Εκ των όσων ξεδιπλώνονται στα οπερατικά έργα είναι το απόγειο του συναισθήματος των χαρακτήρων και η έκβαση επιθυμιών, τις περισσότερες φορές ματαιωμένων. Η αγάπη και η ελευθερία όπως διαφορετικά εκλαμβάνονται από τους χαρακτήρες κάνουν συχνά ποδαρικό στα έργα των λυρικών, ενδεχομένως υπό την αλήθεια ότι η ζωή είναι μία και στο συναισθηματικό κομμάτι δεν επιδέχονται ημίμετρα και συμβιβασμοί.
Αμφότερες οι έννοιες (σ.σ αγάπη και ελευθερία) συμπλέκονται με όρια υποκειμενικά με αντίκτυπο στον ψυχισμό κάθε ανθρώπινου όντος. Την υπέρβαση αυτή των ψυχικών ορίων πραγματεύεται το δίπτυχο όπερας «Αλέκο» του Σεργκέι Ραχμάνινοφ και «Ο πύργος του Κυανοπώγωνα» του Μπέλα Μπάρτοκ· τα μονόπρακτα έργα παρουσιάστηκαν στην αίθουσα «Σταύρος Νιάρχος» της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, προσφέροντας στο κοινό που παρευρέθηκε, ένα άρτιο αποτέλεσμα καταβύθισης στον κόσμο των ψυχικών ορίων, των βίαιων ανθρώπινων σχέσεων, των κοινωνικών συμβάσεων, των ακραίων συναισθημάτων και των βαθιά ριζωμένων προκαταλήψεων.
Ταυτόχρονα, έγινε μία «γνωριμία» με την πρώιμη, σπουδαστική περίοδο του Ραχμάνινοφ, αλλά και τη δεξιοτεχνική μουσική γλώσσα του Μπάρτοκ, με την Ορχήστρα της ΕΛΣ να ερμηνεύει υπό την μπαγκέτα του Φαμπρίτσιο Βεντούρα.
Το «πάντρεμα» στην παρουσίαση των δύο έργων έγινε καθότι αριστουργηματικές μονόπρακτες όπερες που γράφτηκαν στο μεταίχμιο μεταξύ 19ου και 20ού αιώνα, με διαφορά μόλις 26 ετών – το 1892 ο «Αλέκο» και το 1918 «Ο Πύργος του Κυανοπώγωνα», τα οποία σπανίως παρουσιάζονται. Κοινή τους θεματική αυτή που προαναφέραμε: η υπέρβαση των ψυχικών ορίων με αμφότερα τα έργα να αναφέρουν μία ή και περισσότερες δολοφονίες γυναικών, θέτοντας επί τάπητος το ζήτημα σήμερα, όπου γυναικοκτονίες δεν απουσιάζουν από την ενημερωτική ατζέντα των μέσων ενημέρωσης ως ένα φαινόμενο πλέον της κοινωνίας με αίτια βαθιά ριζωμένα.
«Ο Πύργος του Κυανοπώγωνα»
Επτά κλειδωμένα συρτάρια σε ένα έπιπλο κρεβατοκάμαρας, ένας καθρέφτης και ένα κρυμμένο κλειδί είναι τα αντικείμενα εκείνα που συνδέονται άρρηκτα με το ξεδίπλωμα του έργου «Ο Πύργος του Κυανοπώγωνα» με το οποίο «άνοιξε» το οπερατικό δίπτυχο στη Λυρική Σκηνή, αποτελώντας (σ.σ «Ο Πύργος του Κυανοπώγωνα») αναβίωση της παραγωγής που είχε πρωτοπαρουσιαστεί από την ΕΛΣ τη σεζόν 2022/23.
