Του Kristian Niemietz
Όπως έχω αναφέρει, χρησιμοποιώ αυτό το βήμα για να απαντώ περιστασιακά στα σχόλια και τις κριτικές αναγνωστών του βιβλίου μου Socialism: The Failed Idea That Never Dies. Σε προηγούμενο άρθρο μου έγραψα για τη διάκριση ανάμεσα στον σοσιαλισμό και τη σοσιαλδημοκρατία, καθώς και την (υποτιθέμενη) διάκριση ανάμεσα στον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό.
Πιο πρόσφατα, κάποιοι αναγνώστες υποστήριξαν ότι ενώ τα επιχειρήματά μου μπορεί να είναι ορθά καθαυτά, το βιβλίο είναι παρ' όλα αυτά λάθος ως προς την εστίασή του. Αντί να επιτίθεμαι στον σοσιαλισμό, θα έπρεπε να έχω επικεντρωθεί στις αποτυχίες του καπιταλισμού και να προτείνω ιδέες για τη διόρθωσή τους.
Το επιχείρημα έχει περίπου ως εξής: η σημερινή δημοτικότητα του σοσιαλισμού είναι απλά μια αντίδραση στις αποτυχίες του καπιταλισμού. Αν ο καπιταλισμός δούλευε σωστά, κανείς δεν θα ενδιαφερόταν για τον σοσιαλισμό. Τουλάχιστον όμως με τη σημερινή του μορφή είναι σαφές ότι δεν δουλεύει για πολλούς ανθρώπους και ιδίως για πολλούς νέους ανθρώπους. Δεν μπορούν να αγοράσουν σπίτι, επωμίζονται φοιτητικά χρέη, συχνά δουλεύουν σε ανασφαλείς θέσεις και επλήγησαν ιδιαίτερα βαριά από τη λιτότητα. Ποιος μπορεί λοιπόν να τους κατηγορήσει που απορρίπτουν το κατεστημένο και αναζητούν εναλλακτικές; Ποιος μπορεί να τους κατηγορήσει που στρέφονται στον σοσιαλισμό;
Έχω τρεις ενστάσεις σ' αυτόν τον ισχυρισμό.
Μια από τα ίδια
Πρώτα απ' όλα, απλώς δεν είναι ισχύει ότι εγώ, ή άλλοι υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς, απλώς ξιφουλκούμε εναντίον του σοσιαλισμού ενώ παραβλέπουμε τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι. Στην ιστοσελίδα του ΙΕΑ μπορείτε να βρείτε εκατοντάδες δημοσιεύσεις που προτείνουν λεπτομερειακές λύσεις πολιτικής στα πιο πιεστικά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Εγώ για παράδειγμα, έχω γράψει δύο βιβλία με προτάσεις για την αντιμετώπιση της φτώχειας στο Ηνωμένο Βασίλειο και αρκετά άρθρα για το πώς να επιλύσουμε την στεγαστική κρίση του Ηνωμένου Βασιλείου (πχ εδώ κι εδώ). Μπορείτε φυσικά να διαφωνείτε με όλες αυτές τις προτάσεις, αλλά δεν μπορείτε να υποστηρίζετε ότι οι συγγραφείς τους δεν παίρνουν αυτά τα προβλήματα στα σοβαρά.
Τα τελευταία χρόνια το παράθυρο Όβερτον (δηλαδή, περίπου το εύρος των κοινωνικώς αποδεκτών πολιτικών απόψεων) έχει μετακινηθεί τόσο πολύ προς την Αριστερά που αν κάποιος υποστηρίζει την οικονομία της αγοράς, οι άνθρωποι θα υποθέσουν αυτομάτως ότι απλώς υπερασπίζεται το κατεστημένο. Αυτό είναι παράλογο. Το ότι δεν έχουμε (ακόμη) εφαρμόσει πλήρη σοσιαλισμό δεν σημαίνει ότι έχουμε σήμερα ένα σύστημα που ικανοποιεί τους υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς. Από τη δική μου οπτική γωνία, η υφιστάμενη κατάσταση είναι μέτρια. Θα τη βαθμολογούσα με C+. Περνά τη βάση, και σίγουρα είναι απείρως καλύτερη από τον σοσιαλισμό. Αλλά είμαι επίσης πεπεισμένος ότι η Βρετανία είναι πολύ πίσω από τις δυνατότητές της σε πολλά σημεία.
