O Ίλια και η Εμίλια Καμπακόφ είναι τα κεντρικά πρόσωπα που τιμά η φετινή Art Thessaloniki (η διοργάνωση ανοίγει τις πύλες της στη ΔΕΘ-HELEXPO την Πέμπτη και διαρκεί έως 6/11). Το αφιέρωμα στους δύο δημιουργούς, τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, προσλαμβάνει ειδικό βάρος. Κανένας άλλος εικαστικός δεν είχε στο κέντρο των εικαστικών του αναζητήσεων, τη σοβιετική και μετα-σοβιετική ταυτότητα. Στο έργο τους δεν θα βρούμε την επίσημη ιστορία, αλλά τι σημαίνει για έναν άνθρωπο το να ζει με τα τραύματα σε μια «αυτοκρατορία» που μετασχηματίζεται.
Παγκοσμίως γνωστοί με διακρίσεις και αφιερώματα σε χώρους όπως το Μουσείο Hirschhorn στην Ουάσιγκτον, το Stedelijk στο Άμστερνταμ, στην Documenta IX του Κάσσελ, και στο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης, οι Καμπακόφ ζούνε σήμερα στο Λονγκ Άιλαντ της Νέας Υόρκης.
Συνέντευξη στον Γιώργο Μυλωνά
Αν μετράει εδώ σε μας η γνώμη του ζεύγους, το οφείλει στο γεγονός ότι, εκτός από μια πλούσια εικαστική διαδρομή, δεν έχει οικονομική εξάρτηση από τη Ρωσία του Πούτιν και βλέπει με την απαραίτητη ωριμότητα τα πράγματα από τους χρόνους της σοβιετικής εποχής ως το σήμερα. Ειδικά στην Αθήνα έχουμε τη μνημειακών διαστάσεων εγκατάσταση «Το πλοίο της ζωής μου» στο ΕΜΣΤ, που είναι ένα από τα εμβληματικά αποκτήματα – παραγγελία του μουσείου (2001). Μέσα σε ένα τεράστιο ξύλινο σκαρί ο Ίλια Καμπακόφ έχει αποθηκεύσει μικροαντικείμενα και βιβλία που σημάδεψαν τη ζωή του.
Ο γεννημένος στην Ουκρανία δημιουργός (1933), ενηλικιώθηκε μια εποχή κατά την οποία οι ιδεολογικές διαμάχες χώριζαν στα δυο την Ευρώπη και θεωρούνταν αποφασιστικές για την πορεία της ανθρωπότητας. Ο Ίλια ξεκίνησε ως εικονογράφος παιδικών βιβλίων και για 30 χρόνια πρωταγωνίστησε – από τη δεκαετία του 1950 έως τα τέλη του 1980 – σε μια ομάδα καλλιτεχνών στη Μόσχα. Όταν άφησε οριστικά τη Σοβιετική Ένωση, συνθέτει μαζί με τη σύζυγό του Εμίλια περιβάλλοντα που θυμίζουν θεατρικά σκηνικά. Πολλές από τις εγκαταστάσεις αυτές, εμπνευσμένες και βασισμένες στις συνθήκες της μετασταλινικής Σοβιετικής Ενωσης, πραγματεύονται την «ανθρώπινη συνθήκη» με εμφανή ειρωνεία αλλά και σκοτεινή διάθεση. Γι’ αυτό και το πολυσχιδές έργο τους μπορεί να γίνει κατανοητό στο σοβιετικό περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγάλωσαν.
