Σε ανάμνηση όσων σκέφτηκε και έπραξε ο Κώστας Σημίτης, επιλέγω το απόσπασμα που ακολουθεί από την εισαγωγή που έκανε σε μια συζήτηση την οποία ο ίδιος είχε διοργανώσει με θέμα τον «Εκσυγχρονισμό της Ελληνικής Κοινωνίας» στην Πάντειο Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών το Φλεβάρη του 1989.
Ηταν μια ταραγμένη περίοδος. Ο ίδιος είχε οδηγηθεί εκτός της καθημερινής πολιτικής, μετά την απομάκρυνσή του, στα τέλη 1987, με ξαφνική απόφαση του τότε πρωθυπουργού Ανδρ. Παπανδρέου. από τη θέση του υπουργού Εθνικής Οικονομίας. Είχε κληθεί το 1985 -και το έκανε χωρίς να υπολογίζει το πολιτικό κόστος- να εφαρμόσει μια διετή πολιτική λιτότητας, για τη διάσωση των δημόσιων οικονομικών, του ισοζυγίου των συναλλαγών με το εξωτερικό και, τελικά, του νομίσματος. Όπως ήταν αναμενόμενο συγκέντρωσε την αντιπάθεια πολλών και κυρίως της βάσης του ΠΑΣΟΚ.
«Ο λαϊκισμός βρίσκεται σε έξαρση. Το φαινόμενο, ανεξάρτητα από συγκυριακές αιτίες που καθορίζουν κάθε φορά την ένταση του, έχει τις ρίζες του σε συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας.(...)
Η ελληνική κοινωνία συγκροτείται από πολλές ομάδες με ειδικά συμφέροντα και ειδικές σχέσεις με το πολιτικό σύστημα. Ακόμα και η σύνθεση αυτών των ομάδων δεν είναι σταθερή. Είναι δυνατόν κάποια μέλη μιας ομάδας να ανήκουν και σε άλλη της οποίας τα συμφέροντα σε δεδομένη στιγμή μπορεί να αντιτίθενται με εκείνα της πρώτης. Άρα ενώ δεν υπάρχουν σαφείς διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στις ομάδες αυτές υπάρχουν έντονες ενεργές αντιθέσεις ακόμα και μεταξύ ομάδων που αντικειμενικά βρίσκονται στην ίδια θέση ως προς την παραγωγική διαδικασία.
Αυτή η πραγματικότητα μεταφέρει την κοινωνική σύγκρουση από το ταξικό επίπεδο στο επίπεδο της διεκδίκησης από το κράτος. Όχι όμως το κράτος ως εκφραστή της άρχουσας τάξης, αλλά από το κράτος προστάτη των ειδικών συμφερόντων και προνομίων τους. Στην πράξη βέβαια, λόγω της σχετικά μικρής απόστασης που υφίσταται στην Ελλάδα μεταξύ του κράτους της κυβέρνησης και του κόμματος, οι διεκδικήσεις των διαφόρων ομάδων τελικά απευθύνονται στο κόμμα. Και μάλιστα σε όλα τα κόμματα, ανεξάρτητα από τη δηλωμένη ιδεολογική τους θέση.
Ετσι, ο φαύλος κύκλος της σχέσης του πολιτικού με το κοινωνικό κλείνει με τη διαμόρφωση του πολιτικού λόγου των πολιτικών φορέων – όλων των πολιτικών φορέων. Γιατί από τη στιγμή που οι ταξικές αντιπαραθέσεις δεν είναι σαφείς, ο πολιτικός λόγος αντιπαραθέτει τα συμφέροντα όλων προς τα συμφέροντα κανενός. Ετσι αντιπαρατίθενται οι εργαζόμενοι προς τις πολυεθνικές και τα μονοπώλια, των οποίων όμως ο συγκεκριμένος ρόλος δεν αναλύεται. Αντιπαρατίθενται οι «μη προνομιούχοι» προς τους «προνομιούχους», οι οποίοι όμως δεν ορίζονται. Αντιπαρατίθενται οι «καλοί» προς τους «κακούς» με βέβαιο πως κανείς δεν εντάσσει τον εαυτό του στους τελευταίους.
Ο λαϊκισμός, λοιπόν, μεταθέτει το πρόβλημα από το ιδεολογικό σε ένα επίπεδο που κανείς δεν διεκδικεί τη μεταβολή των κοινωνικών σχέσεων. Απλώς όλοι διεκδικούν στο ατομικό και στο κλαδικό επίπεδο άμεση κρατική αρωγή και προστασία. Τέτοιες όμως διεκδικήσεις δεν απαιτούν υποχρεωτικά την ύπαρξη μαζικών πολιτικών φορέων, με ιδεολογική συγκρότηση με δημοκρατική δομή και διαδικασίες. Μπορούν να απευθύνονται και να ικανοποιούνται από επιμέρους μηχανισμούς ή και μεμονωμένες πολιτικές προσωπικότητες αδιαμεσολάβητα. Αρκεί οι προσωπικότητες αυτές να διαθέτουν τη χαρισματικότητα και την ικανότητα διατύπωσης πολιτικού λόγου ο οποίος θα ικανοποιεί τις προσδοκίες των πολλών, αν όχι όλων, και θα ανησυχεί όσο το δυνατόν πιο λίγους.
Το κράτος δεν είναι πια σε θέση να ανταποκριθεί στα πολλαπλά αιτήματα. Η αδυναμία του οδηγεί τόσο σε διάψευση ελπίδων όσο και σε φόβο απώλειας των κεκτημένων. Οι κοινωνικές ομάδες εντείνουν τον αγώνα για να προλάβουν τη χειροτέρευση της θέσης τους. Τα κόμματα πιεζόμενα καταφεύγουν όλο και περισσότερο στο λαϊκισμό για να συγκρατήσουν την εκλογική τους πελατεία. Αλλά ο λαϊκισμός τούς δημιουργεί νέες ελπίδες, νέα αιτήματα και έτσι βαθαίνει η κρίση.
Ο φαύλος κύκλος πρέπει να σπάσει η απάντηση στην κρίση δεν μπορεί να προέλθει μόνον από την αντιπαράθεση κομμάτων. Θα προέλθει και από την αντιπαράθεση λαϊκιστών και εκσυγχρονιστών μέσα στα κόμματα(...)»
