Το κεφάλι του ζωγράφου Α.Κ. έχει μια ελαφρά κλίση προς το πλάι και ένα βλέμμα θαρρείς στοχαστικό αλλά και από το επέκεινα. Το λευκό πρόσωπο του Α.Κ. σαν να αναδύεται από το σκοτάδι, τα χείλη του συνομιλούν χρωματικά με το κόκκινο τραπέζι (;) επάνω στο οποίο είναι τοποθετημένο ένα κουτί – ένας χώρος εντός ενός μεγαλύτερου χώρου που πιθανώς είναι δωμάτιο. Ίσως το βλέμμα του Α.Κ. να εστιάζει στο μαύρο αυτό κουτί, που μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε για το τι μπορεί να περιέχει. Tο μαύρο χρώμα ενισχύει το μυστήριο, από κοινού με μία τρόπον τινά σκιά φιγούρας αντικριστά του Α.Κ.
Πρόκειται ένα από τα συνολικά 295 ζωγραφικά έργα μικρών και μεσαίων διαστάσεων, μία κατασκευή και ένα βίντεο με τίτλο τη διεύθυνση του σπιτιού του Α.Κ. (Πολυλά, Κυπριάδου, Αθήνα 111 41), τα οποία μαζί συνθέτουν την αναδρομική έκθεση του φανταστικού ζωγράφου Α.Κ.
Η ενότητα αυτή έργων φέρει τον τίτλο «Ο ζωγράφος Α.Κ. Ένα μυθιστόρημα, [Αυτοπροσωπογραφία 1942]» (2007-2011), και αποτελεί τμήμα του δεύτερου μέρους της αναδρομικής έκθεσης του Γιώργου Χατζημιχάλη («Γιώργος Χατζημιχάλης. Έργα από το 1966 έως το 2022»), που ανοίγει τις πύλες της στο κοινό σήμερα, 23 Νοεμβρίου, και θα διαρκέσει έως τις 14 Ιανουαρίου 2024, στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138).
Αναφέρω τον Α.Κ. ως ένας παράδειγμα αφήγησης ιστορίας μέσω της εικόνας στο έργο του Χατζημιχάλη, είναι επίσης από τα τελευταία έργα που το κοινό παρατηρεί ολοκληρώνοντας την περιήγησή του στην έκθεση. Εκτός του ότι αναφέρεται στον άνθρωπο – εν προκειμένω στον Α.Κ., ένα ζωγράφο που είναι μη υπαρκτό πρόσωπο– περιλαμβάνει τον χώρο προσπαθώντας να δημιουργήσει συνδέσεις, γράφοντας τίτλους κεφαλαίων.
Οι πληροφορίες που μας δίνονται πλην αυτών που αφορούν χρονολογικές περιόδους, είναι ότι ο ζωγράφος Α. Κ. γεννήθηκε το 1924 και πέθανε στα μέσα της δεκαετίας του ’80. Από το 1948 έζησε στον πρώτο όροφο του σπιτιού που βρίσκεται στον αριθμό 51 της οδού Πολυλά στην περιοχή Κυπριάδου της Αθήνας. Κάποια στιγμή, μάλλον το 1976, κλείστηκε στο σπίτι του, από το οποίο δεν ξαναβγήκε μέχρι τον θάνατό του (ίσως αυτοκτόνησε). Το τελευταίο έργο του είναι ένα φιλμ με τίτλο τη διεύθυνσή του, που γύρισε, με τη βοήθεια ενός φίλου του, μέσα σε μια μαύρη μακέτα του σπιτιού του που έφτιαξε σε κλίμακα 1:1 όσον αφορά τους τοίχους και 1:2 όσον αφορά την κάτοψη.
Γιώργος Χατζημιχάλης, «Ο ζωγράφος Α.Κ. Ένα μυθιστόρημα, [Αυτοπροσωπογραφία 1942]» (2007-2011, λάδι σε μουσαμά 100 x 70 εκ.), συλλογή του καλλιτέχνη | Eleftheria Tseliou Gallery. Πηγή φωτ.: Μουσείο Μπενάκη. Λεπτομέρεια στην κεντρική φωτ.
