Τι είναι ευτυχία και τι δυστυχία; Το ερώτημα δεν τυγχάνει μίας μόνο και καθολικής απάντησης καθότι έγκειται στην υποκειμενικότητα. Το ερώτημα που ακολουθεί είναι η διαχείριση της δυστυχίας, υπό άλλη οπτική, η διαχείριση της ήττας. Κι η ήττα είναι κάθε φορά διαφορετική: συναισθηματική, υπαρξιακή, μία απώλεια. Ήττα ή αποτυχία ανάλογα με τη λέξη που χρησιμοποιούμε, δεδομένου ότι οι λέξεις καθορίζουν και αναζητούνται κάθε φορά οι κατάλληλες. Μεταξύ άλλων, έχουν την ισχύ και προκαλούν τα δύο μεγάλα αντιθετικά συναισθήματα: να ανάγουν την ψυχή ή να της προκαλέσουν «πτώση». Ενώ, η ανάλογη χρήση τους στη λογοτεχνία, μαρτυρεί το κάθε φορά ύφος του συγγραφέα.
Το ύφος του μυθιστορήματος «Ο αποτυχημένος» (1983) του Αυστριακού συγγραφέα Τόμας Μπέρνχαρντ είναι παραληρηματικό και εντοπίζεται η επανάληψη λέξεων. Αυτό, σε μεγάλο βαθμό αποδόθηκε και κατά τη θεατρική του διασκευή και σκηνοθεσία από τον σκηνοθέτη, ηθοποιό και κινηματογραφιστή Έκτορα Λυγίζο, ο οποίος, βασισμένος σε μετάφραση του Βασίλη Τομανά, μετασχημάτισε τη μονολογική αφήγηση του πρωτοτύπου σε μουσικοθεατρικό έργο για τέσσερις φωνές και ένα πιάνο.
Το αποτέλεσμα, παρουσιάζεται έως τις 26 Απριλίου στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Πρόκειται δε, για την πρώτη φορά που «ο αποτυχημένος» –έργο που σφράγισε τη γερμανόφωνη λογοτεχνία κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα– ανεβαίνει στην Ελλάδα. Επί σκηνής, ζωντανεύει μια επινοημένη ιστορία γύρω από έναν από τους σημαντικότερους πιανίστες του 20ού αιώνα, τον Καναδό Γκλεν Γκουλντ, και μαζί με αυτόν ζητήματα για την ιδιοφυΐα, την εμμονή και τη ματαίωση. Αναδύονται με βασικό «εργαλείο» της παράστασης τη συνεχή συνομιλία του εκφερόμενου λόγου με τη μουσική.
Από την παράσταση μουσικού θεάτρου «Ο αποτυχημένος». Πηγή φωτ.: Facebook/ Εναλλακτική Σκηνή ΕΛΣ / GNO Alternative Stage
Ο χρόνος καταλαμβάνει καίρια θέση στην παράσταση, ειδεμή στα πρώτα λεπτά, τρόπον τινά συμβολικά, μιας και γίνεται αναδρομή. Ένας μεσήλικας προχωρά κυκλικά στην κυκλική πόρτα της εισόδου του ξενοδοχείου – σαν να γυρίζει πίσω ο χρόνος ψάχνοντας την επιθυμητή χρονική στιγμή για να την ανασύρει από τη μακρόχρονη μνήμη. Σαν την επιλέξει, ο μεσήλικας-ανώνυμος αφηγητής εισέρχεται στο παρηκμασμένο ξενοδοχείο κάπου στην αυστριακή επαρχία, αναμένοντας να συναντήσει την ξενοδόχο και πρώην ερωμένη του φίλου του, Βέρτχαϊμερ, ώστε να αφηγηθεί τις τελευταίες ημέρες πριν από την αυτοχειρία του.
