«Η μνήμη όπου και να την αγγίξεις πονεί» είχε σημειώσει ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης (1900-1971), πόσω μάλλον όσον αφορά γεγονότα που έχουν εγγραφεί με κόκκινο χρώμα στις σελίδες της Ιστορίας, καθότι πρόκειται για γεγονότα που είναι συνώνυμα του τραύματος. Ακόμη κι εάν κάποιες γενιές δεν τα έχουν βιώσει μπορούν να τα συναισθανθούν διότι αυτά αποτελούν μέρος της συλλογικής μνήμης ενός λαού.
Ένα τέτοιο γεγονός είναι κι η τουρκική στρατιωτική εισβολή στην Κυπριακή Δημοκρατία, το 1974. Η σημερινή, «μαύρη επέτειος» των 50 χρόνων, υπογραμμίζει ότι το τραύμα παραμένει αιμορραγόν, κι η «ηλικία» του τραύματος είναι ταυτόσημη του πόνου των ξεριζωμένων αλλά και ψηγμάτων ελπίδας να γίνουν όλα όπως ήταν πριν την κομβική ημερομηνία.
Τρόπον τινά η αναφορά στην 20η Ιουλίου λειτουργεί κι ως χρονοντούλαπο: η ζωή μακριά από τα σπίτια από τα οποία ξεριζώθηκαν, η πράσινη γραμμή ως απαγορευτικό στις ρίζες τους, ο ήχος των σειρήνων της εισβολής κάθε χρόνο, η μνήμη όσων έχασαν τη ζωή τους, ενδυναμώνουν τη συλλογική μνήμη και ενώνουν νοητά τους μετέχοντες σε αυτήν. Υπενθυμίζοντάς μας την κύρια λειτουργία της μνήμης: να αποφευχθεί η λησμονιά.
Τα τεκμήρια παραμένουν, είναι εικόνες και ήχοι τα οποία ανασύρονται κατά τη διεργασία της μνήμης και σε αυτό πρεσβεύει η Κύπρια τελειόφοιτη της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, Ελένη Νικολάου (γενν. 1999). «Ρουφώντας» από πολύ μικρή ηλικία τις διηγήσεις των συγγενών της για την Τουρκική εισβολή του 1974, και εισπράττοντας τον πόνο που ένιωθαν και μία έντονη επιθυμία να γίνουν όλα όπως πριν, τα μετουσιώνει σε έργα τέχνης κάθε μορφής, ορμώμενη από την ανάγκη της να ερευνήσει εικαστικά έννοιες όπως ο πόλεμος, η προσφυγιά, η απώλεια και η συλλογική μνήμη. «Η βίωση ενός πολέμου, ενός ξεριζωμού, είναι από τις πιο βάρβαρες εμπειρίες στη ζωή του ανθρώπου» μου αναφέρει, εστιάζοντας στις «παρενέργειες» του πολέμου ο οποίος «επηρεάζει άτομα, ομάδες, έθνη και διεθνή συστήματα».
Κρατώντας σαν ξυπνητήρι τις διηγήσεις του οικογενειακού της κύκλου και βασισμένη στο ποίημα «Επιστροφές» του Δημήτρη Δασκαλόπουλου (γενν. 1939, Πάτρα), η Νικολάου δημιούργησε το βίντεο έργο της «Επιστροφές» στο οποίο πραγματεύεται τις εντάσεις που ενυπάρχουν στη διεργασία της μνήμης ως βίωμα, όπως και το τραύμα που άφησε η εισβολή του «Ατίλλα» στον κυπριακό λαό. Όπως παρακολουθούμε στο παρακάτω βίντεο, η κάμερα εστιάζει σε ένα παραδοσιακό ασημένιο κυπριακό σκεύος με περίτεχνη διακόσμηση, γεμάτο σιτάρι, τοποθετημένο επάνω σε λευκό κεντημένο τραπεζομάντηλο. Δίπλα από το σκεύος υπάρχει ένα ασημένιο κουταλάκι· το χρησιμοποιεί ένα χέρι, και με σταθερά αυξανόμενο ρυθμό αφαιρεί ευλαβικά το σιτάρι.
Στιγμιότυπο από το βίντεο έργο «Επιστροφές» της Ελένης Νικολάου
Σταδιακά διακρίνεται ο πάτος του πιάτου από τον οποίο και ξεκινά προβολή αρχειακού υλικού από τις πηγές «Euronews-Κύπρος: 20 Ιουλίου 1974 – 45 χρόνια από την τουρκική εισβολή» και «ΝΕΤΠολεμικό ανακοινωθέν-20 Ιουλίου 1974». Το χέρι εντείνει τις κινήσεις του έως ότου αφαιρεθεί όλο το σιτάρι, ενώ ακούγονται οι σειρήνες της εισβολής· «οι σειρήνες δεν σε αφήνουν να ξεχάσεις. Ηχούν κάθε χρόνο στις 15 και 20 Ιουλίου, τις ίδιες ώρες –08:20 και 05:30 το πρωί αντίστοιχα– όπως τότε, που ήχησαν για το πραξικόπημα και την εισβολή του1974», όπως μου εξιστορεί η Ελένη Νικολάου.
