Από την Αγγελική Κώττη
Πριν από μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, στη Μακεδονία υπήρχαν δάση πεύκης και βελανιδιάς, μαμούθ, ρινόκεροι, άλογα, ελάφια, κάπροι. Αν και η Γη περνούσε τότε μια παγετώδη εποχή, έκανε μεν κρύο, αλλά χιόνια υπήρχαν μόνο στις κορυφές βουνών σαν τον Όλυμπο και την Πίνδο.
Καθώς αρχίσαμε να μπαίνουμε στη μεσοπαγετώδη εποχή, την οποία διανύουμε και σήμερα, η παρουσία του ανθρώπου γινόταν σιγά-σιγά αισθητή, αν και όχι όσο σε άλλες περιοχές της Ελλάδας και των Βαλκανίων. Ισως επειδή, όπως λένε ειδικοί επιστήμονες, η Μακεδονία δεν έχει πολλά σπήλαια- και αυτά κυρίως αποτελούσαν οικιστικούς τόπους για το είδος μας. Ισως όμως, μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν πολλοί αρχαιολόγοι που να ξεχωρίζουν τις θέσεις της παλαιολιθικής εποχής και όσο αυτοί αυξάνονται, αυξάνονται και οι χώροι που εντοπίζουν. Το βέβαιο είναι πως η Μακεδονία κατοικείται έστω και αραιά από την παλαιολιθική εποχή, ενώ κατά τη Νεολιθική και την Εποχή του Χαλκού, που ακολουθούν, έχουμε και τη δημιουργία οικισμών ο αριθμός των οποίων ολοένα και αυξάνεται.
Οι πληροφορίες για το σημερινό κείμενο της στήλης έχουν αντληθεί από τον τόμο «Μακεδονία και Θράκη» των εκδόσεων «Μέλισσα», ένα έργο ογκώδες και πολύτιμο, που εκδόθηκε με την επιστημονική επιμέλεια του Ανδρέα Βλαχόπουλου και της Δέσποινας Τσιαφάκη. Μετέχουν με άρθρα τους 85 επιστήμονες.
Πρόκειται για τον τέταρτο κατά σειρά τόμο της σειράς «Αρχαιολογία» που εκδίδει η «Μέλισσα». Ακολουθώντας τη μεθοδολογία που τηρείται στους τόμους της σειράς, το κυρίως έργο εξετάζει τη Μακεδονία και τη Θράκη κατά νομό, ξεκινώντας από την Πίνδο και τον Όλυμπο και καταλήγοντας στον Έβρο. Εισαγωγικά-συνθετικά κείμενα για τις δύο περιοχές, εποπτικοί χάρτες, πλούσια φωτογραφική τεκμηρίωση και επιλεγμένη βιβλιογραφία για κάθε ενότητα συμπληρώνουν το έργο.
Μέσα από ένα γεωφυσικό περιβάλλον σπάνιας ποικιλότητας, ο τόμος ξεδιπλώνει το ταξίδι του ανθρώπου στον χώρο που γεφυρώνει την Ανατολή με τη Δύση και τα Βαλκάνια με το Αιγαίο. Προσφέρει, έτσι, στον αναγνώστη τη δυνατότητα να παρακολουθήσει την ιστορική και αρχαιολογική διαδρομή της Μακεδονίας και της Θράκης από την απώτατη προϊστορία έως το τέλος της αρχαιότητας, το οποίο σηματοδοτεί η επικράτηση του χριστιανισμού.
Η Αθανασία Κραχτοπούλου, ο Ανδρέας Ντάρλας, η Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου? με τον ?Μιχάλη Φωτιάδη εξετάζουν το παλαιοπεριβάλλον (η πρώτη) την εμφάνιση του ανθρώπου (ο δεύτερος) την εξάπλωσή του στη Μακεδονία κατά την νεολιθική περίοδο (οι δύο επόμενοι). Τα κείμενά τους, παρότι συγκροτημένα και άρτια επιστημονικά, μπορούν να αναγνωστούν σαν ένα γοητευτικό παραμύθι, ένα ταξίδι στο απώτατο παρελθόν της μακεδονικής γης.
Πλειστόκαινο
Το Πλειστόκαινο (2,4 ή 1,8 εκατομμύρια χρόνια έως 11.700 χρόνια πριν από σήμερα) συμπίπτει σε γενικές γραμμές με την Παλαιολιθική Εποχή στην Ελλάδα, παρατηρεί στο άρθρο της η Αθανασία Κραχτοπούλου. Χαρακτηρίζεται από 40- 50 παγκόσμιας εμβέλειας κυκλικές εναλλαγές παγετωδών και μεσοπαγετωδών εποχών. Πάντως, «το κλίμα της βόρειας Ελλάδας ήταν θερμότερο και υγρότερο από αυτό των βορειότερων περιοχών της Ευρώπης.»
