Του Απόστολου Σκουμπούρη
Οι Έλληνες εγκαταλείπουν το χρηματιστήριο, το οποίο, εδώ και χρόνια, βλέπει την... ανάποδη της υπερβολής και της άναρχης επενδυτικής πυραμίδας του ''99. Το 2016 ήταν – μακράν – το πιο φτωχό έτος των τελευταίων τουλάχιστον 20 – 25 χρόνων από πλευράς ανοίγματος νέων κωδικών στο Χ.Α., καθώς προστέθηκαν μόλις 7.341 νέες μερίδες, επίδοση που παραπέμπει αρκετά χρόνια πριν από τη νιρβάνα και τη χρηματιστηριακή «φούσκα» του '99! Για να φανεί η διαφορά, θυμίζουμε ότι το 2015 είχαν ανοίξει 18.508 κωδικοί, το 2014 ήταν 15.234, το 2013 ήταν 25.367 κωδικοί κ.ο.κ.
Επίσης, η συντριπτική πλειονότητα των επενδυτών στο Χ.Α. ήτοι το 85,72%, έχουν χαρτοφυλάκιο αξίας έως 3.000 ευρώ!
Η ενασχόληση με τη χρηματιστηριακή αγορά είναι φθίνουσα εδώ και πολλά χρόνια, ενώ ειδικά τα τελευταία χρόνια λόγω της γενικευμένης οικονομικής κρίσης, οι μικροεπενδυτές έχουν απομακρυνθεί περαιτέρω από το Χ.Α. Πλέον, η αγορά έχει γίνει ένα (σκληρό) «γκέτο» μιας ελίτ εγχώριων και μερικών ξένων επενδυτών.
Το ελληνικό χρηματιστήριο έχει απαξιωθεί πολύ ως... επίσημος επενδυτικός θεσμός της χώρας. Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες της νυν διοίκησης του Χ.Α. και παρ'' ότι – τεχνολογικά και από πλευράς υποδομών – η αγορά μας πλέον είναι από τις πλέον σύγχρονες της Ευρώπης.
Όμως, λάθη, αστοχίες, θεσμικές αποφάσεις, στρεβλώσεις και παραλήψεις «πλήγωσαν» το κοινό περί δικαίου αίσθημα, εδώ και χρόνια.
Παράγοντες που ξεκινούν από τη χρηματιστηριακή «πυραμίδα» των κούφιων υπεραξιών του '99, περίοδος όπου «κάηκε» μια ολόκληρη επενδυτική γενιά, αλλά και (σύνθετοι) παράγοντες που σχετίζονται με την μετέπειτα «αντιμετώπιση» της επενδυτικής κοινότητας από την πολιτεία, συνέβαλαν στη σταδιακή αποδόμηση και απαξίωση της χρηματιστηριακής ενασχόλησης.
Και αν η φούσκα του '99 έγινε κάτω από ιδιάζουσες συνθήκες και με απαίδευτο ακόμη το εγχώριο πολιτικό και επενδυτικό προσωπικό της χώρας, τα λάθη των επόμενων ετών μάλλον θα μπορούσαν να αποφευχθούν.
Θεσμικές ολιγωρίες, κακές αποφάσεις, κατάχρηση διατάξεων και ένα σύνθετο «πλέγμα» παραγόντων, ακύρωσε περαιτέρω το κοινό περί δικαίου αίσθημα. Και ως γνωστόν, το αίσθημα ασφάλειας, δικαιοσύνης και ξεκάθαρων κανόνων σε μια χρηματιστηριακή αγορά είναι τα κυρίαρχα δομικά στοιχεία που επιβάλλεται να υπάρχουν.
Η «πυραμίδα» του '99 έκαψε μια ολόκληρη επενδυτική γενιά
Η ιστορία του '99 έκανε πολύ μεγάλο κακό - επηρεάζοντας ολόκληρη τη δεκαετία του 2000 - πέραν από τα τεράστια κεφάλαια που χάθηκαν εκείνη την εποχή και έως το 2003. Η πρώτη – ευρείας αποδοχής – γνωριμία των Ελλήνων με την επενδυτική κοινότητα ήταν λίαν τραυματική, στιγματίζοντας – έκτοτε – οτιδήποτε σχετίζονταν με μετοχές, χρηματιστήριο και επενδύσεις. Κάηκε μια ολόκληρη γενιά, καθώς τότε είχαν ανοίξει περί των 1,1 εκατ. κωδικοί, ενώ τώρα ο μέσος όρος των ενεργών κωδικών είναι μεταξύ 30.000 και 40.000!