Υπό τον ήχο των σειρήνων παρακολουθούμε την εναλλαγή έγχρωμων και μαυρόασπρων σκηνών αλεξιπτωτιστών, καπνού έπειτα από μια καταστροφή, ξεριζωμένων, έως την τελευταία: μία έγχρωμη σκηνή της σημερινής εικόνας της πράσινης γραμμής στην Λευκωσία.
Το ενδιαφέρον στις «Επιστροφές» της Νικολάου έγκειται στη διάρκεια που δημιουργεί για να κρατηθεί μία ροή στην οποία μπορεί να συμμετέχει ο θεατής. Θα λέγαμε ότι το χέρι (σ.σ της μητέρας της εικαστικού) που αφαιρεί το σιτάρι αντιπροσωπεύει το χέρι όσων «σκάβουν» το παρελθόν για την πλήρη γνώση της Ιστορίας, τη διαχείριση του τραύματος και της απώλειας. Όσο για το ασημένιο σκεύος και κουταλάκι που χρησιμοποιεί είναι οικογενειακά κειμήλια τα οποία μεταφέρθηκαν κατά τον ξεριζωμό από την Τύμπου.
Ο ξεριζωμός δεν διαφέρει από το πένθος με τον οποίο είναι συνδεδεμένο το σιτάρι, το οποίο μας παραπέμπει στα μνημόσυνα. Στη θύμηση, τις ρίζες καθενός. Το σιτάρι είναι επίσης συνδεδεμένο με τη γη, την πατρίδα, που ορίζεται και οριοθετείται βάσει συνόρων, σε αντίθεση με τη μνήμη που δεν έχει όρια καθιστώντας δυνατές τις αναδρομές - τις επιστροφές μέσω της μνήμης.
«Μου άρεσαν πάντα οι επιστροφές/ στα χώματα στους ορίζοντες/ που γέννησαν την ψυχή μου./ Και τώρα που κάθομαι/ σιωπηλός κι αδέξιος/ ανάμεσα σε τεράστιους λευκούς τοίχους/ αισθάνομαι την ανάσα αυτών που έφυγαν να περνά σφυρίζοντας/ πάνω από καρπισμένα στάχια,/ το κυμάτισμα των ψυχών που αγωνίστηκαν,/ να ψελλίσουν άγνωστες λέξεις/ μιας γλώσσας ακατανόητης και οδυνηρής,/ τον ήχο των βημάτων που προσπέρασαν/ χωρίς να σταματήσουν./ Αποθησαυρισμένη απορία…/ Κινήσεις σκοτεινές/ κάτω από ένα αμείλικτο φως./ Ακριβείς μνήμες φυλαγμένες/ στην πιο ζεστή γωνιά/ της θύμησης./ Εδώ,/ εδώ που τα νερά βούρκωσαν/ κι ο καθρέφτης της λιμνοθάλασσάς σου/ επιστρέφει ένα πρόσωπο αγνώριστο» αναφέρει ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος στο ποίημά του «Επιστροφές», που περιλαμβάνεται στην ποιητική συλλογή «Τα χρόνια που θα ‘ρθουν» Ποιήματα 1958-2018 (εκδ. «Πατάκη»).
Στιγμιότυπο από το βίντεο έργο «Επιστροφές» της Ελένης Νικολάου
Αν μη τι άλλο, το έργο «Επιστροφές» της Ελένης Νικολάου είναι ένα άρτιο αποτέλεσμα της σύζευξης ιστορικού γεγονότος και σύγχρονης εικαστικής δημιουργίας με συγκείμενο ένα ποιητικό κείμενο (εν προκειμένω του Δ. Δασκαλόπουλου). Αποτελεί επίσης τεκμήριο του σήμερα ότι οι μετέπειτα γενιές από την εισβολή του «Αττίλα» στην Κύπρο έχουν εμπολιαστεί από το γεγονός το οποίο – στην περίπτωση της Ελένης Νικολάου – αποτελεί δεξαμενή για την καλλιτεχνική της δημιουργία.
*Οι «Επιστροφές» ήταν ένα από τα έργα που παρουσιάστηκαν (2021) από το 13ο Εργαστήρι (διευθ. Ερατώ Χατζησάββα) της ΑΣΚΤ στη διεθνή διαδικτυακή έκθεση Platforms Project.
Κεντρική φωτ.: Στιγμιότυπο από το βίντεο έργο «Επιστροφές» της Ελένης Νικολάου
