«Η φυσική θέση των μαρμάρων του Παρθενώνα είναι εκεί όπου χτίστηκαν» είπε ο πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας στο Λονδίνο, μετά τη συνάντησή του με την Τερέζα Μέι, κατά την οποία της έθεσε το θέμα της επιστροφής. Μόνο που τα παρθενώνεια γλυπτά δεν χτίστηκαν ως τούβλα ή πλάκες μαρμάρου, αλλά αποτελούν μέρος του γλυπτού διακόσμου του κορυφαίου μνημείου της αρχαιότητας. Γνωρίζαμε ότι ο πρωθυπουργός δεν διακρίνεται για την ιστορική του μόρφωση, αλλά εδώ φαίνεται να αγνοεί και ζητήματα της δικής του επιστήμης (θυμίζουμε πως έχει πτυχίο πολιτικού μηχανικού).
Ας δούμε λοιπόν σήμερα τι ήταν οι μετόπες και τα αετώματα του Παρθενώνα και ιδίως η ζωφόρος, (ή ζωοφόρος) που βρίσκεται σήμερα κυρίως στο Μουσείο της Ακρόπολης στην Αθήνα και στο Βρετανικό Μουσείο, μετά την αρπαγή των λίθων από τον λόρδο Ελγιν.
Ζωφόρο έλεγαν οι αρχαίοι την συνεχή οριζόντια ζώνη με παραστάσεις ανθρώπων και ζώων σε κίνηση. Ήταν στοιχείο της ιωνικής αρχιτεκτονικής και χρησιμοποιήθηκε στον Παρθενώνα ως πρωτοτυπία, παρότι ήταν δωρικού ρυθμού. Ειδικά στον Παρθενώνα η ζωφόρος περιτρέχει όλο το πάνω μέρος του σηκού ενώ η εξωτερική ανωδομή του ναού επιστέφεται από μετόπες και τρίγλυφα.
Παναθήναια
Απεικονίζει την πομπή των Μεγάλων Παναθηναίων, της πιο μεγάλης θρησκευτικής γιορτής των Αθηνών. Όπως χαρακτηριστικά λέει ο πρόεδρος του Μουσείου Ακροπόλεως καθηγητής Δημήτρης Παντερμαλής, σε αυτήν, η Αθηναϊκή Δημοκρατία απεικόνισε τον εαυτό της. Η ζωφόρος αποτελούνταν από 115 λίθους, είχε 160 μέτρα μήκος και σχεδόν ένα μέτρο πλάτος. Υπάρχουν ενδείξεις πως ολοκληρώθηκε αφού οι λίθοι που την αποτελούσαν είχαν υψωθεί στο κτίριο. Αν και η λαξεύτηκε από ένα μεγάλο αριθμό τεχνιτών, το συνολικό σχέδιο είχε εκπονηθεί από ένα μόνο καλλιτέχνη, τον Φειδία. Το θέμα της είναι πρωτοποριακό, γιατί δεν διηγείται ένα μυθολογικό αλλά ένα πραγματικό γεγονός. Η γιορτή διοργανωνόταν κάθε τέσσερα χρόνια, διαρκούσε 12 μέρες και περιελάμβανε τελετές, θυσίες, γυμνικούς και μουσικούς αγώνες. Η πιο επίσημη μέρα ήταν η τελευταία, η 28η του μηνός Εκατομβαιώνος (15 Αυγούστου στις μέρες μας), ημέρα των γενεθλίων της θεάς. Την ημέρα αυτή σχηματιζόταν πομπή από τις Εργαστίνες (υφάντρες του ιερού πέπλου) και τον λαό της Αθήνας στην προστάτιδα θεά Αθηνά που έφτανε στο ναό της Αθηνάς Πολιάδος (στον Αρχαίο Ναό, ο οποίος αντικαταστάθηκε αργότερα από το Ερέχθειο), για να παραδώσει στους ιερείς τον καινούργιο πέπλο για το ξόανο της θεάς.
Στη δυτική πλευρά της, φαίνεται η ετοιμασία της πομπής στον Κεραμεικό. Εκεί, μία πλάκα εικονίζει μόνο έναν άνθρωπο και ένα άλογο. Τα χαρακτηριστικά τους είναι εξαιρετικά λεπτομερή και πιστεύεται ότι η πλάκα αυτή είναι έργο του ίδιου του Φειδία, ο οποίος, σύμφωνα με έναν θρύλο, απεικόνισε τον εαυτό του ως σεμνό παραστάτη της Δημοκρατίας. Στην ανατολική πλευρά, όπου ήταν και η είσοδος του ναού παριστάνονταν η Αθηνά, ο Ζευς, η Ήρα και άλλοι θεοί, που ήρθαν να πάρουν μέρος στην πομπή και ανάμεσά τους εμφανίζεται παιδί που παραδίνει στον ιερέα τον πέπλο. Τη σύνταξη, την πορεία και το τέρμα εκπροσωπούν 400 μορφές ανθρώπων και θεών, 200 μορφές ζώων, όπως πρόβατα, βόδια και άλογα.