Ο άνθρωπος, ο χώρος –ειδεμή ο ζωγραφικός– η αφήγηση, το τεκμήριο, είναι ορισμένα από τα στοιχεία που διατρέχουν το έργο του Χατζημιχάλη. Η διάρθρωση της έκθεσης στους χώρους του Μουσείου Μπενάκη (2.700 τετραγωνικά) δεν είναι χρονολογική καθότι τα έργα του από τη δεκαετία του ’80 και εντεύθεν είναι μεγάλης κλίμακας· συνεπώς, η διάρθρωση είναι θεματική, όπως ανέφεραν συντελεστές της έκθεσης σε εκπροσώπους του Τύπου, το μεσημέρι της Τρίτης (22/11).
Το έργο του Γιώργου Χατζημιχάλη (γενν. 1954) είναι πολύπλευρο και συχνά αποτελείται από μεγάλες θεματικές ενότητες, η κατασκευή των οποίων προϋποθέτει συστηματική και μεγάλης διάρκειας έρευνα. Σε αυτές τις θεματικές ενότητες ο Χατζημιχάλης αφηγείται μια ιστορία και καλεί τον θεατή να διαβεί τον χώρο του έργου, να μπει μέσα σε αυτό και να κατανοήσει την ιστορία του, διερευνώντας πτυχές της έννοιας της μνήμης, της σημασίας του αρχείου και της σχέσης μεταξύ του παρελθόντος και της σύγχρονης εικαστικής πραγματικότητας.
Πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως εκκίνηση για τα έργα του γεγονότα και καταστάσεις, όχι απαραιτήτως «σημαντικές», αλλά γεγονότα που, ενώ με την πρώτη ματιά μοιάζουν ήσσονος σημασίας ή έκκεντρα για το μεγάλο corpus της ιστορίας, ουσιαστικά αποτελούν ψηφίδες της συλλογικής μνήμης και τελικά μας αφορούν όλους.
Ένα από τα κεντρικά σημεία στο έργο του Γιώργου Χατζημιχάλη είναι η πραγμάτευση και οι δυνατότητες του εικαστικού χώρου. Ο Χατζημιχάλης δεν προσπαθεί να δημιουργήσει με τη ζωγραφική του την ψευδαίσθηση της τρίτης διάστασης, αλλά χρησιμοποιώντας ζωγραφικές λύσεις επιλέγει να «ξεδιπλώσει» το έργο στον χώρο, δημιουργώντας συνθέσεις με διαφορετικά μέσα, παράλληλα με τη ζωγραφική (φωτογραφίες, video, γλυπτική, ψηφιακές εκτυπώσεις, κείμενα, κατασκευές, κ.ά.) για να διευκολύνει τη διήγησή του και να εξυπηρετήσει με τον καλύτερο τρόπο το θέμα του, εισάγοντας κυριολεκτικά τον θεατή στον εικαστικό χώρο, ο οποίος βιώνεται ως σύνολο.
Ο δισδιάστατος χώρος της ζωγραφικής εξαπλώνεται στην τρίτη διάσταση και τα έργα που προκύπτουν επιτρέπουν στον θεατή να βιώσει την εικόνα όπως αυτή διαμορφώνεται από την εμπειρία της ζωής στη μεταμοντέρνα συνθήκη.
Σε αυτό το πλαίσιο και το έργο του «Σχιστή οδός», ένα τρίπτυχο που ιστορεί ένα μέρος του ταξιδιού του Οιδίποδα. Προτού το φιλοτεχνήσει, ο Χατζημιχάλης πήγε με τον αρχαιολόγο Γιάννη Πίκουλα να αναγνωρίσει το τρίστρατο κοντά στους Δελφούς. Σχεδίασε ένα αισθητικά εκλεπτυσμένο χαλύβδινο τραπέζι διαστάσεων 7,35x3,45 μ. και ύψος 1,10 μ. με μόνο τέσσερα πόδια.
Γιώργος Χατζημιχάλης, «Σχιστή οδός. Το τρίστρατο όπου ο Οιδίποδας φόνευσε τον Λάιο». Περιγραφή και ιστορία της διαδρομής Θηβών, Κορίνθου, Δελφών, Θηβών, 1990-95/1997, εγκατάσταση μεταβλητών διαστάσεων, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ). Αποψη της εγκατάστασης του έργου. Πηγή φωτ.: Μουσείο Μπενάκη
«Σ’ αυτό το τραπέζι και πάνω από λεπτά χαλύβδινα φύλλα ζωγραφισμένα με μαύρο μαγγανίου συνέθεσε τον χάρτη της διαδρομής και σκάλισε τον δρόμο, χαραγμένο με μεγάλη ακρίβεια, καθώς και την ακτή του Κορινθιακού κόλπου. Μετά το βερνίκωμα της θάλασσας η σκηνή φάνταζε σαν δειλινό, ενώ το τραχύ έδαφος παραστάθηκε με παχύ impasto.
