε με τον Αναπτυξιακό Σύνδεσμο Δυτικής Αθήνας να προβεί σε μια προγραμματική σύμβαση που πάλι θα αναδείκνυε την Ιερά Οδό εντός του Βοτανικού Κήπου. Ποτέ δεν υπεγράφη η συγκεκριμένη προγραμματική Σύμβαση και παρέμεινε σε ένα σχέδιο επεξεργασίας μέχρι τις εκλογές του Ιουλίου».
Σημείωσε ότι υπάρχει σειρά μνημειακών χώρων που χρειάζονται παρεμβάσεις, όπως π.χ., το μνημείο της Πυθιονίκης και το ιερό της Αφροδίτης. Ηδη έχουν προγραμματιστεί παρεμβάσεις από το υπουργείο και εκπονούνται οι μελέτες από τις αρμόδιες υπηρεσίες. Στο ΕΣΠΑ 2014-2020 της Περιφέρειας Αττικής υπάρχει επίσης ενταγμένο το έργο της στερέωσης, αποκατάστασης και ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας με εξασφαλισμένο προϋπολογισμό μεγαλύτερο από ενάμισι εκατομμύριο, που τουλάχιστον εξασφαλίζει την ανάδειξη του τελευταίου τμήματος της Ιεράς Οδού που βρίσκεται στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας.
Ο Κρίτων Αρσένης ανέφερε ότι ενώ πρέπει όντως να δούμε τα μεμονωμένα μνημεία, «εδώ έχουμε την ευκαιρία ενός συνόλου. Σπάνια έχουμε σ' ένα σημείο τόσο σημαντικό για την Ιστορία αυτού του τόπου, όπως είναι η Ιερά Οδός, τόσα μνημεία τα οποία να είναι το ένα δίπλα στο άλλο και να ενώνονται με φυσικό περιβάλλον, όπου μπορεί να φανταστεί κανείς πραγματικά έναν περίπατο μέσα στη φύση, να μπαίνει στον κήπο του Διομήδους, να βλέπει το μνημείο της Πυθιονίκης, να προχωράει λίγο παραπέρα, να φτάνει στη Μονή Δαφνίου, να περνάει απέναντι στον ναό της Αφροδίτης, να κατεβαίνει πιο κάτω μέχρι τη λίμνη των Ρειτών.
Η (αρχαία) Ιερά Οδός ήταν δρόμος των αρχαϊκών χρόνων. Με βάση ανασκαφικά ευρήματα, όμως, θεωρείται ότι οι κάτοικοι της Αθήνας τη διέσχισαν για πρώτη φορά κατά την υστεροελλαδική περίοδο (1600-1100 π.Χ.) προκειμένου να προσεγγίσουν τον οικισμό της Ελευσίνας. Αργότερα, με τη λατρεία της θεάς Δήμητρας (11ος αι. π.Χ) και την καθιέρωση των Μεγάλων Μυστηρίων τον 8ο αιώνα π.Χ., η αρχαία Ιερά οδός διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο με τις λατρευτικές πομπές να ακολουθούν αυτή τη διαδρομή. Κατά το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα, επί τυράννου Πεισίστρατου και των γιων του, η Ελευσίνα ενσωματώθηκε στο αθηναϊκό κράτος, το ιερό της έγινε ευρέως γνωστό σε πανελλήνιο επίπεδο και ολοκληρώθηκε η διαμόρφωση της οδού.
Κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ., με την επικράτηση του χριστιανισμού, τα Ιερά της Ελευσίνας παρήκμασαν και το 395 μ.Χ. λεηλατήθηκαν από τους Βησιγότθους του Αλάριχου. Η χρήση της Ιεράς Οδού όμως συνεχίστηκε επί πολλούς αιώνες αργότερα, καθώς ο δρόμος εξυπηρετούσε τη σύνδεση του οικισμού της Ελευσίνας και των γύρω χωριών με την Αθήνα.
Σύμφωνα με τα ευρήματα των ανασκαφών, κατά τη διάρκεια της χρονικής περιόδου μεταξύ των κλασικών έως και των ρωμαϊκών χρόνων στην Ιερά Οδό κατασκευάστηκαν τουλάχιστον οκτώ επάλληλα οδοστρώματα και η πορεία της σχεδόν ταυτίζεται με τη σύγχρονη οδική αρτηρία (που εκτείνεται από την Οδό Πειραιώς έως την Ελευσίνα), έχοντας κάποιες μικρές παρεκκλίσεις.
Οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι ήταν διάσπαρτη από ιερά και εργαστήρια, ενώ έχουν ανακαλυφθεί και παρόδια νεκροταφεία, αποτελούσε χώρο συγκέντρωσης πεζοπόρων προσκυνητών (αποκλειστικά άνδρες σύμφωνα με την παράδοση) που κατά τη μετάβασή τους προς την περιοχή της Ελευσίνας αντάλλασσαν σκωπτικά πειράγματα, γνωστά και ως «γεφυρισμοί».