Η ποινικοποίηση της αγοράς
Σε άμεση συνάρτηση με το «καύμα» του '99 είναι και η (έκτοτε)... ποινικοποίηση της αγοράς, καθώς μετά από εκείνα τα τριτοκοσμικά φαινόμενα, η ελληνική κοινωνία για πολλά χρόνια εξακολουθούσε να θεωρεί σχεδόν… ύβρη το Χρηματιστήριο. Η αγοραπωλησία μετοχών για χρόνια θεωρούνταν αμφίβολης υπόστασης διαδικασία στη συνείδηση μεγάλου αριθμού πολιτών.
Κυριάρχησε μια αντίληψη απέχθειας προς οτιδήποτε σχετίζονταν με το Χ.Α., επικράτησαν φοβικά σύνδρομα, ποινικοποιώντας τη χρηματιστηριακή διαδικασία.
Μέσα σ'' αυτή τη διάχυτη κουλτούρα, πρώτες την «πλήρωσαν» οι μετοχές μικρότερης κεφαλαιοποίησης που θεωρήθηκαν συλλήβδην «άντρο» των λόμπι, όντας πιο προσιτές στις εκάστοτε διαθέσεις ρετουσαρίσματος, με αποτέλεσμα τη σταδιακή απομάκρυνση του επενδυτικού κοινού από αυτές. Παράλληλα, μετά το ολοκαύτωμα του '99, καμιά κυβέρνηση και κανένας υπουργός οικονομικών δεν ήθελε να ασχοληθεί με την ανάπτυξη του Χ.Α. που είχε... κάψει τόσο κόσμο.
Περιφρόνηση του μικρού ιδιώτη επενδυτή
Συνδυαστικά με όλα τα παραπάνω, ήταν και η σταδιακά απομάκρυνση – διωγμός των Ελλήνων μικροεπενδυτών από το ΧΑ. Ο απλός, ιδιώτης μικροεπενδυτής παραμελήθηκε με πολλούς τρόπους. Η ΕΧΑΕ, ως ιδιωτική εταιρεία εισηγμένη (από 21 Αυγούστου του 2000) η ίδια στο ΧΑ και λογοδοτούσα στους μετόχους της, είχε ως απόλυτο στόχο την αύξηση των τζίρων και των κερδών της. Η αύξηση του τζίρου και των κερδών της ΕΧΑΕ δεν έρχονταν με τους κωδικούς του... retail, αλλά με την «ποιοτική» διαφορά, δηλαδή το οικονομικό εκτόπισμα των ενασχολούμενων… Καλύτερα δηλαδή 10 επενδυτές με χαρτοφυλάκιο ενός εκατ. ευρώ έκαστος, παρά εκατό επενδυτές με 3.000 ευρώ διαθέσιμα!
Ο εστιασμός λοιπόν ήταν σε διεθνές επίπεδο με αλλεπάλληλα road show, όμως, την ίδια στιγμή, ανύπαρκτες ήταν ανάλογες εκδηλώσεις «διαφήμισης» της χρηματιστηριακής αγοράς σε εγχώριο επίπεδο, ειδικά στην επαρχία.
Η ΕΧΑΕ «βολεύτηκε» με τα ισχυρά κεφάλαια των διεθνών επενδυτικών οίκων, αυτών που κάνουν το 90% των τζίρων, που συντάσσουν τις εκθέσεις, που προμοτάρουν τα (δικά τους) προϊόντα.
Ευθέως χαρακτηριστικό αυτής της μετάλλαξης, ήταν και η αλλαγή του… λεξιλογίου! Οι παρουσιάσεις έγιναν… road show, η διάθεση πακέτων έγινε… placement, ενώ ακόμη και οι αναλύσεις των εγχωρίων ΑΧΕ, άρχισαν να εκδίδονται μόνο εις την (άπταιστην) αγγλική!
Αποτέλεσμα όλων αυτών των διαδικασιών ήταν το ΧΑ να μεταλλαχτεί από ένα θεσμό λαϊκής βάσης σε ένα ελιτίστικο γκέτο των μεγάλων διεθνών διαχειριστών, εκτοπίζοντας τους απλούς κωδικούς των 3.000, 5.000 ή 10.000 ευρώ. Όμως, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτοί οι κωδικοί ήταν επί σχεδόν 130 χρόνια η μαγιά της χρηματιστηριακής αγοράς, η κινητήριος δύναμη και το… όπιο της όλης διαδικασίας.