Μοροζίνι
Στη βόρεια πλευρά παρουσιάζονται μορφές όπως οι αποβάτες, οι μουσικοί, οι σκαφηφόροι, οι θαλλοφόροι, οι κανηφόροι και οι υδριαφόροι. Τέλος, το μεγαλύτερο μέρος των λίθων από τη νότια πλευρά λείπει, λόγω της ανατίναξης του Παρθενώνα από τον Μοροζίνι. Εχουμε μόνο τα σκίτσα που είχε κάνει ο Κάρεϊ πριν από αυτό το μοιραίο γεγονός.
Ο δημιουργός αυτών των έργων τέχνης, ο Φειδίας, ήταν Έλληνας γλύπτης, ζωγράφος και αρχιτέκτονας, ο οποίος έζησε τον 5ο αιώνα π.Χ. και θεωρείται ευρέως ως ένας από τους σημαντικότερους γλύπτες της Κλασικής εποχής. Το Άγαλμα του Ολυμπίου Διός στην Ολυμπία, το οποίο φιλοτέχνησε, ήταν ένα από τα Επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Ο Φειδίας σχεδίασε επίσης τα αγάλματα της θεάς Αθηνάς που βρίσκονταν στην Ακρόπολη των Αθηνών, δηλαδή την Αθηνά Παρθένο, που βρισκόταν μέσα στον Παρθενώνα, και την Αθηνά Πρόμαχο, ένα κολοσσιαίο χάλκινο άγαλμα που βρισκόταν ανάμεσα στο Ερεχθείο και τα Προπύλαια. Στον Ιερό Βράχο είχε τη γενική επιστασία ήταν δηλαδή αυτό που σήμερα θα λέγαμε «εργοταξιάρχης».
Τα αρχιτεκτονικά γλυπτά του Παρθενώνα, όλα λαξευμένα σε μάρμαρο Πεντέλης και συμπληρωμένα με μεταλλικά εξαρτήματα και χρώματα, αποτελούσαν ανεπανάληπτα αριστουργήματα σύνθεσης και τέχνης. Η σύλληψη και η οργάνωση των θεμάτων του εικονογραφικού προγράμματος των μετοπών, της ζωφόρου και των αετωμάτων του Παρθενώνα αποδίδεται στον Φειδία, ο οποίος είχε την καλλιτεχνική εποπτεία των εργασιών σε ολόκληρο το μνημείο. Στη λάξευση των γλυπτών, που εν μέρει έχει προσγραφεί σε αυτόν, εργάστηκε πλήθος καλλιτεχνών και λιθοξόων με την άμεση συμμετοχή και εποπτεία των αγαπημένων μαθητών και συνεργατών του, Αλκαμένη και Αγοράκριτου, και του ήδη διάσημου Μύρωνα.
Το πρόγραμμα ολοκληρώθηκε στο διάστημα 447-432 π.Χ. Η αρμονική σύνθεση της ζωφόρου (442-438 π.Χ.) με την επανάληψη ή παραλλαγή εικονογραφικών μοτίβων, συχνά εξαιρετικής πρωτοτυπίας, έχει συγκριθεί με τα μέρη μιας μουσικής συμφωνίας. Μεγαλειώδεις συνθέσεις, όπως η σκηνή της ανατολικής πλευράς με το ζεύγος Δία και Ήρας, πιστεύεται ότι βγήκαν από το χέρι του. Τα γλυπτά των αετωμάτων του Παρθενώνα αποτελούνται από μορφές δουλεμένες και στην πίσω πλευρά τους, παρότι ήταν αθέατη. Από το μέγεθός τους συμπεραίνεται ότι υπήρξαν προπλάσματα (μοντέλα) που έγιναν από τον ίδιο τον Φειδία, ενώ η κατασκευή και η τοποθέτησή της στο κτήριο έγινε αργότερα, το 438-432 π.Χ. από τους συνεργάτες του.
Από το σύνολο της ζωφόρου, σήμερα σώζονται 50 μέτρα στο Μουσείο της Ακρόπολης, 80 μέτρα στο Βρετανικό Μουσείο, ένας λίθος στο Μουσείο του Λούβρου, ενώ άλλα τμήματα είναι διασκορπισμένα σε μουσεία στο Παλέρμο, στο Βατικανό, στο Wurzburg, στη Βιέννη, στο Μόναχο και στην Κοπεγχάγη.
Αγγελική Κώττη