Περίπου 18.000 χρόνια πριν, η στάθμη της θάλασσας ήταν χαμηλότερη κατά 130μ από το σημερινό επίπεδο και η Μακεδονία και η Θράκη αποτελούσαν τμήματα μιας μεγάλης παράκτιας πεδιάδας που εκτεινόταν από τη Μικρά Ασία και την ενδοχώρα της μέχρι τη δική μας Θεσσαλία. Μερικές χιλιάδες χρόνια μετά, υπήρξαν διακυμάνσεις του κλίματος, μέχρι περίπου τα 9.500- 7.500 χρόνια, οπότε και αυξάνονται οι βροχοπτώσεις, όπως και η εποχικότητα.
Τα δάση εξαπλώνονται και έχουμε την εμφάνιση των πρώτων νεολιθικών οικισμών, η πεδιάδα κατακλύζεται από θαλασσινό νερό και παύει να υπάρχει, ενώ η στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει.
Υστερα από την ανθρώπινη δραστηριότητα, παρατηρούνται επίσης αλλαγές στο περιβάλλον, λόγω υλοτομίας, κτηνοτροφικής δραστηριότητας κλπ. Παρατηρείται επίσης η δημιουργία λατομείων κ.α.
Ο δρ Αντρέας Ντάρλας παρατηρεί πως η σημαντικότερη ένδειξη για κατοίκηση μακεδονικού σπηλαίου από άνθρωπο βρίσκεται στο σπήλαιο των Πετραλώνων Χαλκιδικής. Εκεί έχει εντοπισθεί ένα κρανίο που ανήκει στον Homo haidelbergensis, παλαιολιθικά εργαλεία κυρίως κοπής αλλά και οστά σαρκοβόρων ζώων. Το συμπέρασμα του εφόρου Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας είναι πως το συγκεκριμένο σπήλαιο κατοικήθηκε και από τον άνθρωπο και από τα ζώα εναλλάξ βέβαια.
Στην Κοζάνη, στην Αριδαία και σε μερικά σημεία ακόμη, έχουμε λίθινα τέχνεργα ανθρώπων της παλαιολιθικής εποχής, αλλά όχι και σκελετικά κατάλοιπα, χαρακτηρηστικά της όψιμης Μεσολιθικής Εποχής. Τέλος, στις Τζίνες Θάσου εντοπίσθηκαν ίχνη χρήσης κατά το μεγαλύτερο τμήμα της παλαιολιθικής εποχής σε λατομείο ώχρας.
Γεωργοί και κτηνοτρόφοι
Η μετάβαση από την τροφοσυλλογή και το κυνήγι στην γεωργία και την κτηνοτροφία αποτελεί ζητούμενο για τη Μακεδονία σήμερα, σημειώνουν η Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου? και ο ?Μιχάλης Φωτιάδης στο δικό τους άρθρο. Το αποδίδουν στην έλλειψη στοιχείων για την προ-νεολιθική περίοδο (9.700- 7.000 π.Χ.) Το νέο μοντέλο ζωής έρχεται με τη μετακίνηση πληθυσμών ή/και ιδεών από την Εγγύς Ανατολή. Ερευνες στα Παλιάμπελα Κολινδρού και στη Μαυροπηγή Κοζάνης τεκμηριώνουν την άποψη πως περί το 7.000 έχουμε στη Μακεδονία γεωργούς και κτηνοτρόφους. Σε όλη την περιοχή εμφανίζονται, και κατόπιν εξαπλώνονται, οικισμοί, μερικοί από τους οποίους φτάνουν να έχουν και περιβόλους- προφανώς για αμυντικούς λόγους. Εμφανίζονται οικίες και άλλα κτίσματα, ταφές ή καύσεις νεκρών, ειδώλια και άλλα τέχνεργα από πηλό και κοσμήματα από όστρεα θαλασσινών, πέτρες κ.ά.
Κατά τους πρώτους αιώνες τα σιτηρά και άλλα αγαθά αποθηκεύονται μέσα σε λάκκους ή σε σκεύη από φθαρτά υλικά. Ωστόσο, μετά το 5.800 π.Χ, βρίσκουμε μεγάλα και μικρότερα πήλινα σκεύη που προορίζονται για αποθήκευση. Σιγά- σιγά εξελίσσεται και η διακόσμηση των αγγείων από τα οποία οι άνθρωποι τρώνε. Τα οικόσιτα ζώα τους είναι αιγοπρόβατα, βοοειδή και χοίροι. Στην αρχή τα έχουν κυρίως για το κρέας και αργότερα και για γαλακτοκομικά προϊόντα.
Από τα πήλινα σκεύη που βρίσκονται σε ανασκαφές, οι συγγραφείς εξάγουν το συμπέρασμα πως οι κάτοικοι της νεολιθικής Μακεδονίας βρίσκονται σε επαφή με τα Βαλκάνια και την κεντρική Ευρώπη. Επίσης, με τις Κυκλάδες.
Στην τελική Νεολιθική (4700/ 4500- 3300/3100 π.Χ.) έχουμε εισαγωγή των μετάλλων και της μεταλλοτεχνίας. Η γραπτή κεραμική σχεδόν εξαφανίζεται και έχουμε μονόχρωμα ή πάντως σχεδόν ακόσμητα αγγεία- όσο η μεταλλοτεχνία προοδεύει.
Το ταξίδι στην Ιστορία της Μακεδονίας, θα συνεχιστεί στο επόμενο.
