Η περιοχή Σαχέλ της Αφρικής, ανάμεσα στη Σαχάρα και τις τροπικές σαβάνες στα νότια, έχει αναδειχθεί σε σημαντική βάση ομάδων που θέλουν να δημιουργήσουν τζιχαντιστικά κράτη.
Ένα τζιχαντιστικό κράτος είναι μια δομή που λειτουργεί σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο, ή σαρία, και διευθύνεται από έναν μόνο ηγέτη, ή χαλίφη, ο οποίος συνδυάζει πολιτικούς και θρησκευτικούς ρόλους.
Ομάδες όπως το Ισλαμικό Κράτος και η Αλ Κάιντα έχουν δεσμευτεί για τη δημιουργία αυτών των κρατών, καταγγέλλοντας τη δημοκρατική διακυβέρνηση.
Η επιρροή τους και το επιχειρησιακό τους μοντέλο βρίσκονται σε άνοδο. Ριζοσπαστικοποιούν τον πληθυσμό, εντείνουν τις θρησκευτικές διαμάχες και επιδεινώνουν τις δυσκολίες των ήδη ασταθών περιοχών.
Δραστηριοποιούμενες σε τμήματα της Μπουρκίνα Φάσο, του Μάλι, του Νίγηρα, της Νιγηρίας και του Τσαντ, οι ομάδες αυτές φιλοδοξούν να σχηματίσουν ένα τζιχαντιστικό χαλιφάτο στην περιοχή του Σαχέλ.
Ως μελετητής της ασφάλειας, ερευνώ την τρομοκρατία, τις εξεγέρσεις, το διεθνικό οργανωμένο έγκλημα και την αστάθεια των κρατών στην Αφρική από το 2019 περίπου.
Πιστεύω ότι οι βασικοί παράγοντες που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην εγκαθίδρυση ενός τζιχαντιστικού κράτους στην περιοχή Σαχέλ της δυτικής Αφρικής περιλαμβάνουν αλληλοενισχυόμενα ζητήματα όπως η πληθυσμιακή έκρηξη, η αποτυχία της διακυβέρνησης και η ενδημική φτώχεια. Τα διάτρητα σύνορα, η διακίνηση όπλων, η παρουσία δασών όπου οι άνθρωποι μπορούν να κρυφτούν, η σύνδεση με παγκόσμιες τρομοκρατικές ομάδες και τα πρόσφατα πραξικοπήματα στην περιοχή αποτελούν επίσης παράγοντες. Τα πραξικοπήματα δημιούργησαν πλήγμα στις προσπάθειες καταπολέμησης της τρομοκρατίας υπό την ηγεσία των εκλεγμένων κυβερνήσεων.
Η τρομοκρατία οφείλεται στην εξάπλωση βίαιων εξτρεμιστικών ομάδων. Στο Σαχέλ, ένας μεγάλος πληθυσμός φτωχών ανθρώπων χρησιμεύει ως πηγή στρατολόγησης από τους τζιχαντιστές.
Διάδοση της τρομοκρατίας
Η εξέγερση υπό την ηγεσία της τοπικής θυγατρικής της Αλ Κάιντα, Jama'at Nusrat al-Islam wal-Muslimin (JNIM), παράλληλα με τη σύγκρουση στην οποία συμμετέχει η επαρχία Σαχέλ του Ισλαμικού Κράτους, έχει κλιμακωθεί.
Σύμφωνα με τα Δεδομένα Τοποθεσίας και Γεγονότων Ένοπλων Συγκρούσεων (ACLED), κατά το πρώτο εξάμηνο του 2024, οι θάνατοι που αναφέρθηκαν σε Μπουρκίνα Φάσο, Μάλι και Νίγηρα έφτασαν τον πρωτοφανή αριθμό των 7.620, μια αύξηση 9% από το ίδιο χρονικό διάστημα του 2023. Πρόκειται για μια αύξηση 37% σε σύγκριση με το 2022 και μια ανησυχητική αύξηση 190% σε σχέση με το 2021.
Τον Οκτώβριο του 2024, μια επίθεση της Μπόκο Χαράμ κοντά στα σύνορα με τη Νιγηρία είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο περίπου 40 μελών του στρατού του Τσαντ.
Ενώ η Μπουρκίνα Φάσο, το Μαλί και ο Νίγηρας έχουν γίνει η έδρα των τζιχαντιστικών ομάδων στο Σαχέλ, η κατεύθυνση των επιθέσεων κατευθύνεται γρήγορα προς τις βόρειες παρυφές του Τόγκο, του Μπενίν και της Γκάνας.