Η Εμίλια (1945) μετανάστευσε στο Ισραήλ το 1973 και μετακόμισε στη Νέα Υόρκη το 1975, όπου εργάστηκε ως επιμελήτρια και έμπορος έργων τέχνης. Λίγα χρόνια μετά, θα γνωρίσει τον Ίλια και μαζί θα δημιουργήσουν, για περισσότερο από τριάντα χρόνια, ένα κοινό καλλιτεχνικό πεπρωμένο. Η Emilia είναι σήμερα η «φωνή» του δημιουργού, με τον τρόπο που τα ζευγάρια εκφέρουν δημόσιο λόγο (από το ζεύγος Παρθένη ως το ζεύγος Αντωνάκου για να θυμηθούμε δύο «ελληνικά» παραδείγματα). Στην πρόσφατη συνομιλία μας που δημοσιεύει αποκλειστικά το «Liberal», περιγράφει το βίωμα του ολοκληρωτισμού μέσα από τη σοβιετική αντίληψη και νοοτροπία.
«Ο παππούς μου από την πλευρά του πατέρα μου ήρθε στη Σοβιετική Ρωσία το 1938 και συνελήφθη αμέσως ως Πολωνός κατάσκοπος. Πέρασε 10 χρόνια σε στρατόπεδο εργασίας στο Kolyma, επέζησε και έφυγε το 1954, αμέσως μετά τον θάνατο του Στάλιν. Ο πατέρας μου μεγάλωνε την αδερφή μου και εμένα με ιστορίες για ένα κόσμο τόσο εξωπραγματικό που έμοιαζε από άλλον πλανήτη: όμορφες πόλεις, όπως το Παρίσι και η Βενετία... και μας έλεγε ότι μια μέρα θα φύγουμε από αυτή τη φριχτή χώρα, τη Ρωσία. Μεγάλωσα λοιπόν με αυτό το αίσθημα: μια μέρα να δραπετεύσω! Η πρώτη προσπάθεια απέτυχε. Οι γονείς μου συνελήφθησαν στο αεροδρόμιο της Μόσχας το 1957 και πέρασαν χρόνια μέσα σε φυλακές και στρατόπεδα εργασίας. Έτσι, μας μεγάλωσαν οι παππούδες μας στο Ντνιπροπετρόβσκ (γνωστό σήμερα ως Ντνίπρο). Οι δικοί μου δεν μπόρεσαν να ζήσουν το όνειρο. Εγώ τα κατάφερα το 1973».
Μετά τη διαφυγή της, η Εμίλια Καμπακόφ εξηγεί το κλίμα στο οποίο ανδρώθηκε πολιτικά ο Πούτιν. «Όλοι με την Περεστρόικα “ωρίμασαν” απότομα και έγιναν μέρος μιας εντελώς διαφορετικής εποχής. Νομίζω ότι ξέρετε πολύ καλά τι είδους εποχή ήταν. Οι Ρώσοι το λένε “the Wild 90’s” (παραπέμποντας στην «άγρια Δύση» του Φαρ Ουέστ). Κανένας κανόνας, κανένα ήθος και καμία αναστολή».
Είναι ο ρώσος ηγέτης ικανός να πατήσει το κουμπί των πυρηνικών; «Ο Πούτιν δεν θα πατήσει αυτό το κουμπί». Όμως, καθόλου δεν αποκλείω να έχουμε “τυχαία” συμβάντα: ένας πυρηνικός αντιδραστήρας μπορεί “από ατύχημα” να καταστραφεί ή να έχουμε κάποια άλλα, “μικρά περιστατικά”. Θα έχει σημασία τότε ποιος το έκανε; Η τραγωδία θα είναι καθολική και μπορεί να γίνει καλή δικαιολογία για την έναρξη πυρηνικού πολέμου».
Ποιες είναι όμως οι προβλέψεις των καλλιτεχνών για το μέλλον; Παρόμοια με τους Κινέζους, οι Ρώσοι δε γνώρισαν ποτέ δημοκρατικό καθεστώς. Άρα, δεν ξέρουν τι είναι τα Κόμματα, εκτός από τις άνωθεν «κατασκευασμένες» παρατάξεις του Κρεμλίνου. Ρωτώ λοιπόν τους Καμπακόφ αν υπάρχουν οι προϋποθέσεις ώστε να αναδειχθεί μια φιλελεύθερη, ευρωπαϊκή δημοκρατία στη μετά τον Πούτιν Ρωσία. «Θα σας δώσω ένα παράδειγμα για να έχετε μια εικόνα από το εσωτερικό της χώρας. Πρόσφατα, μίλησα με έναν πολύ ευφυή άντρα και είχαμε σχετική κουβέντα. Πήγα πιο πίσω στην ιστορία και τον ρώτησα: Όταν διαλύθηκε η Σοβιετική Ένωση, ο τόπος διέθετε ικανό προσωπικό, με γερή μόρφωση.