Βασισμένη στο παραμύθι του Σαρλ Περρώ, «Ο Κυανοπώγωνας», η όπερα έχει ως κεντρικά πρόσωπα τον Κυανοπώγωνα και την πιο πρόσφατη σύζυγό του, την Ιουδίθ, η οποία προσπαθεί να «ξεκλειδώσει» τον ίδιο και να μάθει για το παρελθόν του, ανοίγοντας μία μία τις επτά πόρτες του κάστρου του. Κάθε μία αποκαλύπτει και έναν διαφορετικό κόσμο που αντιστοιχεί σε μία διαφορετική πτυχή του χαρακτήρα του: πλούτη, ηρωισμός, δόξα, πόνος και σκληρότητα. Καταδεικνύοντας ότι καθένας αποτελεί μία ατελείωτη σειρά πτυχώσεων όσον αφορά στον ψυχικό του κόσμο, όπως και ότι το παρόν έχει προδιαγραφεί βάσει ενός παρελθόντος που το ίδιο το πρόσωπο μπορεί μεν να το έχει αποκηρύξει αλλά όχι να το διαγράψει.
Από την πρεμιέρα του έργου Ο Πύργος του Κυανοπώγωνα». @ Γ. Αντώνογλου. Πηγή φωτ.: ΕΛΣ
Οι πολλαπλές πραγματικότητες καθενός καταγράφονται και σκηνογραφικά με την εγκατάσταση η οποία μαγνητίζει τον αμφιβληστροειδή με το άνοιγμα της κόκκινης κουρτίνας επί σκηνής: ο πύργος στον οποίο διαδραματίζεται η ιστορία αναδεικνύεται ως ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο παλίμψηστο τόπων με ορισμένα να φωτίζονται και ορισμένα να μένουν στο σκοτάδι. Κάτι που συνάδει με το τι επιθυμεί καθένας να φέρει στην επιφάνεια αναφορικά με το παρελθόν του και τι θέλει πάση θυσία να μείνει κρυφό.
Όπως και ο Κυανοπώγωνας, με τις επαναλαμβανόμενες φράσεις του προς την Ιουδίθ «αγάπα με, ποτέ μην με ρωτάς» και «εσύ είσαι του πύργου μου το φως, αγάπα με, ποτέ να μην ρωτάς». Συνειδητοποιώντας ότι δεν μπορεί να αποτραβηχθεί από όσα έχει πράξει τα οποία έχουν στιγματίσει την προσωπικότητά του: «αυτός ο πύργος δεν θα είναι ποτέ φωτεινός» διότι οι πράξεις του δεν ήταν και «τώρα θα είναι για πάντα νύχτα» γιατί το φως – η αγάπη – έχει εκλείψει.
Από τις πρόβες του έργου «Ο Πύργος του Κυανοπώγωνα» @ Valeria Isaeva. Πηγή φωτ: ΕΛΣ
«Το παραμύθι του Κυανοπώγωνα, μια από τις πιο αιμοσταγείς αφηγήσεις της δυτικής παράδοσης, μιλά για έναν αριστοκράτη ο οποίος παντρεύεται νεαρές γυναίκες, για να τις δολοφονήσει μετά, όταν εκείνες αψηφούν την απαγόρευσή του να εξερευνήσουν το κάστρο του. Ο Μπάρτοκ μετατρέπει την ιστορία του Κυανοπώγωνα σε μια σύγχρονη όπερα-θρίλερ, βαθιά μυστηριακή, γεμάτη συμβολισμούς, με σπάνια ψυχολογική διαύγεια και συναισθηματική ένταση. […] Η μουσική του Μπάρτοκ, ο τρίτος ''πρωταγωνιστής'' της ιστορίας, δεν ζωντανεύει μόνο τις επιθυμίες και τα αδιέξοδα των δυο χαρακτήρων, αλλά πλάθει ταυτόχρονα με απαράμιλλη έμπνευση και μουσική τόλμη το λαβυρινθώδες σύμπαν του πύργου, από την ανατριχιαστική ατμόσφαιρα της αίθουσας βασανιστηρίων μέχρι τον λυρισμό του μαγικού κήπου του Κυανοπώγωνα.
