Του Robin Lane Fox
Ο καλλιτέχνης μπορεί να μην ήταν κηπουρός, αλλά θαύμαζε τη δουλειά που κάνουν, όπως φαίνεται από τη μεγάλη έκθεση “Marc Chagall, Flowers and the French Riviera: The Color of Dreams”, που πραγματοποιείται μέσα και έξω από τα διάσημα θερμοκήπια των Βοτανικών Κήπων Marie Selby στη Σαρασότα, κάτω από τον μπλε ουρανό της Φλόριντα, έως τις 31 Ιουλίου. Ακόμα και για αυτούς που δεν μπορούν να την επισκεφτούν, η έκθεση θέτει συναρπαστικά ερωτήματα για τους καλλιτέχνες και την αγάπη τους για τα λουλούδια.
Ο Σαγκάλ είχε μια περιπλανώμενη ζωή, κάτι που δεν ήταν πάντα επιλογή του. Τον πήγε από τις εβραϊκές του ρίζες στο μικρό Βιτέμπσκ της Λευκορωσίας, έως την Αγία Πετρούπολη, το Παρίσι, την Νέα Υόρκη, το νότο της Γαλλίας, το Ισραήλ και αλλού. Έλεγε ότι αγαπούσε “το συναίσθημα της νεολαίας στην Αμερική”, αλλά κάποιες από τις καλύτερες υαλογραφίες του είναι η μπλε σειρά, η οποία ήταν ιδιωτική ανάθεση για την Εκκλησία των Αγίων Πάντων στο Τάντλεϊ του Κεντ.
Πώς μπορεί να είχε χρόνο να αφιερώσει στην καλλιέργεια λουλουδιών; Του άρεσε η φύση, αλλά δεν πρόσεχε αντικείμενα μέσα της, όπως δείχνουν σχόλιά του για τα άλογα. Το 1966 είχε πει σε ένα δημοσιογράφο: “Κοιτώντας τα άλογα, τα οποία βρίσκονται μονίμως σε μια κατάσταση έκστασης, σκέφτομαι 'Δεν είναι μάλλον πιο ευτυχισμένα από ότι εμείς;' Μπορείς να γονατίσεις ήρεμα μπροστά από ένα άλογο και να προσευχηθείς. Πάντοτε χαμηλώνει το βλέμμα με μετριοφροσύνη.” Αν άρχιζα να προσεύχομαι μπροστά από ένα από τα δικά μου, θα με είχε δαγκώσει. Ένα άλλο θα κλότσαγε καλπάζοντας, χωρίς κάποια εμφανή “έκσταση”. Ο Σαγκάλ ισχυριζόταν ότι μπορούσε “να ακούσει τον αντίλαλο των πελμάτων των αλόγων” στη βάση του στομαχιού του. Το ίδιο και εγώ, συχνά και από εμπειρία, αλλά αυτός ήταν μόνο ένας λάτρης του θεάματος του αληθινού.
Η έκθεση στη Σαρασότα αποτελείται από ένα συνδυασμό έργων τέχνης, κειμένων, φωτογραφιών και λουλουδιών, τον οποίο συνέλαβε με μεγάλη επιτυχία ο Βοτανικός Κήπος της Νέας Υόρκης. Η επιμελήτριά του είναι η Carol Ockman, καθηγήτρια ιστορίας της τέχνης στο Williams College. Οι κήποι διαπραγματεύτηκαν το δανεισμό τριών πινάκων του Σαγκάλ, δύο εκ των οποίων δεν έχουν εκτεθεί ξανά, ενώ ο τρίτος είναι ένα σημαντικό έργο, το οποίο δεν έχει εκτεθεί ξανά στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το θερμοκήπιο και οι κήποι μπροστά στον κόλπο επαναφυτεύτηκαν, για να θυμίζουν νότια Γαλλία, που ήταν το σκηνικό για μερικά από τα καλύτερα χρόνια της ζωής του Σαγκάλ και για μερικούς από τους πιο γνωστούς του πίνακες.