Οι (ελκυστικές!) νέες εισαγωγές που έγιναν ανέκδοτο
Τεράστιο ρόλο στη σταδιακή απομάκρυνση των επενδυτών από το χρηματιστήριο έπαιξε και το χαμηλό ποσοστό αξιόπιστων και ποιοτικών εταιρειών που εισήχθησαν από το '99 και μετά. Πέραν όλων των άλλων, εδώ και χρόνια έχει αποδειχτεί ότι η ελληνική αγορά είναι αρκετά ρηχή, δεν έχει το εκτόπισμα για να σηκώσει το βάρος 320 εισηγμένων εταιρειών! Από εκεί και πέρα, η ιστορία με τις νέες εισαγωγές έχει κάνει τεράστιο κακό στην αγορά, ειδικά έως το 2005 όταν και η τότε διοίκηση (Σπ. Καπράλου) έβαλε φρένο στην ασυδοσία.
Η έκρηξη τιμών του '99 ώθησε δεκάδες εταιρείες σε αίτηση εισαγωγής, ασχέτως αν πληρούσαν τα κριτήρια, τα οποία είχαν γίνει… λάστιχο. Οι τότε διοικήσεις του Χ.Α. και Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς μοίρασαν αφειδώς εισιτήρια και όλα αυτά με την ανοχή της πολιτικής ηγεσίας! Ωσάν το χρηματιστήριο να είναι θεσμός εξόφλησης πελατειακών πολιτικών σχέσεων. Κάπως έτσι λειτούργησε για αρκετά χρόνια, εξαργυρώνοντας «γραμμάτια» υποστήριξης επιχειρηματιών στα δύο μεγάλα κόμματα.
Το '99 μπήκαν 46 εταιρείες στο ελληνικό χρηματιστήριο, το 2000 περί τις 50, το 2001 εισήχθησαν 26, το 2002 μπήκαν 22 εταιρείες, το 2003 14 και το 2004 11. Το... πανηγύρι εξυπηρετήσεων καλά κρατούσε!
Όταν όμως σε μια μικρή, ρηχή και περιορισμένων δυνατοτήτων αγορά εισάγονται τόσες εταιρείες το χρόνο, πλέον ο θεσμός του χρηματιστηρίου εκφυλίζεται. Πολλώ δε μάλλον, που σχεδόν το 80% των εισαγωγών, δεν άξιζε να περάσει το κατώφλι...
Πλείστα παραδείγματα χρεοκοπιών νέων εισαγωγών με πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις τις Informatics, Datamedia, Sex Form, Domus, Προμότα, Hitech, Δυναμική Ζωή, Μπαλάφας, Έμφασις Πληροφορική, Ipirotiki & Software, Despec Πολυμέσα, Νεοχημική, Lannet, Alter Channel, Betanet, Proton Bank κ.α.
Πλέον, έχουμε φτάσει στο άλλο άκρο, καθώς υπάρχει απροθυμία από τις εταιρείες να εισάγουν τις μετοχές τους στο Χ.Α. Την τελευταία 8ετία, έχουν εισαχθεί ελάχιστες εταιρείες, όπως η Intercontinental ΑΕΑΠ το 2016, η ΕΛΤΕΧ Άνεμος το 2014, η MIG Real Estate το 2009 και η Pasal Development το 2008. Δεν αναφερόμαστε στην Εναλλακτική Αγορά, όπου έχουν εισαχθεί εταιρείες.
Η κατάχρηση του squeeze out και οι δημόσιες προσφορές
Ο νόμος που επιτρέπει στο μεγαλομέτοχο που έχει συγκεντρώσει το 90% των μετοχών μιας εταιρείας να κάνει δημόσια πρόταση στους μετόχους μειοψηφίας σε εξευτελιστικά χαμηλές τιμές, λειτούργησε πολύ άσχημα στην έξωθεν μαρτυρία της αγοράς και την ψυχολογία των επενδυτών.
Επρόκειτο στην ουσία για… έγκλημα κατά των μικρομετόχων, που έβλεπαν να φεύγει από τα χέρια τους… νόμιμα το περιουσιακό τους στοιχείο.
Δεκάδες οι περιπτώσεις... σικ αποχωρήσεων από το ταμπλό του Χ.Α. εταιρειών σε τιμές εξευτελιστικά και ντροπιαστικά αναντίστοιχες σε σχέση με την τιμή εισαγωγής τους, αλλά και την τιμή που είχαν τον περισσότερο καιρό της χρηματιστηριακής τους διαδρομής.
Τα πιο κραυγαλέα παραδείγματα αυτής της διαδικασίας είναι οι αποχωρήσεις εταιρειών όπως Ιμάκο, Εκδόσεις Λυμπέρη, Γρηγόρης Μικρογεύματα, Μπενρουμπή, Βάρδας και πολλές άλλες.