Αν η επίθεση εναντίον του σοσιαλισμού ήταν η μόνη συνεισφορά μου στον δημόσιο διάλογο, τότε οι επικριτές μου θα είχαν ένα κάποιο δίκιο. Αλλά είναι απολύτως πιθανό κανείς να ασχολείται με διαφορετικά ζητήματα σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Και σήμερα έχουμε μπροστά μας μια μανία σοσιαλισμού την οποία οι υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε.
Ανακλαστικός αντικαπιταλισμός και πραγματική δυσαρέσκεια
Δεύτερον, δεν πιστεύω ότι η σημερινή δημοτικότητα του σοσιαλισμού είναι μόνο μια απάντηση σε πραγματικές δυσαρέσκειες. Ναι, υπάρχουν πραγματικά προβλήματα, και ναι αν τα αντιμετωπίσουμε θα αφαιρέσουμε ένα μέρος του αέρα από τα πανιά των σοσιαλιστών. Οι ιδέες όμως έχουν και μια αυτόνομη ζωή. Δεν επιζούν ή καταρρίπτονται βάσει του πώς λειτουργούν στην πράξη. Αν συνέβαινε αυτό, τότε ο σοσιαλισμός θα είχε εξαλειφθεί από την αρένα εδώ και πολύ καιρό.
Τα πράγματα για τα οποία όλοι διαμαρτύρονται δεν είναι πάντα αντικειμενικά κακά. Φανταστείτε ότι γυρίζετε εικοσιπέντε χρόνια πίσω στο παρελθόν. Τι θα σας έλειπε περισσότερο; Για πολλούς ανθρώπους, το διαδικτυακό λιανικό εμπόριο, οι μηχανές αναζήτησης και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης θα ήταν πιθανότατα πολύ ψηλά στη λίστα.
Εκτιμούμε όμως αυτές τις ανέσεις τις σύγχρονης ζωής; Απολύτως όχι - σχεδόν όλοι φαίνεται να τις μισούν (ή τουλάχιστον ισχυρίζονται πως τις μισούν - οι αποκεκαλυμένες προτιμήσεις μας υποδεικνύουν το αντίθετο). Συνεχώς παραπονιόμαστε για τους "τεχνολογικούς γίγαντες" τους οποίους κατηγορούμε ότι καταστρέφουν τα μαγαζιά των πόλεων, ότι διαδίζουν ψευδείς ειδήσεις, ότι κλέβουν τα προσωπικά μας δεδομένα, ότι φοροδιαφεύγουν, πληρώνουν χαμηλούς μισθούς τους υπαλλήλους τους, αυξάνουν την πολιτική πόλωση και ούτω καθεξής. Όπως επισημαίνει ο Bryan Caplan: "Ζούμε σε έναν κόσμο αγνωμοσύνης. Επιτυχημένες εταιρίες κάνουν μια καταπληκτική δουλειά και οι "διαμορφωτές της κοινής γνώμης" αναζητούν απεγνωσμένα μαύρες σκιές στα λευκά σύννεφα της προόδου".
Ναι, κάποια πράγματα είναι δημοφιλή επειδή λειτουργούν και κάποια είναι αντιδημοφιλή γιατί δεν λειτουργούν. Μερικές φορές όμως, κάποια πράγματα είναι εξαρχής δημοφιλή και στη συνέχεια ψάχνουμε εκ των υστέρων λόγους για να υποστηρίξουμε ότι λειτουργούν. Και μερικές φορές κάποια πράγματα είναι εξαρχής αντιδημοφιλή και στη συνέχεια ψάχνουμε εκ των υστέρων λόγους για να ισχυριστούμε ότι είναι "θεμελιωδώς χαλασμένα".