Για την πρώτη του επίσκεψη στη Βενετία, είχε δηλώσει: “Σε κάποιον μπορεί να αρέσει η Γαλλία, αλλά ερωτεύεται την Ιταλία.” Η Γαλλία, παρόλα αυτά, ήταν πιο σημαντική για την τέχνη του. Κάποτε είχε πει πως σιγά σιγά είχε αρχίσει να αντιπαθεί το σκοτεινό και λασπώδες χρώμα της Ρωσίας και της κεντρικής Ευρώπης, “σα να είναι παπούτσια”, και πώς η Γαλλία τον εισήγαγε στα φωτεινά κίτρινα, κόκκινα και άλλες έντονες αποχρώσεις. Το φως στο νότο ήταν μια αποκάλυψη. Στο νότο, επίσης, συνάντησε τον Πικάσο για γεύμα το 1964. Αυτή η περίσταση ήταν οργανωμένη με πολύ άγχος από τους οικοδεσπότες, αλλά ο Πικάσο συμπεριφέρθηκε με πολύ κουραστικό τρόπο. Συνέχεια ρωτούσε το Σαγκάλ για ποιο λόγο δεν επέστρεψε ποτέ στην πατρίδα του τη Σοβιετική Ένωση. Μάλλον επειδή δεν υπήρχαν λεφτά εκεί, συνέχισε ο Πικάσο. Στην πραγματικότητα, ο Σαγκάλ είχε διαφύγει από το Στάλιν, και τη δίωξη που ασκούσε στους Εβραίους. Δεν προσπάθησε ποτέ να ξανασυναντήσει τον Πικάσο.
Είχε ποτέ κήπο; Έγραψα στην εγγονή του, Bella Meyer, για να την ρωτήσω. Δεν ασχολήθηκε ποτέ με την κηπουρική, μου απάντησε, αλλά οι κήποι γύρω από τα σπίτια του μέσα και κοντά στο Βανς ήταν οι τυπικοί μεσογειακοί κήποι με λεβάντα, θυμάρι, wisteria, αγιόκλημα και αναρριχόμενα τριαντάφυλλα. Περπατούσε καθημερινά στο γειτονικό δάσος, αλλά “τον θυμάμαι να μιλάει μόνο για λουλούδια”, θυμάται, “όταν του φέρναμε ένα μπουκέτο. Αντιδρούσε πάντα με θαυμασμό για αυτό και θα εξέφραζε τις αμφιβολίες του για το αν θα μπορούσε ποτέ να το ζωγραφίσει.” Αλλά το να ζωγραφίζεις μπουκέτα, όπως θυμάμαι τώρα, ήταν ακριβώς αυτό που έκανε.
Με τα λόγια της στο μυαλό μου, επέστρεψα στους καταλόγους των έργων του Σαγκάλ. Οι πρώτες μου σκέψεις για αυτά ήταν σκέψεις εραστών, σκηνές τσίρκου, άγγελοι και φιγούρες από τη Βίβλο, με ένα στυλ το οποίο είναι ταυτόχρονα εμφανώς ναΐφ αλλά και πολύ δομημένο. Δεν είναι ακριβώς Σουρεαλιστικό και σίγουρα όχι Ιμπρεσιονιστικό ή Κυβιστικό, κινήματα τα οποία, όπως είχε κάποτε δηλώσει, ήταν “ξένα” για αυτόν. “Η τέχνη”, είχε πει, “μου φαίνεται ότι είναι πάνω απ' όλα μια κατάσταση της ψυχής”. Τα λουλούδια ήταν μέρος αυτού, ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1910. Έχω μια νοητική εικόνα του Nude Above Vitebsk και αναρωτιέμαι αν θα εμφανιστεί στον ουρανό πάνω από την Οξφόρδη μια γκρίζα ημέρα. Ο πίνακας δείχνει μια γυμνή κοπέλα να είναι ξαπλωμένη με την πλάτη της στον θεατή, στον ουρανό πάνω από τους δρόμους της γενέτειρας του Σαγκάλ. Μέχρι στιγμής είχα παραβλέψει το βάζο με τα σκοτεινά κόκκινα κομμένα τριαντάφυλλα στην κάτω αριστερά γωνία.