Stock options – αφορολόγητο bonus
Η διαδικασία των stock options σκανδάλισε και δικαίως την αγορά καθ'' όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 2000, όπου φτάσαμε στο σημείο να γίνει ξεκάθαρη κατάχρηση της «γενναιοδωρίας» της διοίκησης των επιχειρήσεων προς τα στελέχη και τους εργαζομένους.
Η ελληνική αγορά αντιμετώπισε με πρωτογονισμό και μονοφασική διάσταση αυτό το… δικαίωμα, οδηγώντας σε τραγελαφικές καταστάσεις. Επρόκειτο για ένα αφορολόγητο bunus, το οποίο έκανε κακό στην ψυχολογία της αγοράς και έβλαψε το κοινό περί δικαίου αίσθημα.
Η άλωση της αγοράς από τους ξένους οίκους
Από το 2003 και μετά, υπήρξε μια σταδιακή «παράδοση» της αγοράς στα διεθνή λόμπι, τους ξένους διαχειριστές και τους ξένους οίκους, που ήρθαν να αντικαταστήσουν τα (αμαρτωλά) εγχώρια λόμπι του '99. Τα ξένα χαρτοφυλάκια έκαναν και τους μεγάλους όγκους και τζίρους στην ΕΧΑΕ, ενώ ήταν και σημαντική ένεση ρευστότητας μέσω των placement για δεκάδες εισηγμένων.
Έτσι, σταδιακά υπήρξε μια μονοδιάστατη ροή ρευστότητας προς τις μετοχές που ήταν στο target group των ξένων. Με τον καιρό, όλη η ρευστότητα κατευθύνθηκε και σχεδόν «κλειδώθηκε» εν μέσω ενός ανακυκλούμενου σκηνικού στις μετοχές του FTSE και σε ελάχιστες άλλες, με παράλληλη απαξίωση (όλων) των μετοχών που δεν ανήκαν στα projects των ξένων. Έτσι, «αφυδατώθηκε» από ρευστότητα, εμπορευσιμότητα και κεφάλαια ολόκληρη η μικρότερη κεφαλαιοποίηση.
Μοιραία, εδώ και χρόνια, έχει παγιωθεί μια κατάσταση όπου περίπου το 1/3 των μετοχών του Χ.Α. δεν ανοίγουν καν στο ταμπλό, για μήνες! Παράλληλα, ακόμη και μετοχές εξαιρετικών, μικρής αποτίμησης εταιρειών, με καλά μεγέθη και συνεπές management, βλέπουν τις μετοχές τους πλήρως απαξιωμένες, με μηδενική εμπορευσιμότητα, για τους λόγους που αναφέρουμε παραπάνω. Μια αγορά ακραία μονοδιάστατη και μονοφασική.
Σημαντικές αποχωρήσεις – διαγραφές
Παράλληλα με τις εισαγωγές εταιρειών αμφίβολης επιχειρηματικής υπόστασης που σταδιακά μείωσαν το κύρος του Χ.Α., έλαβε χώρα και η διαδικασία αποχώρησης πολύ σημαντικών εταιρειών, περιορίζοντας το βεληνεκές και το εκτόπισμα της αγοράς.
Κυριότερες αποχωρήσεις από το ταμπλό του Χ.Α. την τελευταία 15ετία είναι μετοχές εταιρειών όπως Παπαστράτος, Vodafone, Κωτσόβολος, AB Βασιλόπουλος, Hyatt, Ρόκας, Notos Com, Δέλτα Πληροφορική, Cosmote, Γερμανός, Everest, Ελαΐς- Uniliver, Chipita, Δέλτα Γάλατος, Crown Ελλάς, Goody's, Μπάρμπα Στάθης κ.α.
Εξ αυτών βεβαίως, κάποιες έκαναν έμμεση αποχώρηση, καθώς η μετοχή βγήκε από το ταμπλό αλλά προσχώρησαν μέσω συγχώνευσης σε εισηγμένο όμιλο, όπως έγινε με τις περιπτώσεις Cosmote – Γερμανού στον ΟΤΕ ή στις Chipita, Δέλτα Γάλατος και Μπάρμπα Στάθης στη MIG. Βεβαίως, η αποχώρηση εταιρειών από χρηματιστήρια δεν είναι ελληνικό φαινόμενο, λαμβάνει χώρα παντού, ενώ οι αγορές πλέον είναι συγκοινωνούντα δοχεία, οπότε πολλές εταιρείες εισάγουν σε άλλες αγορές τις μετοχές τους, όπως στο Euronext...