Καθ' όλο το μήκος της μπορούσε κανείς να διακρίνει ταφικά μνημεία διακεκριμένων και ευκατάστατων πολιτών, αλλά και αρκετά νεκροταφεία με ταπεινότερους τάφους. Επίσης υπήρχαν μικρά ιερά και ναοί, όπου γίνονταν στάσεις για τελετουργίες κατά την ελευσινιακή πορεία από τους πιστούς, αλλά παράλληλα εξασφάλιζαν και την ξεκούραση των ταξιδευτών. Ανάμεσά τους η Αφαία στον Σκαραμαγκά, το ιερό της Αφροδίτης και η λίμνη των Ρειτών, σημερινή Κουμουνδούρου.
Το αρχαίο Χαϊδάρι αναπτύχθηκε κατά μήκος της Ιεράς Οδού και ήταν γνωστό κατά τους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους ως Ερμος. Τμήμα της αρχαίας Ιεράς Οδού που αποκαλύφθηκε πρόσφατα, βρίσκεται στην Πλατεία Εσταυρωμένου στο Αιγάλεω, στη θέση του ομώνυμου σταθμού.
Η αρχαία οδός ήταν κατασκευασμένη με μικρές αδούλευτες πέτρες και χώμα με μεγάλες πέτρες, όρθια στημένες, στις άκριες. Το πλάτος της ήταν περίπου 5 μέτρα, ενώ αυλακιές που έχουν αποτυπωθεί δείχνουν πως οι άμαξες που περνούσαν είχαν πλάτος 1,4μ. Την ευθύνη και την φροντίδα για την καλή κατάσταση, τις επισκευές και τη συντήρηση είχαν οι Ιερείς του Ναού της Δήμητρας στην Ελευσίνα.
Εκεί υπάρχουν και τα σπήλαια, που έχουν επίσης τη δική τους ιστορική σημασία. Είναι ένα σύνολο και στην Ελλάδα μάς λείπουν αυτά τα σύνολα, πόσο μάλλον στον ευρύτερο χώρο της Αθήνας. Αξίζει να το δούμε αυτό. Ειλικρινά πιστεύω ότι μπορεί να γίνει ένας σημαντικός πόλος έλξης για τον επισκέπτη της Αθήνας. Είναι κάτι το οποίο πρέπει να τολμήσουμε να το δούμε ως σύνολο».
Κινδυνεύει
Παρατήρησε ότι το κομμάτι της Ιεράς Οδού λίγο κάτω από τον ναό της Αφροδίτης «έχει μια έντονη εμπορική δραστηριότητα δίπλα του και κινδυνεύει με πολλούς τρόπους. Επίσης, πρέπει να δούμε και τα κομμάτια του υποβάθρου του δρόμου της Ιεράς Οδού που διακλαδίζονται και πάνω στο βουνό.
Είναι μεγάλα τμήματα τα οποία άμεσα και με μικρά έργα μπορούν να προστατευθούν και να γίνουν ένα κομμάτι που να περπατιέται ξανά από τον επισκέπτη, ώστε ο επισκέπτης να έχει λόγο να παραμείνει κι άλλο στην Αθήνα, ώστε οι κάτοικοι της δυτικής Αθήνας και όλης της Αθήνας να μπορούν να απολαύσουν έναν περίπατο στη φύση και σ' ένα ιδιαίτερο ιστορικό περιβάλλον. Αυτό είναι που έχει λείψει απ' αυτή την περιοχή της δυτικής Αθήνας, την τόσο υποβαθμισμένη κατά τα άλλα για περιβαλλοντικούς λόγους. Εχει δικαίωμα να ξαναγίνει η καρδιά της Αθήνας και αυτός ο χώρος ακριβώς αναδεικνύει αυτήν την ευκαιρία που δεν πρέπει να χαθεί» κατέληξε.
Η υπουργός παρουσίασε ορισμένα από τα μέρη όπου θα γίνουν παρεμβάσεις. Εκτός από τα μεμονωμένα μνημεία, ξεκινώντας από τον σταθμό του Αιγάλεω, όπου έχουν αποκαλυφθεί τα βάθρα της γέφυρας πάνω στα οποία ξεκινούσε η Ιερά Οδός, έχουμε περίπου 250 μέτρα της Ιεράς Οδού -κάτω από μία εγκατάσταση παιχνιδιών- που σώζονται σε καλή κατάσταση. Επίσης, έχουμε τη γέφυρα του Ελευσινιακού Κηφισού. Στη συνέχεια, προχωρώντας προς την Ελευσίνα, στην περιοχή του Αγίου Ζαχαρία έχει ήδη ξεκινήσει εκεί έργο η Αρχαιολογική Υπηρεσία. Η ίδια η Πλατεία Ηρώων είναι επί της Ιεράς Οδού και είναι ένα πολύ σημαντικό τμήμα, όπου εκεί θα μπορούσε να αναδειχθεί -και προβλέπεται αυτό στο master plan που προανέφερα- η είσοδος στον αρχαιολογικό χώρο.
Πρόθεση είναι εκτός από τις αποκαταστάσεις και τους ευπρεπισμούς, να συνταχθεί ένας ψηφιακός οδηγός και συμβατικές εκδόσεις. Με στόχο να είναι προσιτή και προσβάσιμη μέσω της πληροφορίας η Ιερά Οδός και τα επιμέρους μνημεία, όπου είναι δυνατόν, «γιατί πράγματι είναι σημαντικό να τονίσουμε τη συγκεκριμένη πολιτιστική διαδρομή».
*Αναδημοσίευση από τον Φιλελεύθερο της 4ης Δεκεμβρίου