Περιμένοντάς την να εμφανιστεί, ο ανώνυμος αφηγητής πλημμυρίζεται από σκέψεις καθώς αναθυμάται γεγονότα και συνομιλίες της φιλίας ανάμεσα στον ίδιο, τον Βέρτχαϊμερ και τον Γκλεν Γκουλντ. Η μνήμη κάνει στάση 28 χρόνια πριν, οπότε και οι τρεις τους, επίδοξοι δεξιοτέχνες πιανίστες, παρακολούθησαν έναν κύκλο μαθημάτων του Ρώσου πιανίστα Βλαντιμίρ Χόροβιτς. Η συνάντηση του αφηγητή και του Βέρτχαϊμερ με τον Γκουλντ ήταν συντριπτική. Ακούγοντάς τον να παίζει σε ένα μάθημα τις «Παραλλαγές Γκόλντμπεργκ» του Μπαχ αποφασίζουν να παρατήσουν το πιάνο.
Ο μεν αφηγητής καταπιάνεται με τη συγγραφή μιας πραγματείας για τον Γκλεν Γκουλντ, την οποία κατ' επανάληψη σκίζει και ξαναγράφει, ο δε Βέρτχαϊμερ κρατά επί δεκαετίες σημειώσεις για το δοκίμιο «Ο αποτυχημένος», τον χαρακτηρισμό που του κόλλησε ο Γκουλντ από την αρχή της γνωριμίας τους.
«Αφηγούμενος την απόγνωση με αδιάκοπο καυστικό χιούμορ αλλά και με βαθιά αγάπη για τους σακατεμένους του ήρωες, ο συγγραφέας μοιάζει να οργανώνει όλη την ιστορία πάνω στην επαναληπτική, κυκλική δομή των ''Παραλλαγών Γκόλντμπεργκ'' (που αποτελούνται από ένα σύντομο μουσικό θέμα και τριάντα παραλλαγές του) αποδίδοντας βασανιστικά και την ίδια στιγμή απολαυστικά τον εγωκεντρισμό, τις έμμονες ιδέες, τους ψυχαναγκασμούς και την καθήλωση των προσώπων στα ανυπέρβλητα αδιέξοδά τους. Όπως και σε κάθε έργο του, όμως, δεν ξεχνά να καυτηριάσει ανελέητα την ηθική παρακμή της μεταπολεμικής Αυστρίας, που, δεκαετίες μετά την πτώση του ναζισμού, ποτισμένη ακόμα με κυνισμό και σκληρότητα, εξακολουθεί να λειτουργεί με τον νόμο του απόλυτου νικητή και των απεγνωσμένων ηττημένων», όπως αναφέρουν οι συντελεστές της παράστασης.
Από την παράσταση μουσικού θεάτρου «Ο αποτυχημένος». Πηγή φωτ.: Facebook/ Εναλλακτική Σκηνή ΕΛΣ / GNO Alternative Stage
Τι προκύπτει κατά την αναδρομή; Τα γεγονότα καιροφυλακτούν στο χώρο μιας και έχει εμποτιστεί με αναμνήσεις. Το ξενοδοχείο είναι ένας χώρος παροδικής φιλοξενίας για όσους διαμένουν εκεί, οι τρεις φίλοι συναντήθηκαν για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, συνεπώς, καθένας τους έκανε έναν περίπατο στη ζωή του άλλου με κοινές μεταξύ τους στιγμές. Ανεξαρτήτως κατάληξης, επιδόθηκαν στη φύση του καλλιτέχνη, επαναλαμβάνοντας ότι «οι απλοί άνθρωποι δεν μας καταλαβαίνουν εμάς τους περίπλοκους» και «οι αδύναμοι χαρακτήρες γίνονται αδύναμοι καλλιτέχνες». Θίγοντας μία φράση που αν μη τι άλλο προβληματίζει και θλίβει τους δημιουργούς: «άνθρωποι όπως οι καλλιτέχνες γίνονται μηχανές τέχνης».
Ενίοτε μπλέκονται με το ανέφικτο, τι είναι όμως εφικτό στη ζωή και ποιες οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων; «Δεν πρέπει να δενόμαστε τόσο πολύ με κάποιον» είναι μια φράση που υποδηλώνει ρωγμή και ένα τραύμα ανοικτό, και «όταν κοιτάζουμε ανθρώπους βλέπουμε μόνο σακατεμένους» μία ακόμη περί της τρωτότητας της ανθρώπινης ψυχής. Είναι αυτή που δημιουργεί –η ψυχή, κι επίκειται φροντίδας κι όχι πίεσης. Το τελευταίο –η (κατα)πίεση– θα συνιστούσε ένα τρόπον τινά έγκλημα (καθότι αντίκειται στην αγάπη) που βιώνεται μοναχικά.