Η «καταστροφή» και η ακύρωση των Ελλήνων θεσμικών
Μεγάλη ευθύνη για τη θεαματική μετάλλαξη της αγοράς τα τελευταία χρόνια έχει ο καταποντισμός της εγχώριας πάλαι ποτέ ισχυρής ομάδας των θεσμικών επενδυτών, που λειτουργούσε ως ανάχωμα στην επέλαση των διεθνών επενδυτικών κεφαλαίων. Κεντρικό πρόβλημα των θεσμικών ήταν η αδυναμία χάραξης αυτόνομης και «δικής» τους επενδυτικής πολιτικής, δικής τους επενδυτικής κουλτούρας.
Δηλαδή η δυστοκία ή και η απροθυμία αναζήτησης επιτυχημένων μετοχικών «πουλέν» που θα μπορούσαν να δώσουν τις επόμενες μεγάλες αποδόσεις στο ΧΑ. Επί χρόνια, οι εγχώριοι θεσμικοί και όλοι οι Έλληνες αναλυτές «μαϊμούδιζαν» τις εκθέσεις – αναλύσεις και τα επενδυτικά συνταγολόγια των ξένων μεγάλων επενδυτικών οίκων. Έτσι, μοιραία το ενδιαφέρον στο χρηματιστήριο οδηγήθηκε μονοφασικά προς τις μετοχές των τραπεζών και τις προτιμήσεις των ξένων.
Η «κηδεμονία» των τραπεζών και οι ΑΕΕΧ
Κάποτε στο ελληνικό χρηματιστήριο ήταν εισηγμένες κοντά στις 20 Εταιρείες Επενδύσεων Χαρτοφυλακίου, οι γνωστές ΑΕΕΧ, όμως σήμερα υπάρχουν ελάχιστες τέτοιες εταιρείες στο ταμπλό, και αυτές εντελώς απαξιωμένες. Η πάγια τακτική των τραπεζών για άκριτο κυνήγι υπεραξιών, οδήγησε στην απορρόφηση των επενδυτικών θυγατρικών τους, φαινόμενο που ολοκληρώθηκε έως τα μέσα του 2000. Σταδιακά απαξιώθηκε ο επενδυτικός κλάδος, παράλληλα με την απαξίωση ολόκληρης της εγχώριας ομάδας των θεσμικών επενδυτών.
Μάλιστα υπήρξαν και περιπτώσεις όπου τράπεζες προχώρησαν σε συγχώνευση των θυγατρικών τους, σχεδόν αμέσως αφού οι τελευταίες είχαν εισαχθεί στο Χ.Α.! Πήραν δηλαδή τα κεφάλαια από την εισαγωγή οι ΑΕΕΧ και κατόπιν τις απορρόφησαν…
Θυμίζουμε τις μεγάλες εταιρείες του κλάδου όπως ήταν οι Εθνική Επενδύσεων Χαρτοφυλακίου (ΕΘΝΕΧ), Εμπορική Επενδυτική (ΕΜΠΕΠ), Πειραιώς Επενδυτική (ΕΠΕΡΑ), Ελλ. Εταιρεία Επενδύσεων Χαρτοφυλακίων (ΕΛΕΧΑ) κ.α.
Οι διαρκείς αλλαγές κανονισμών και όρων διαπραγμάτευσης, αποστείρωσαν την αγορά
Στην προσπάθεια να αποκλειστεί οποιαδήποτε περίπτωση να επαναληφθούν φαινόμενα του '99, οι διοικήσεις του Χ.Α. και της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς μετά το 2003 προχώρησαν σε πολλαπλές θεσμικές παρεμβάσεις. Πληθώρα αλλαγών στον κανονισμό, διαρκής ανανέωση στο θεσμικό πλαίσιο, συνεχείς παρεμβάσεις στους όρους διαπραγμάτευσης.
Φτιάχτηκαν πολλαπλές κατηγορίες διαπραγμάτευσης (που δεν ωφέλησαν και λίγων ετών καταργήθηκαν), πολλαπλές «ομάδες» μετοχών, ειδικοί κανονισμοί εμπορευσιμότητας, πολλές ασφαλιστικές δικλίδες. Ασχέτως με τη στόχευση, που ήταν μια πιο... δίκαιη και ευκρινής αγορά, οι πολλές αλλαγές μάλλον μπέρδεψαν και θάμπωσαν την ορατότητα των επενδυτών, ενώ κάποιοι ισχυρίζονται ότι υπήρξε υπερρύθμιση της αγοράς, κάτι που «αποστείρωσε» όλο το ενδιαφέρον και τη γοητεία της…
