Μια εξαιρετικά σημαντική αποκατάσταση του τελευταίου έργου του Καραβάτζιο, «Ο Μαρτυρικός Θάνατος της Αγίας Ούρσουλας» (1610), αποκάλυψε λεπτομέρειες που είχαν χαθεί κάτω από στρώματα φθοράς και πρόχειρων επεμβάσεων. Το έργο παρουσιάζεται στη μεγαλειώδη έκθεση «Caravaggio 2025» που φιλοξενείται στην Πινακοθήκη Μπαρμπερίνι της Ρώμης.
Το έργο απεικονίζει τη στιγμή μετά τη σύλληψη της αγίας Ούρσουλας από τους Ούννους. Σε αντίθεση με τις συνοδούς της που σφαγιάστηκαν, ο βασιλιάς Αττίλας γοητεύτηκε από την ομορφιά και την αγνότητά της. Της πρότεινε γάμο κι όταν εκείνη αρνήθηκε, την τραυμάτισε θανάσιμα με ένα βέλος. Η Ούρσουλα εικονίζεται να κοιτάζει με έκπληξη το ξύλινο βέλος που διαπερνά το στήθος της.
Χάρη στις νέες τεχνικές ψηφιακής απεικόνισης με ακτίνες Χ, οι συντηρήτριες Λάουρα Τσιμπράριο και Φαμπιόλα Τζάτα κατάφεραν να αποκαλύψουν λεπτομέρειες που παρέμεναν κρυμμένες για αιώνες. Εκτός από τη φωτεινότητα και τη χρωματική ανάδειξη, η αποκατάσταση έφερε στο φως τρία εξαιρετικά σημαντικά στοιχεία.
Το πιο εντυπωσιακό εύρημα είναι η εμφάνιση της άκρης μιας μύτης και του περιγράμματος ενός κράνους – προσώπου που δεν διακρινόταν καθόλου πριν – δεξιά από τον βασιλιά Αττίλα. Πρόκειται πιθανότατα για στρατιώτη, μια φιγούρα που ενισχύει τη θεατρικότητα της σκηνής.
Ακόμη, καθαρίστηκαν σημεία του πίνακα που παρέμεναν ασαφή. Το πρόσωπο μιας μορφής με προσκυνηματικό καπέλο έγινε πλέον πιο αναγνωρίσιμο, ενώ πάνω από το κεφάλι της Ούρσουλας, αποσαφηνίστηκε πως ένα στοιχείο που φαινόταν αφηρημένο, είναι στην πραγματικότητα ένα κράνος με σχισμή για τα μάτια – επίσης φορεμένο από στρατιώτη.
Σύγκριση πριν και μετά τις εργασίες αποκατάστασης του πίνακα
Σύμφωνα με ανακοίνωση του ιταλικού τραπεζικού ομίλου Intesa Sanpaolo, στην κατοχή του οποίου βρίσκεται ο πίνακας, οι νέες μορφές «πλουτίζουν την αφήγηση του μαρτυρίου της Αγίας Ούρσουλας».
Ο πίνακας δημιουργήθηκε μόλις έναν μήνα πριν από τον θάνατο του Καραβάτζιο και είχε παραγγελθεί από τον πρίγκιπα Μαρκαντώνιο Ντόρια. Η αυθεντικότητά του αμφισβητούνταν για χρόνια, έως ότου το 1980 ανακαλύφθηκε μια επιστολή στο αρχείο της οικογένειας Ντόρια που επιβεβαίωνε την παραγγελία του έργου στον καλλιτέχνη.
Ο Καραβάτζιο εργαζόταν με φρενήρη ρυθμό, καθώς ετοιμαζόταν να αναχωρήσει για το Πόρτο Ερκόλε, όπου πέθανε στις 18 Ιουλίου του 1610, σε ηλικία μόλις 38 ετών. Όταν ο πίνακας παραδόθηκε, το βερνίκι δεν είχε ακόμη στεγνώσει. Το άμεσο άπλωμά του στον ήλιο προκάλεσε ανεπανόρθωτη φθορά στην επιφάνεια. Με τα χρόνια υπέστη περαιτέρω ζημιά από κακότεχνες επεμβάσεις.
Από το 1972, το έργο ανήκει στη συλλογή της Intesa Sanpaolo και φιλοξενείται στο μουσείο της τράπεζας στη Νάπολη. Μια πρώτη σοβαρή αποκατάσταση μεταξύ 2003-2004 αποκάλυψε το εκφραστικό χέρι που διαπερνά το κεντρικό ζεύγος των μορφών, καθώς και μια αυλαία στο φόντο που δηλώνει πως η σκηνή εκτυλίσσεται μέσα στη σκηνή του Αττίλα.
Σήμερα, χάρη στη νέα συντήρηση, το έργο αποκτά μεγαλύτερη καθαρότητα και μας φέρνει πιο κοντά στην αρχική πρόθεση του ζωγράφου – αν και πολλά σημεία παραμένουν μη ανακτήσιμα. Όπως σημείωσε η ιστορικός τέχνης και συνεπιμελήτρια της έκθεσης, Μαρία Κριστίνα Τερτζάγκι, «η κατάσταση του πίνακα παραμένει κακή· η φθορά του είναι σοβαρή. Ακόμη και το νέο πρόσωπο που εντοπίστηκε δεν έχει αποκατασταθεί πλήρως, όμως διακρίνεται πλέον καλύτερα».
Η έκθεση «Caravaggio 2025» δεν είναι απλώς μια εικαστική πανδαισία που προσελκύει πλήθη – είναι και επιστημονική επιχείρηση αναψηλάφησης της πινελιάς του μεγάλου ζωγράφου. Τα 24 εκθέματα της έκθεσης, εκ των οποίων πολλά είναι δάνεια από διεθνή μουσεία όπως το Μητροπολιτικό της Νέας Υόρκης, το Ινστιτούτο Τεχνών του Ντιτρόιτ, η Εθνική Πινακοθήκη της Ιρλανδίας και το Μουσείο Τύσεν στη Μαδρίτη, παρουσιάζονται σε χρονολογική σειρά, δίνοντας στον επισκέπτη τη δυνατότητα να παρακολουθήσει την εξέλιξη του καλλιτέχνη.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αφορά το έργο «Δαβίδ και Γολιάθ» από τη Galleria Borghese, του οποίου η χρονολόγηση αποτελεί αντικείμενο διαφωνίας. Δίπλα του εκτίθεται «Ο Δείπνος στους Εμμαούς» (1606) από την Πινακοθήκη Μπρέρα στο Μιλάνο. Η άμεση σύγκριση οδήγησε την Τερτζάγκι να αναθεωρήσει την άποψή της, καταλήγοντας πως ο Δαβίδ και Γολιάθ ταιριάζει περισσότερο στη μεταγενέστερη, ώριμη φάση του Καραβάτζιο.
Η έκθεση Caravaggio 2025 θα διαρκέσει έως τις 6 Ιουλίου στο Palazzo Barberini, στη Ρώμη.
Με πληροφορίες από το Artnet
Κεντρική φωτ.: «Ο Μαρτυρικός Θάνατος της Αγίας Ούρσουλας» φιλοτεχνημένος από τον Καραβάτζιο