Υπήρχαν όλες οι δυνατότητες να χτιστεί μια δημοκρατική χώρα. Γιατί δεν το έκανες; Και απάντησε αφοπλιστικά: ήμασταν όλοι πολύ απασχολημένοι με το να κερδίζουμε χρήματα, χτίζοντας τον δικό μας, επιχειρηματικό κόσμο. Ήμασταν μεθυσμένοι από τις προοπτικές και τις απεριόριστες ευκαιρίες που είχαμε. Λοιπόν, έκαναν δισεκατομμύρια, αλλά έχασαν τον τόπο τους. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που η Ρωσία δεν θα γίνει ποτέ μια πραγματικά ελεύθερη, δημοκρατική χώρα. Είναι αδύνατο!».
Αφήνω κατά μέρος τις προσωπικές διαφωνίες γιατί πιστεύω πως δεν υπάρχει λαός του Στάλιν ή του Πούτιν, αλλά υπάρχει ο λαός του Πούσκιν, λαός πάντως μεγάλου αναστήματος. Η Ευρώπη είναι ένωση κι όχι κατάργηση των εθνών, των γλωσσών, της ιστορίας και της παράδοσης των λαών που την αποτελούν. Και η ρωσική ιστορία και κουλτούρα είναι πολύτιμο κομμάτι της Ευρώπης. Η συζήτηση περνά στο έργο του ΕΜΣΤ, «Το πλοίο της ζωής μου», ένα πολύ προσωπικό γι΄αυτό και βαθιά πολιτικό έργο με οικουμενική διάσταση. Πώς θα θέλατε ο μελλοντικός επισκέπτης, να δει το έργο αυτό;
«Είναι και πάλι η ιστορία της απόδρασης. Ίσως, το τελευταίο ταξίδι ενός ανθρώπου που μιλάει με τον εαυτό για όσα υπήρξαν σημαντικά στην προσωπική του διαδρομή. Και όπως μπορούμε να δούμε, δεν φέρει στις «αποσκευές» του χρήματα ή αντικείμενα αξίας, αλλά αναμνήσεις. Μνήμες από μικρά επεισόδια της ζωής, συναντήσεις με ανθρώπους, την οικογένεια, τους φίλους και, βέβαια, τα παιδικά χρόνια… Ποιος ξέρει πού πηγαίνει; Ποιος ξέρει αν θα γυρίσει ποτέ; Αλλά αν ο επισκέπτης σταθεί σε αυτό το πλοίο, μπορεί να νιώσει ξαφνικά κι ότι στέκεται ανάμεσα στη Γη και τον Ουρανό. Στο κατώφλι της αναχώρησης σε έναν άλλο, άγνωστο κόσμο. Και δεν έχει σημασία πού γεννήθηκε ο επισκέπτης, από πού κατάγεται ή σε ποιον αιώνα ζει. Βρίσκεται στο «Καράβι της ζωής του». Και πλέει πέρα από τον χρόνο».
Στην Art Thessaloniki πρόκειται να δούμε ένα από τα σημαντικότερα έργα του Kabakov κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970. Τα “10 Characters’ Albums” είναι άλμπουμ σχεδίων και κειμένων με αυτοαναφορικό χαρακτήρα που προτείνουν δέκα θέσεις – στάσεις μέσα από τις οποίες ένας άνθρωπος μπορεί να εξεγερθεί στον κόσμο.
