Το Αρχαιολογικό Μουσείο παρουσιάζει για πρώτη φορά στην καρδιά της Αθήνας μια άγνωστη πόλη της αρχαίας Μακεδονίας, την αρχαία Ευρωπό, στο πλαίσιο των διοργανώσεων «Συναντήσεις Μουσείων στο Εθνικό». Ένας αινιγματικός σφραγιδόλιθος από τις Μυκήνες, το αριστουργηματικό αγγείο της Ευρώπης από την αρχαία Αθήνα, η χρυσή βροχή του Δία σε έναν βοιωτικό κρατήρα και ένα παιδικό πήλινο αλογάκι με ρόδες από την αρχαία Ευρωπό, ξεκλειδώνουν τις αλληγορίες και τους συμβολισμούς μιας αρπαγής που έμελλε να ονομάσει μια ολόκληρη ήπειρο.
Πήλινο αμαξίδιο με αναβάτη. Από την Ευρωπό της αρχαίας Μακεδονίας, Ρωμαϊκή περίοδος.
Η Ευρωπός άρχισε να δημιουργείται τον 10ο αι. π.Χ., δηλαδή στην πρώιμη εποχή του Σιδήρου και παρέμεινε ακμαία και κατά την κλασική και την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή περίοδο, κυρίως λόγω της στρατηγικής της θέσης που έλεγχε τους εμπορικούς δρόμους από το Αιγαίο προς τη βαλκανική ενδοχώρα. Καθοριστική ήταν η παρουσία της εύφορης κοιλάδας του Αξιού που παρείχε τις δυνατότητες ανάπτυξης όχι μόνο των δημητριακών, της αμπελουργίας, και των ελαιόδενδρων, αλλά και της κτηνοτροφίας.
Τι σημαίνει το όνομα Ευρώπη; Δεν μπορούμε να απαντήσουμε οριστικά. Άλλοι το παράγουν από τις λέξεις ευρύς και ωψ (με μεγάλα μάτια —τα οποία θυμίζω ότι είχε η θεά Αθηνά, που λατρευόταν και στην Κρήτη ως Δέσποινα Αθηνά). Είναι πιθανό να προέρχεται από σανσκριτική ρίζα για την περιοχή με νερά (πρβλ Ευρώτας), όπως άλλωστε και το Ασία (που σημαίνει ποταμός, πρβλ Ασωπός) και το Λιβύη (προρωμαϊκό όνομα της Αφρικής που σημαίνει ελάχιστο νερό, λιψ). Οπότε, οι ρίζες αυτών των λέξεων χάνονται σε βάθος χρόνου, όταν ο άνθρωπος θεωρούσε αναγκαίο όρο ζωής το να μένει πολύ κοντά σε ποτάμι, σε τρεχούμενο νερό. Θυμίζω ότι και ο Παράδεισος (που σημαίνει απόλαυση, αναψυχή) περιγράφεται ως χώρα ανάμεσα σε τέσσερα ποτάμια.
Η έκθεση παρουσιάζει την Ευρωπό, την Ευρωπαίων πόλιν, ένα σημαντικό αστικό κέντρο της περιοχής της αρχαίας Βοττιαίας, 18 χλμ. από την Πέλλα. Πρόκειται για ακμάζουσα πόλη στον πυρήνα του μακεδονικού βασιλείου, με επώνυμους πολίτες στα πανελλήνια Ιερά, εξέχοντα μέλη της μακεδονικής αριστοκρατίας και ισχυρά αναγνωρίσιμη ταυτότητα για τη σύγχρονη κοινωνία. Υπήρξε μάλιστα γενέτειρα του Σέλευκου Α΄, ενός από τους σημαντικότερους διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ιδρυτή της θρυλικής δυναστείας των Σελευκιδών και πρωταγωνιστή της ελληνιστικής Οικουμένης.
Πήλινο πηνίο με παράσταση της αρπαγής της Ευρώπης. Πιθανόν από την Αττική 460-450 π.Χ.
Το ερώτημα τίθεται εκ των πραγμάτων: γιατί οι λαοί της Ευρώπης δέχθηκαν την ελληνορωμαϊκή κληρονομιά ενώ οι πολύ πιο ανεπτυγμένοι από αυτούς λαοί της Ασίας και οι Αιγύπτιοι στάθηκε αδύνατον να εισπράξουν έστω έναν κόκκο από αυτό το πνεύμα; Τι είχαν οι βάρβαροι της Ευρώπης που τους έδωσε τη δύναμη να κερδίσουν αυτή την πελώρια κληρονομιά, και μάλιστα να την υπερασπίσουν με πάθος όποτε χρειάστηκε, και να την αυξάνουν συνεχώς έκτοτε;
Η απάντηση βρίσκεται σε δύο θεμελιώδεις παράγοντες. Ο πρώτος είναι η εκκλησία. Η Ρωμαϊκή Εκκλησία υπήρξε κάτι παραπάνω από φορέας της πίστης· έγινε δάσκαλος της κλασικής παράδοσης, διατηρώντας ζωντανή τη φλόγα των γραμμάτων και της σκέψης. Ο δεύτερος λόγος, όμως, κρύβεται στο ίδιο το πνεύμα των ευρωπαϊκών λαών. Ο Τάκιτος, με θαυμασμό που δεν κρύβεται, περιγράφει το πάθος τους για την ελευθερία και τη γενναιότητά τους. Οι ήρωες της Ιλιάδας και της Αινειάδας δεν τους ήταν ξένοι· αντίθετα, βρήκαν σ’ αυτούς ένα είδωλο του δικού τους ήθους. Ακόμη και η ιδέα της δημόσιας συνέλευσης – η ρίζα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας – ήταν ήδη παρούσα στις δομές τους, όταν οι λαοί της Ασίας δεν μπορούσαν καν να φανταστούν κάτι ανάλογο. Έτσι, οι βάρβαροι ήταν έτοιμοι να αφουγκραστούν τον λόγο του Δημοσθένη και του Κικέρωνα. Ο σπόρος του Καίσαρα έπεσε σε γόνιμο έδαφος· του Αλεξάνδρου και των Στρατηγών του, όμως, σε γη άγονη.