Ο αριθμός των βίαιων περιστατικών σε ακτίνα 50 χιλιομέτρων από τα σύνορα αυτών των χωρών που γειτνιάζουν με το Σαχέλ έχει αυξηθεί κατακόρυφα και πλέον ξεπερνά τα 450 αναφερόμενα περιστατικά ετησίως.
Αυτό αποτελεί σαφή απόδειξη μιας επεκτατικής τρομοκρατικής ατζέντας στο Σαχέλ.
Πιθανότητα ενός κράτους τζιχαντιστών
Οι πρωταρχικοί παράγοντες είναι ένας συνδυασμός πληθυσμιακής έκρηξης, αποτυχίας της διακυβέρνησης και ενδημικής φτώχειας.
Η φτώχεια στο Σαχέλ είναι πιο διαδεδομένη από ό,τι σε πολλές άλλες περιοχές της Αφρικής. Σχεδόν το 80% του πληθυσμού του ζει με λιγότερο από 1,94 ευρώ την ημέρα.
Η περιοχή έχει έναν από τους υψηλότερους ρυθμούς αύξησης του πληθυσμού στον κόσμο. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, οι πληθυσμοί των χωρών του Σαχέλ αναμένεται να αυξηθούν ραγδαία μετά το 2025.
Ο πληθυσμός της περιοχής είναι ως επί το πλείστον νέος, με μέση ηλικία μεταξύ 15 και 19 ετών. Οι δείκτες εξάρτησης είναι υψηλοί: σχεδόν 100 εξαρτώμενα άτομα ανά ενήλικα εργάσιμης ηλικίας στον Νίγηρα, την Μπουρκίνα Φάσο και το Μάλι. Οι προβλέψεις δείχνουν ότι αυτά τα ποσοστά εξάρτησης θα συνεχίσουν να υπερβαίνουν εκείνα των άλλων χωρών της υποσαχάριας Αφρικής μέχρι το 2070.
Αυτός ο ρυθμός αύξησης υπερβαίνει κατά πολύ την οικονομική πρόοδο της περιοχής, οδηγώντας σε μείωση του βιοτικού επιπέδου. Ενισχύει συνθήκες που καθιστούν τους νέους ευάλωτους στη στρατολόγηση από τρομοκρατικές ομάδες.
Μεταξύ άλλων παραγόντων που ευνοούν την εξάπλωση των τζιχαντιστών, το πορώδες των συνόρων παραμένει κρίσιμος παράγοντας. Ενισχύει την κυκλοφορία φορητών όπλων και πυρομαχικών. Η παράνομη προμήθεια όπλων ενισχύει τις τρομοκρατικές ομάδες: συχνά είναι εξοπλισμένες με εξελιγμένα όπλα.
Τα πρόσφατα στρατιωτικά πραξικοπήματα στο Σαχέλ ωφέλησαν τις τρομοκρατικές οργανώσεις που δρουν στην περιοχή. Στο Μάλι, τον Νίγηρα και την Μπουρκίνα Φάσο, οι ανατροπές αυτές εμπόδισαν τις προσπάθειες συντονισμού των αντιτρομοκρατικών πρωτοβουλιών. Η κρατική εξουσία έχει μειωθεί και υπάρχει αυξημένη παρουσία ένοπλων ομάδων.
Αυτό το περιβάλλον αστάθειας παρέχει ευκαιρίες στις τρομοκρατικές οντότητες να διευρύνουν τις δραστηριότητές τους. Εκμεταλλεύονται τα κενά εξουσίας που δημιουργούνται από τις αποδυναμωμένες κυβερνήσεις και την αποχώρηση των δυτικών στρατιωτικών δυνάμεων.
Οι τρέχουσες αντιτρομοκρατικές προσπάθειες των στρατιωτικών κυβερνήσεων πιστεύεται ευρέως ότι επικεντρώνονται περισσότερο στην προστασία του καθεστώτος στις πρωτεύουσες των χωρών, ενώ οι τρομοκράτες βασιλεύουν στις αγροτικές περιοχές.
Η πυκνή βλάστηση σε ορισμένα μέρη του Σαχέλ δυσχεραίνει την επιτήρηση. Τα δάση γίνονται κρυψώνες και επιχειρησιακές βάσεις για τις τζιχαντιστικές ομάδες.
Οι χώροι αυτοί περιλαμβάνουν τα δάση Sambisa και Kuyambana στη Νιγηρία, το δάσος Dida που συνορεύει με τη βόρεια Ακτή Ελεφαντοστού και το σύμπλεγμα W-Arly-Pendjari (WAP Complex) που εκτείνεται μεταξύ Νίγηρα, Μπουρκίνα Φάσο και Μπενίν.