»Το έργο λειτουργεί τόσο ως συμβολιστική ανατομία μιας ερωτικής σχέσης όσο και ως κατάβαση στο ψυχικό αίνιγμα που κρύβει ο μυστηριώδης δούκας Κυανοπώγωνας. Η παράσταση απομακρύνεται συνειδητά από τη μυθολογία του serial killer που ακολουθεί συνήθως το συγκεκριμένο έργο, και εστιάζει σ’ έναν άνδρα και μια γυναίκα, την πρώτη νύχτα του γάμου τους, οι οποίοι σταδιακά βυθίζονται σε ένα σύμπαν πολλαπλών πραγματικοτήτων, ψυχικών τραυμάτων, κρυμμένων αναμνήσεων και ανοίκειων χώρων», όπως αναφέρει, μεταξύ άλλων, στο σκηνοθετικό του σημείωμα ο Θέμελης Γλυνάτσης.
Από τις πρόβες του έργου «Ο Πύργος του Κυανοπώγωνα» @ Valeria Isaeva. Πηγή φωτ: ΕΛΣ
Τα σκηνικά και τα κοστούμια είναι του Λέσλι Τράβερς, η κινησιολογία της Κατερίνας Γεβετζή και οι φωτισμοί της Στέλλας Κάλτσου. Τις προβολές δημιούργησαν οι Μάριος Γαμπιεράκης και Χρυσούλα Κοροβέση, ενώ τον ηχητικό σχεδιασμό επιμελήθηκε ο Τάσος Τσίγκας. Στους ρόλους του Κυανοπώγωνα και της Ιουδίθ ο Τάσος Αποστόλου και η Βιολέττα Λούστα. Στα «συν» του έργου ο επιβλητικός ήχος του εκκλησιαστικού οργάνου που αποτυπώνει με δύναμη καθεμία από τις μυστηριακές εικόνες του έργου.
«Αλέκο»
Με κινηματογραφικούς όρους σε ένα νυχτερινό σκηνικό έγινε η αφήγηση της ιστορίας του «Αλέκο» σε πανελλήνια πρώτη, θέτοντας με την εξιστόρηση ερωτήματα σχετικά με τα όρια και το τίμημα της ελευθερίας και της αγάπης υπό τη σκηνοθετική ματιά της. Το ερώτημα «ως πού μπορούμε να φτάσουμε οδηγούμενοι από την αγάπη, από το πάθος» διακυβεύεται από τη ρήση ότι «σ’ όλους η ευτυχία δίνεται με τη σειρά. Αυτό που κάποτε υπήρξε δεν θα υπάρξει ποτέ ξανά», όπως είναι δύο από τις φράσεις που σημείωσα παρακολουθώντας την παράσταση.
Από την πρεμιέρα της όπερας «Αλέκο» @Α. Σιμόπουλος. Πηγή φωτ.: ΕΛΣ
Βασισμένη στο ποίημα «Οι τσιγγάνοι» του Αλεξάντρ Πούσκιν, η όπερα φέρνει σε διάλογο δύο διαφορετικούς κόσμους: την κοινότητα των τσιγγάνων με την αστική κουλτούρα. Θέτει στο επίκεντρο τον κοσμοπολίτη αστό που σκοτώνει την τσιγγάνα γυναίκα του Ζεμφίρα και τον εραστή της, μην μπορώντας να αποδεχτεί το ιδανικό της ελευθερίας των τσιγγάνων. Κατ΄επέκταση, και της αδυναμίας του ενός να καταλάβει απολύτως τον άλλο.
«Θέλω να διηγηθώ την ιστορία στο 1824, την εποχή που ο Πούσκιν έγραψε τους ''Τσιγγάνους'', από τους οποίους τόσο ο Ραχμάνινοφ όσο και ο λιμπρετίστας του άντλησαν το υλικό τους για την όπερα. Ο Πούσκιν ονειρευόταν την ελευθερία, έναν κόσμο αγνό και άγριο. Διψούσε για μια ζωή μακριά από μια κοινωνία ματαιόδοξη, εγωιστική, με προκαταλήψεις και προνόμια. Σύχναζε στα καμπαρέ στα προάστια της Αγίας Πετρούπολης, όπου μπορούσε να βλέπει και να ακούει τους τσιγγάνους να χορεύουν και να τραγουδούν, έναν κόσμο ελεύθερο και ευτυχισμένο, δίχως όρια.