» Πολλές φωτογραφίες του έργου, παρμένες από χαμηλή γωνία, τοποθετήθηκαν γύρω από το τραπέζι και έμοιαζαν σαν φωτογραφίες του τοπίου, ενώ φωτογραφίες του τοπίου παρμένες από κινούμενο αυτοκίνητο έμοιαζαν ίδιες. […]» (Frederick Gore, «Το τοπίο στον νέο Διαφωτισμό», Γιώργος Χατζημιχάλης, Έργα 1985-2000, ΕΜΣΤ, Αθήνα 2001).
Γιώργος Χατζημιχάλης, Σχιστή οδός. Το τρίστρατο όπου ο Οιδίποδας φόνευσε τον Λάιο. Περιγραφή και ιστορία της διαδρομής Θηβών, Κορίνθου, Δελφών, Θηβών, 1990-95/1997, μία από τις εξηνταέξι φωτογραφίες, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ). Πηγή φωτ.: Μουσείο Μπενάκη
Κι αν στη «Σχιστή οδό» η ανθρώπινη παρουσία υπονοείται με τη χάραξη δρόμων, μπορούμε να την εντοπίσουμε στο «Νοσοκομείο» (2004-2005) με το οποίο ο Γιώργος Χατζημιχάλης, εκπροσώπησε την Ελλάδα στην 51η Biennale της Βενετίας το 2005, όταν επίτροπος ήταν η Κατερίνα Κοσκινά.
Αναφέρομαι στο «Κτίριο» του νοσοκομείου, αποτελούμενο από 14 τετράγωνους σωλήνες αλουμινίου και 125 φιγούρες ανθρώπων χυτευμένες σε ορείχαλκο. Για να εντοπίσει το κοινό τις φιγούρες θα χρειαστεί να εστιάσει και να δει μέσα από έναν μικρό κύκλο – η κίνηση αυτή θα μπορούσε να είναι αντίστοιχη των γιατρών ή εκείνων που εστιάζουν να αφουγκραστούν καθέναν που νοσεί ή αντιμετωπίζει δυσχέρειες. Ακόμη κι η ακοή είναι μία ένδειξη φροντίδας.
Γιώργος Χατζημιχάλης, Νοσοκομείο, 2004-2005, εγκατάσταση μεταβλητών διαστάσεων, λεπτομέρεια από το εσωτερικό του κτιρίου, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ). Πηγή φωτ.: Μουσείο Μπενάκη
«[...] Το νοσοκομείο είναι ένας παράδοξος χώρος ο οποίος, ενώ βρίσκεται μέσα στην κοινωνία και παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο μέσα σε αυτήν, είναι ταυτόχρονα και έξω από αυτήν. Όταν μπεις μέσα σε ένα νοσοκομείο, μπαίνεις σε έναν άλλο κόσμο που έχει τους δικούς του κανόνες. Οι άνθρωποι αλλάζουν ταυτότητα με το που εισάγονται −τι παράξενη λέξη− ως ασθενείς ή, με το που περνάνε μέσα, ως συγγενείς ή ως φίλοι. Είναι ένας χώρος που αυτοαναφέρεται περισσότερο, παρά σχετίζεται με τον έξω κόσμο, είναι δηλαδή ένα κλειστό κύκλωμα. [...]» (Κατερίνα Κοσκινά − Γιώργος Χατζημιχάλης, «Μια Συνομιλία», Νοσοκομείο, ένα έργο του Γιώργου Χατζημιχάλη, Αθήνα 2005), όπως αναφέρεται σε σημείωμα πλησίον του εν λόγω έργου.