Όταν τα ψάξεις, τα κομμένα λουλούδια είναι σημαντικά σε όλο το έργο του. Υπάρχουν κάποιοι υπέροχοι άγριοι κρίνοι σε ένα δοχείο, στο κέντρο ενός καμβά του 1916. Υπάρχουν χρυσάνθεμα σε θερμά χρώματα σε ένα βάζο μόνα τους. Εραστές παρουσιάζουν δέσμες από λουλούδια, και κοπέλες, συχνά φορώντας νυφικά, τα δέχονται, όπως σίγουρα έκανε και η πολυαγαπημένη πρώτη γυναίκα του Σαγκάλ, Μπέλα. Το 1915, στο Birthday, την είχε ήδη δείξει να κρατάει ένα μικρό μπουκέτο. Μέχρι τη δεκαετία του 1930, είχε φτιάξει έργα με πασχαλιές σε βαθύ μοβ, αλλά και σε άσπρο, να ξεχύνονται από ένα βάζο. Ένα συνονθύλευμα λευκών κρίνων και κόκκινων τριαντάφυλλων φτιάχνουν ένα μεγάλο “δέντρο” πάνω από δύο εραστές σε ένα φίνο πίνακα από τις αρχές της δεκαετίας του 1920. Το 1927 κόκκινα τριαντάφυλλα και λευκοί κρίνοι συνόδευαν ένα νιόπαντρο ζευγάρι, με το κεφάλι του στο στήθος της, καθώς ένας άγγελος κατεβαίνει από τον ουρανό.
Τα κεντρικά κομμάτια της έκθεσης ανήκουν σε αυτό το είδος. Από ιδιωτικές συλλογές έχουν έρθει τα Bouquets de Lilas a Saint-Paul, ζωγραφισμένο το 1978, και το Couple with Lilies of the Valley από το 1973. Το σημαντικότερο έργο της έκθεσης είναι το The Lovers του 1937, από το Μουσείο του Ισραήλ στην Ιερουσαλήμ, άλλος ένας πίνακας εραστών, λουλουδιών και ενός αγγέλου που κατεβαίνει. Οι εραστές είναι τώρα χωμένοι μέσα στο μπουκέτο, το οποίο περιλαμβάνει λευκές μαργαρίτες και κόκκινα χρυσάνθεμα.
Ο Σαγκάλ δεν ήταν κηπουρός. Ήταν ένας παρατηρητής, παρόλο που κάποτε είχε σκιτσάρει άγρια λουλούδια στις Αλπ Μαριτίμ (Αντίμπ). Του άρεσε ιδιαίτερα να κόβει λουλούδια. Μετά το θάνατο της πολυαγαπημένης του Μπέλα, μια νέα Σκωτσέζα, η Βιρτζίνια Χάγκαρντ ΜακΝιλ, ήρθε για να τον παρηγορήσει, αν μη τι άλλο φέρνοντας κομμένα λουλούδια. Τότε έγιναν εραστές και αποσύρθηκαν στα βουνά Κάτσκιλ, με εκείνον να την παρομοιάζει με την ερωμένη του Ρέμπραντ μετά το θάνατο της γυναίκας του και εκείνη να περιγράφει την αγάπη τους ως “ένα φυτό που αναπτύσσεται και φυτεύτηκε στο ίδιο χώμα”. Τότε, ο Σαγκάλ παντρεύτηκε τη δεύτερη γυναίκα του, τη Βαλεντίνα Μπρόντσκι. Φωτογραφίες τους στο σπίτι δείχνουν βάζα με λουλούδια δίπλα του.
Οι πίνακες αυτού του αξιοθαύμαστου άνδρα είναι απόδειξη ότι οι καλλιτέχνες δε χρειάζεται να ασχολούνται με την κηπουρική για να μπορέσουν να ανταποκριθούν σε αυτά που μεγαλώνουν οι κηπουροί. Δίκαιο, αλλά οι παρατηρητές των κήπων πρέπει να σέβονται και να θυμούνται αυτούς από εμάς για τους οποίους η κηπουρική αποτελεί δραστηριότητα. Ο Σαγκάλ το έκανε. “Σίγουρα θαύμαζε”, μου λέει η εγγονή του, “τη δουλειά που έκανε ένας κηπουρός”.
Πηγή: ft.com
Απόδοση: Χρόνης Μούγιος