»Ο χαρακτήρας του Αλέκο είναι ο Πούσκιν, αυτός ο ''ξένος'' που θέλει να ζήσει την ελεύθερη ζωή των τσιγγάνων, ενστερνιζόμενος τις ιδέες τους, τις ψευδαισθήσεις τους, το ρομαντικό τους όραμα, τα θαύματά τους. Ο χαρακτήρας του Αλέκο είμαστε εμείς που θέλουμε να ζήσουμε σε έναν κόσμο ελεύθερο χωρίς ωστόσο να θέλουμε να πληρώσουμε το τίμημα», υπογραμμίζει, μεταξύ άλλων, η Φανί Αρντάν στο σκηνοθετικό της σημείωμα.
Από την πρεμιέρα της όπερας «Αλέκο» @Α. Σιμόπουλος. Πηγή φωτ.: ΕΛΣ
Η μουσική – ως είθισται στα οπερατικά έργα – κατέχει επίσης σημαντικό ρόλο στη μεταφορά συναισθήματος. Όπως αναφέρει η ΕΛΣ, στον «Αλέκο», στο «πρώιμο αυτό έργο του, ο Ραχμάνινοφ υιοθετεί την ευρωπαϊκή οπερατική και συμφωνική μουσική γλώσσα, την οποία εμπλουτίζει με οριενταλιστικές πινελιές που αντλεί από τη ρωσική οπερατική παράδοση, αλλά και με στοιχεία που παραπέμπουν στην εκκλησιαστική μουσική».
Στοιχείο που επίσης καταδεικνύεται στην παρουσίαση του έργου είναι ο χορός ως μέσο έκφρασης των ενδόμυχων σκέψεων, ο καημός και η θλίψη για τη μοναξιά.
Τα σκηνικά υπογράφει ο Πιερ-Αντρέ Βάιτς, τα κοστούμια η Καταρζύνα Λεβίνσκα, την χορογραφία – κινησιολογία επιμελήθηκε ο Ισραέλ Γκαλβάν για τη χορογραφία-κινησιολογία, τους φωτισμούς σχεδίασε ο Σεζάρ Γκοντφρουά. Στον ρόλο του Αλέκο ο διεθνής Έλληνας βαρύτονος Τάσης Χριστογιαννόπουλος, τον νεαρό τσιγγάνο ερμηνεύει ο τενόρος της ΕΛΣ, Γιάννης Χριστόπουλος, τη Ζεμφίρα η υψίφωνος Μυρσίνη Μαργαρίτη, τον ηλικιωμένο ο βαθύφωνος της ΕΛΣ, Γιάννης Γιαννίσης και την τσιγγάνα η μεσόφωνος Ινές Ζήκου. Τη Χορωδία της ΕΛΣ διευθύνει ο Αγαθάγγελος Γεωργακάτος.
Την Ορχήστρα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο δίπτυχο διευθύνει o Ιταλός αρχιμουσικός Φαμπρίτσιο Βεντούρα. Οι επόμενες παραστάσεις του δίπτυχου όπερας παρουσιάζονται στις 19, 21 και 23 Νοεμβρίου 2024 (19:30), στην αίθουσα «Σταύρος Νιάρχος» της Εθνικής Λυρικής Σκηνής – ΚΠΙΣΝ (Λεωφ. Συγγρού 364).
Από τις πρόβες του έργου «Αλέκο» @ Valeria Isaeva. Πηγή φωτ: ΕΛΣ
Το δίπτυχο όπερας «Αλέκο» & «Ο πύργος του Κυανοπώγωνα» βιντεοσκοπήθηκε στην πρεμιέρα (12/11/2024) και θα μεταδοθεί στο Mezzo Live στις Β στις 21:00. Την ίδια ημέρα η όπερα Αλέκο θα είναι διαθέσιμη στο medici.tv στις 20.00. Η συνεργασία με το Mezzo TV και το medici.tv υλοποιείται με τη στήριξη της δωρεάς του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής εξωστρέφειας της ΕΛΣ.
Κεντρική φωτ.: Από την πρεμιέρα της όπερας «Ο Πύργος του Κυανοπώγωνα» @Α. Σιμόπουλος. Πηγή φωτ.: ΕΛΣ