Γιώργος Χατζημιχάλης, Νοσοκομείο, 2004-2005, εγκατάσταση μεταβλητών διαστάσεων, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Αθήνα (ΕΜΣΤ). Άποψη της εγκατάστασης στο ελληνικό περίπτερο στην 51η Biennale της Βενετίας (2005). Πηγή φωτ.: Μουσείο Μπενάκη
Εκτός από τον Α.Κ. τη «Σχιστή οδό», το «Νοσοκομείο», εκτίθενται έργα όπως ο «Δρόμος» του Ανδρέα Εμπειρίκου (2006-2007), μια ιδέα που ξεκίνησε την δεκαετία του 1970 και ολοκληρώθηκε το 2007, όπου ο καλλιτέχνης παρουσιάζει 64 μικρές ζωγραφιές (ακρυλικά πάνω σε ξύλο, 12 x 12 x 12 εκ.) βασισμένες στα ονόματα και τα τοπωνύμια που αναφέρονται στο ομώνυμο ποίημα.
Καθώς και το έργο «Από το Αρχείο σφραγίδων» (1998 -) που αποτελεί έναν ορατό συνδετικό κρίκο ανάμεσα στα δύο μέρη της έκθεσης, αλλά και δύο μεγάλες θεματικές ενότητες που παρουσιάζονται πρώτη φορά στο κοινό: το έργο «Σκηνές 1-7» (2012), φωτογραφίες εκτυπωμένες σε μουσαμά με σκηνές, και το έργο «Τρίπτυχα» (2013-2016), όπου ζωγραφική και φωτογραφία γίνονται ένα.
Επιστρέφω στη λέξη σφραγίδα, διότι είναι η κατάλληλη για το corpus κάθε καλλιτέχνη που η δημιουργική «γραφή» του είναι διακριτή.
Γιώργος Χατζημιχάλης, «Aρχείο σφραγίδων [ Οι Άνθρωποι]» (1995 /1998-99), 1.132 ξύλινες σφραγίδες σε δύο μεταλλικές αρχειοθήκες, 147 x 71 x 71 η καθεμία, ιδιωτική συλλογή. Φωτογραφία: Μπόρις Κιρπότιν. Πηγή φωτ.: Μουσείο Μπενάκη
Η αναδρομική έκθεση «Γιώργος Χατζημιχάλης. Έργα από το 1966 έως το 2022» είναι συνδιοργάνωση του Μουσείου Μπενάκη με την Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία 2020, σε επιμέλεια του ίδιου του καλλιτέχνη.
Την έκθεση συνοδεύει το βιβλίο ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ – Έργα από το 1966 έως το 2019, το οποίο σχεδίασε ο Γιώργος Χατζημιχάλης και επιμελήθηκε ο Σταύρος Πετσόπουλος. Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Άγρα» σε δύο γλώσσες (ελληνικά και αγγλικά).
Στο πλαίσιο της έκθεσης θα πραγματοποιηθούν παράλληλες εκδηλώσεις, καθώς και εικαστικά εργαστήρια από το Τμήμα Eκπαίδευσης του Μουσείου Μπενάκη, στα οποία σύγχρονοι εικαστικοί θα προσκαλέσουν παιδιά ηλικίας 9 έως 12 χρονών σε μία συνομιλία με το έργο του καλλιτέχνη (10/12/2023, 04/01/2024 & 14/01/2024).
Επίσης, το Τμήμα Εκπαίδευσης προγραμματίζει και συναντήσεις για επισκέπτες με δυσκολίες μνήμης ή άνοια (πρόγραμμα «Ώρα για Μουσείο!») στις 30 Νοεμβρίου, καθώς και για επισκέπτες με μερική ή ολική απώλεια όρασης (πρόγραμμα «Βλέποντας με τις Αισθήσεις») στις 14 Δεκεμβρίου.
Γιώργος Χατζημιχάλης, Σημειώσεις, 2012, ακρυλικό σε ξύλο, 30x180 εκ., Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας. Πηγή φωτ.: Μουσείο Μπενάκη
Το ειδικό εισιτήριο πολλαπλών επισκέψεων (€16) που δημιούργησε το Μουσείο Μπενάκη από την αρχή της έκθεσης, επιτρέπει στους κατόχους του τη δυνατότητα να επισκεφτούν την έκθεση όσες φορές το επιθυμούν. Η αγορά του είναι δυνατή μέσω του tickets.benaki.org ή από τα ταμεία εισιτηρίων του Μουσείου κατά τις ημέρες και ώρες επίσκεψης.