Μοναχική διαδικασία η συγγραφή κι η μελέτη, μοναχική κι εκείνη του θανάτου για τον άνθρωπο που «φεύγει». Αυτόχειρας ο Βέρτχαϊμερ άφησε πίσω του κάποιο έργο και ξαναζεί με την κάθε φορά εκφορά του ονόματός του από τους εν ζωή φίλους του· ελάχιστοι, μιας και ο άνθρωπος δεν ηδύνατο να «χύνει» σε πολλούς και ολοκληρωτικά τον εαυτό του. Χρειάζεται στενούς δεσμούς και ισχυρούς, με άλλους ανθρώπους, για να επιβιώσει στην αρένα της ζωής, σε κάθε παθογενή κοινωνία. Ορισμένες φορές, ίσως να αισθάνεται ή και να θεωρεί εαυτόν αποτυχημένο ανάλογα πώς χειρίζεται καταστάσεις ή το αποτέλεσμα δεν τον ικανοποιεί.
Βάσει τούτου, προκύπτουν ερωτήματα όπως πώς και γιατί κάποιος στην κοινωνία, σήμερα, αισθάνεται αποτυχημένος, εάν υπάρχει ο χρόνος ώστε η ψυχή να πενθήσει γι' αυτή τη δυστυχία και να μετουσιώσει το αρνητικό φορτίο σε κάτι θετικό, ει δυνατό σε κάποιο δημιούργημα. Η απώλεια δεν ηδύνατο να αποφευχθεί, ομοίως κι ό,τι αφήνει πίσω της. «Κι όμως, την τέχνη της απώλειας δεν είναι δύσκολο να μάθεις, παρόλο που μοιάζει με –γράψτο!– με καταστροφή!», είναι ορισμένοι στίχοι από το ποίημα «Μία Τέχνη/ One Art» της Αμερικανίδας ποιήτριας Ελίζαμπεθ Μπίσοπ.
Από την παράσταση μουσικού θεάτρου «Ο αποτυχημένος». Πηγή φωτ.: Facebook/ Εναλλακτική Σκηνή ΕΛΣ / GNO Alternative Stage
Στην παράσταση, o Άρης Μπαλής ερμηνεύει τον «αποτυχημένο» Βέρτχαϊμερ, ο Γιάννης Νιάρρος τον Γκλεν Γκουλντ, η Αμαλία Μουτούση την ξενοδόχο και ο Έκτορας Λυγίζος τον αφηγητή. Μουσικός σύμβουλος της παράστασης είναι ο Χαράλαμπος Γωγιός. Το σκηνικό υπογράφει η Μυρτώ Λάμπρου, τα κοστούμια η Άλκηστη Μάμαλη, συνεργάτης στην κίνηση είναι ο Δημήτρης Μυτιληναίος. Τον σχεδιασμό φωτισμών έχει αναλάβει ο Δημήτρης Κασιμάτης, τον σχεδιασμό μακιγιάζ και κομμώσεων η Ιωάννα Λυγίζου και τον σχεδιασμό του ήχου ο Μπράιαν Κουν.
Οι παραστάσεις που απέμειναν για το μουσικό θέατρο «Ο αποτυχημένος» στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, ανεβαίνουν στις 24, 25 και 26 Απριλίου (ώρα έναρξης: 20:30, Κυριακή: 19:30). Με αγγλικούς υπέρτιτλους.
Εθνική Λυρική Σκηνή – Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, Λεωφ. Α. Συγγρού 364
Κεντρική φωτ.: Από την παράσταση μουσικού θεάτρου «Ο αποτυχημένος». Πηγή φωτ.: Facebook/ Εναλλακτική Σκηνή ΕΛΣ / GNO Alternative Stage