Άποψη του εκθεσιακού σταθμού Ευρωπαίων η πόλις στο ΕΑΜ
Από αυτές τις ρίζες, η Ευρώπη διαμόρφωσε την ταυτότητά της – μια ταυτότητα μοναδική σε οικουμενικό επίπεδο. Οι άλλες ήπειροι δεν κατόρθωσαν ποτέ να αναπτύξουν ένα ενιαίο πνευματικό υπόβαθρο. Όταν μιλάμε για «Αμερικανικό», εννοούμε ΗΠΑ και Καναδά, όχι ολόκληρη την αμερικανική ήπειρο. Η «Ασία» παραμένει ένας γεωγραφικός όρος χωρίς κοινή πολιτιστική συνισταμένη – καμία πνευματική γέφυρα δεν ενώνει Ιάπωνες με Σαουδάραβες, Κινέζους με Ινδούς. Μόνο το Ισλάμ δημιούργησε μια θρησκευτική ενότητα που, ωστόσο, δεν εξελίχθηκε ποτέ σε κοινή πολιτιστική ταυτότητα.
Η Ευρώπη, αντίθετα, είναι προϊόν παιδείας – μιας παιδείας που δεν εμπόδισε μεν τους πολέμους, αλλά ούτε επέτρεψε ποτέ την πλήρη αυτοκαταστροφή. Από την εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου γνωρίζουμε ότι η παιδεία δεν αρκεί για να σταματήσει τη βία. Όμως, ούτε οι σκληρότεροι πόλεμοι μπόρεσαν να την εξαλείψουν. Γι’ αυτό η Ευρώπη είναι κάτι περισσότερο από μια ήπειρος: είναι μια πολιτιστική κοινότητα. Το 1949, στο κατεστραμμένο Βερολίνο, ο Ισπανός φιλόσοφος Χοσέ Ορτέγκα υ Γκασσέτ τόνισε πως η Ευρώπη προϋπήρχε του εθνικισμού. Ακόμη κι όταν σχηματίστηκαν τα κράτη, ο μορφωμένος Ευρωπαίος είχε πάντα το ένα πόδι στην πατρίδα του και το άλλο στην κοινή ευρωπαϊκή του κουλτούρα.
Σφραγιδόλιος με απιεκόνιση θεάς πάνω σε φανταστικό ζώο. Μυκήνες, θολωτός τάφος Κλυταιμνήστρας 15ος - 14ος αι. π.Χ.
Αυτό είναι το δίδαγμα που πρέπει να κρατήσουμε. Το θεμέλιο της ευρωπαϊκής ενότητας δεν είναι ένα πολιτικό ή οικονομικό κατασκεύασμα, αλλά η κλασική παιδεία που ζει στους σύγχρονους ναούς, στα μουσεία της Ευρώπης, με κορυφαίο το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Είναι η ίδια που καλλιέργησε η ίδια η Ευρώπη – από τον Γκαίτε και τον Σαίξπηρ ως τον Έλιοτ και τον Καμύ, από τον Μοντεβέρντι και τον Μότσαρτ ως τον Στραβίνσκι και τον Μπρίτεν, από τον Μιχαήλ Άγγελο ως τον Ματίς και τον Μουρ. Δεν χρειάστηκαν πολλά για να διαλυθεί η αυτοκληθείσα Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία των Αψβούργων, δεν χρειάστηκαν πολλά για να διαλυθεί η Σοβιετική αυτοκρατορία. Δεν θα χρειασθούν πολλά για να διαλυθεί και η Ευρωπαϊκή Ένωση, αν μείνει χωρίς το οξυγόνο της: την κοινή παιδεία.
Δύο Σάββατα, 8 και 22 Μαρτίου (ώρα 13:00), αρχαιολόγοι του ΕΑΜ και της ΕΦΑ Κιλκίς θα υποδεχθούν τους επισκέπτες στις αίθουσες του Μουσείου και θα αναζητήσουν μαζί τους την καταγωγή του μύθου της Ευρώπης από την ανατολική Μεσόγειο της Εποχής του Χαλκού έως το αρχαίο βασίλειο της Μακεδονίας.
Κεντρική φωτ.: Λεπτομέρεια ερυθρόμορφου κρατήρα βοιωτικού εργαστηρίου με παράσταση χρησής βροχής, 430-420 π.Χ.