Για παράδειγμα, το συγκρότημα WAP έχει γίνει καταφύγιο για μαχητικές ισλαμιστικές ομάδες από το 2018.
Ο τελευταίος παράγοντας είναι η σύνδεση με τα κεντρικά γραφεία των παγκόσμιων τρομοκρατικών ομάδων στη Συρία, το Ιράκ, την Υεμένη και το Αφγανιστάν και η επιστροφή μαχητών από τις χώρες αυτές στο Σαχέλ. Αυτοί οι ντόπιοι που είχαν πάει να πολεμήσουν στα αρχηγεία των τρομοκρατών επιστρέφουν συχνά με εξελιγμένη εκπαίδευση για να προπαγανδίζουν τις τρομοκρατικές ιδεολογίες, να προωθούν τη στρατολόγηση και να διαχειρίζονται παράνομες επιχειρήσεις.
Περισσότεροι από 5.000 από αυτούς τους τρομοκράτες μαχητές πιστεύεται ότι πολεμούν στο Σαχέλ.
Ποιος είναι ο ρόλος των περιφερειακών φορέων;
Για την καταπολέμηση των απειλών που θέτουν οι τζιχαντιστικές ομάδες στο Σαχέλ, η Οικονομική Κοινότητα Δυτικοαφρικανικών Κρατών (Ecowas) μπορεί να διερευνήσει ποικίλες στρατηγικές με στρατιωτικές, πολιτικές και κοινωνικοοικονομικές διαστάσεις.
Η Ecowas έχει προτείνει την πιθανή ανάπτυξη μιας περιφερειακής δύναμης ετοιμότητας για την ενίσχυση των αντιτρομοκρατικών επιχειρήσεων στη δυτική Αφρική. Θα χρειαστεί χρηματοδότηση, η οποία εκτιμάται σε 2,52 δισ. ευρώ ετησίως.
Η Ecowas μπορεί επίσης να δρομολογήσει προγράμματα που ενδυναμώνουν την κοινωνία των πολιτών στις προσπάθειες για την οικοδόμηση της ειρήνης. Ενισχύοντας την ανθεκτικότητα των κοινοτήτων, η περιοχή μπορεί να αντιμετωπίσει τις προσπάθειες στρατολόγησης τζιχαντιστών.
Τι επιφυλάσσει το μέλλον για την περιοχή;
Υπάρχουν τουλάχιστον τρεις διαφορετικές προβλέψεις.
Οι σημερινοί στρατιωτικοί δικτάτορες θα προσπαθήσουν να παραμείνουν στην εξουσία. Όσο περισσότερο παραμείνουν, τόσο πιο περίπλοκη θα γίνει η κατάσταση της ασφάλειας. Η εστίασή τους στην προστασία μιας μικρής στρατιωτικής ελίτ θα αυξήσει την πολιτική περιθωριοποίηση και τα παράπονα, τα οποία συχνά ενισχύουν τη στρατολόγηση από τζιχαντιστικές ομάδες.
Δεύτερον, ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ σημείωσε το 2022 ότι «αν δε γίνει τίποτα, οι επιπτώσεις της τρομοκρατίας, του βίαιου εξτρεμισμού και του οργανωμένου εγκλήματος θα γίνουν αισθητές πολύ πέρα από την περιοχή (Σαχέλ) και την αφρικανική ήπειρο».
Με άλλα λόγια, η περιοχή θα μπορούσε να γίνει η παγκόσμια έδρα ενός τζιχαντιστικού κράτους.
Τέλος, θα μπορούσε να υπάρξει ένα θετικό μέλλον. Το Σαχέλ είναι πλούσια προικισμένο με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Έχει τη δυνατότητα να γίνει μια από τις πλουσιότερες περιοχές του κόσμου, με πληθώρα ανθρώπινων, πολιτιστικών και φυσικών πόρων.
Σε μια ατμόσφαιρα πολιτικής σταθερότητας, οι κυβερνήσεις του Σαχέλ θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν τους πόρους και να βρουν δρόμους προς την οικονομική ευημερία.
Μπορούν να μεταρρυθμίσουν τον τομέα της ασφάλειας, να επενδύσουν σε υποδομές και κοινωνικές υπηρεσίες και να περιορίσουν την εξάπλωση των τζιχαντιστών στην περιοχή.
* Ο Oluwole Ojewale είναι ερευνητής στο πανεπιστήμιο του Obafemi Awolowo και περιφερειακός συντονιστής στο Ινστιτούτο Μελετών Ασφάλειας. Το άρθρο του αναδημοσιεύεται αυτούσιο στο Liberal μέσω άδειας Creative Commons από τον ιστότοπο TheConversation.com.
