Το ερώτημα δεν τίθεται ρητορικά. Κι εγώ ο ίδιος αναρωτιέμαι που είμαι πατέρας μαθητή. Αν για παράδειγμα μιλούσαμε για αντιμαχόμενες παρατάξεις, για έναν παγκόσμιο πόλεμο – αποτρόπαιο στη φύση του, αλλά πάντως με ιδεολογικά χαρακτηριστικά – που καλεί τους πολίτες κάθε χώρας, χωρίς διακρίσεις πέρα από τη μαχητική ικανότητα, να πάρουν τα όπλα, τότε θα μας «λύνονταν τα χέρια». Πώς μπορείς, όμως, να περιγράψεις ανθρώπους μέσα σε φούρνους κι ακόμη, τι να πεις για τα «παράγωγά» τους: ότι μπορείς να κάνεις το δέρμα των συνανθρώπων σου αμπαζούρ ή ότι δύνασαι να πλένεσαι με σαπούνι από λιωμένη σάρκα. Πώς μπορείς να μιλήσεις γι’ αυτά, σε ένα παιδί;
Ο Art Spiegelman, συγγραφέας, σκιτσογράφος και επί μία δεκαετία καλλιτεχνικός συνεργάτης του New Yorker, φώτισε μέσα από το «Maus» την πιο σκοτεινή από τις σελίδες της σύγχρονης ιστορίας μας. Στα πυκνά, ασπρόμαυρα καρέ του μας μεταφέρει στο στρατόπεδο του Άουσβιτς μέσα από κόμικς που κυκλοφόρησαν τη δεκαετία του 1980 ως το ’91. Στο κλασικό πια graphic novel δείχνει τους Εβραίους ως ποντίκια, τους Γερμανούς ως γάτες, τους Πολωνούς ως γουρούνια, τους Αμερικανούς ως σκύλους, τους Άγγλους ως ψάρια, τους Γάλλους ως βατράχους και τους Σουηδούς ως ελάφια.
Πηγή: Shutterstock
Η ιστορία του ξεκινάει στη Νέα Υόρκη του 1978. Ο ίδιος απεικονίζεται να παίρνει συνέντευξη από τον πατέρα του για τις εμπειρίες του ως Πολωνός Εβραίος και επιζών του Ολοκαυτώματος (πόση ειρωνεία κρύβει ο όρος, όταν μαθαίνουμε ότι η μητέρα του δημιουργού αυτοκτόνησε μετά την απελευθέρωση από τους Συμμάχους). Μέσα από την ιστορία του Vladek Spiegelman, ο αναγνώστης βλέπει να ξεδιπλώνεται μπροστά στα μάτια του η σελίδα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και το Ολοκαύτωμα από το 1930 ως το 1945.
Το Ολοκαύτωμα δεν ήταν μια πολεμική πρακτική, το αποτέλεσμα της «ασυνειδησίας» μιας ομάδας χιτλερικών. Δε συζητάμε για θηριωδία. Ήταν η ίδια η αναγνώριση της φρίκης ως νόμιμης έκφρασης της συνείδησης και μάλιστα ως αρετής. Το Άουσβιτς και τα υπόλοιπα στρατόπεδα συγκέντρωσης ήταν μεθοδευμένες και άρτια οργανωμένες μονάδες που απέβλεπαν στην αλλοίωση της συνείδησης, όχι μόνο των θυμάτων, αλλά και των δημίων. Έγιναν από τον λαό του Γκαίτε, του Μπετόβεν, του Χαίλντερλιν, από τους αποφοίτους της Ιένας, της Χαϊδελβέργης, του Τύμπιγκεν και τόσων ακόμη λαμπρών πανεπιστημίων. Και η θυσία των Εβραίων, το Ολοκαύτωμα, θα υπήρχε είτε 6 εκατομμύρια, είτε 100 μόνο ήταν τα θύματα, αφού ολοκαύτωμα δε σημαίνει ότι όλοι κάηκαν, αλλά ότι ολοσχερώς κάηκε, ολοσχερώς θυσιάστηκε ένας άνθρωπος.
Πέρα από την τυπική ιστοριογραφία, τα στατιστικά στοιχεία – τους νεκρούς, τους τραυματίες και το κόστος – πώς μπορεί κάποιος να περιγράψει αυτή τη φρίκη; Το Maus (παραπέμπει στο αγγλικό mouse που σημαίνει ποντίκι) είναι το μοναδικό ως σήμερα graphic novel που έχει τιμηθεί με το βραβείο Πούλιτζερ το 1992. Δεν είναι όμως αυτή η αξία του βιβλίου. Προσωπικά, δε γνωρίζω άλλο έργο που να εξηγεί με τόση καθαρότητα στα παιδιά ότι καίριο στοιχείο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρξε η εξόντωση των Εβραίων. Κι άλλες σελίδες αυτού του Πολέμου έχουν ασφαλώς σημασία – ηθική, διπλωματική ή άλλη – αλλά μόνο ο αντισημιτισμός επέχει θέση στοιχείου προσδιοριστικού.
Ο συγγραφέας του βιβλίου, Αρτ Σπίγκελμαν
Μνημονεύουμε το βιβλίο για την αυριανή μέρα (27 Ιανουαρίου) που αφιερώνεται στη μνήμη των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, γιατί πιστεύουμε ότι πραγματική αξία έχουν οι επέτειοι όχι απλώς με στεφάνια τιμής. Μια διδακτική ιστορία – για την ουσία της σπουδής της – μετέφερε ο δάσκαλός μου, Παναγιώτης Δρακόπουλος, μιλώντας στο Πνευματικό Κέντρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας (Αθήνα, 1985).
Οι άγγελοι δεν είχαν όλοι την ίδια γνώμη. Ο άγγελος της Αγάπης ήθελε να δημιουργηθεί ο άνθρωπος γιατί θάταν πλάσμα γεμάτο στοργή και αγάπη. Αλλά ο άγγελος της Αλήθειας διαφωνούσε γιατί θα ήταν πλάσμα βουτηγμένο στο ψέμα. Και ο άγγελος της Δικαιοσύνης ήθελε τον άνθρωπο γιατί θάταν δίκαιος στο βάθος μα ο άγγελος της Ειρήνης στενοχωριόταν γιατί θάταν πλάσμα έτοιμο για ταραχές και μάχες. Για να πάψουν τα μαλώματα, ο Θεός πέταξε τον άγγελο της Αλήθειας απ’ τον ουρανό κάτω στη γη κι όταν οι άλλοι άγγελοι άρχισαν να κλαίνε για τον χαμένο σύντροφό τους, Εκείνος είπε: Η αλήθεια θα υψώνεται πάντα απ’ τη γη στον ουρανό, όποτε οι άνθρωποι τη σέβονται.
Θέλει σθένος για να κοιτάξουμε ξανά, το γεμάτο οδύνη πρόσωπο του αγγέλου της Αλήθειας. Αλλά μόνο έτσι θα του επιτρέψουμε ν’ ανέβει ακόμη μία φορά, στο ύψος που του πρέπει.
Στα ελληνικά το «Μάους» κυκλοφόρησε σε μετάφραση του Σάββα Μιχαήλ.