Οι στάσεις έναντι των "τεχνολογικών γιγάντων" είναι ακριβώς ένα τέτοιο παράδειγμα. Όπως επισημαίνω στο βιβλίο μου, ο αντικαπιταλισμός είναι κυρίως ανακλαστικός και ενστικτώδης. Στους περισσότερους απλώς δεν αρέσει ο καπιταλισμός και έτσι θέλουν να πιστεύουν πως δεν λειτουργεί. Απορρίπτω συνεπώς τον ισχυρισμό ότι ο καπιταλισμός θα ήταν δημοφιλής αν απέδιδε άψογα σε κάθε πιθανό δείκτη.
Την τελευταία φορά που υπήρχε ένα μεγάλο σοσιαλιστικό κίνημα νέων σε μεγάλο μέρος του δυτικού κόσμου ήταν στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές του 1970, την εποχή των φοιτητικών διαδηλώσεων. Οι διαδηλώσεις αυτές δεν ήταν "σοσιαλιστικές" καθαυτές, αλλα γρήγορα συγχωνεύτηκαν με διάφορους σοσιαλιστικούς σκοπούς, ιδίως τη μανία υπέρ του Μάο και του Χο Τσι Μινχ. Μήπως αυτό ήταν απλώς μια αντίδραση σε πραγματικές δυσαρέσκειες; ξεκάθαρα όχι. Στις περισσότερες χώρες, η κατάσταση ήταν καλή. Η μεταπολεμική ανάπτυξη δεν είχε ακόμη τερματιστεί, η απασχόληση ήταν υψηλή και οι μισθοί αυξάνονταν. Οι περισσότεροι άνθρωποι ποτέ δεν είχαν ζήσει στο παρελθόν σε καλύτερες εποχές. Ποιος θα μπορούσε στα σοβαρά να ισχυριστεί ότι οι ΗΠΑ, η Γαλλία ή η Δυτική Γερμανία είχαν συνθήκες κόλασης το 1968, ενώ η Κίνα ή το Βόρειο Βιετνάμ ήταν εργατικοί παράδεισοι υπό κατασκευή; Κι όμως, κάποιοι από τους πιο μορφωμένους και πληροφορημένους ανθρώπους του δυτικού κόσμου το ισχυρίζονταν αυτό. Και ο λόγος ήταν ότι η αντιπάθειά τους προς τον καπιταλισμό και η έλξη τους προς τον σοσιαλισμό βασίζονται σε ένστικτα και όχι στη λογική.
Το λογικό σφάλμα του σοσιαλισμού και της στάσης "μα πρέπει να κάνουμε κάτι - κι αυτό είναι κάτι"
Ας υποθέσουμε όμως ότι η σημερινή δημοτικότητα του σοσιαλισμού είναι όντως αποκλειστικά μια αντίδραση έναντι των αποτυχιών του κατεστημένου. Θα δικαιολογούταν τότε; Θα ήταν λάθος να της ασκούμε κριτική;
Όχι. Στην περίπτωση αυτή, θα ήταν μια έκφανση του λογικού σφάλματος "Πρέπει να κάνουμε κάτι - αυτό είναι κάτι - άρα πρέπει να το κάνουμε": "Πρέπει να βρούμε μια εναλλακτική έναντι του κατεστημένου - ο σοσιαλισμός είναι μια εναλλακτική έναντι του κατεστημένου - πρέπει συνεπώς να εφαρμόσουμε τον σοσιαλισμό". Δεν είναι κακό οι άνθρωποι να αναζητούν εναλλακτικές, ακόμη και ριζοσπαστικές - αλλά γιατί απ' όλες τις εναλλακτικές να πρέπει να επιλέξουμε τον σοσιαλισμό;
Καταλαβαίνω ότι όσοι αισθάνονται πως έχουν λίγα να χάσουν είναι πιο διατεθειμένοι να αναλάβουν το ρίσκο. Ας υποθέσουμε ότι κάποιος σας πρότεινε να στοιχηματίσετε στο στρίψιμο ενός νομίσματος με την κορώνα να σημαίνει ότι θα χάσετε όλες τις αποταμιεύσεις σας και τα γράμματα ότι θα κερδίσετε 5.000 λίρες. Αν έχετε ένα βολικό μαξιλαράκι από καταθέσεις, πιθανότατα θα θεωρήσετε ότι το ρίσκο είναι υπερβολικά μεγάλο. Αν όμως ο τραπεζικός σας λογαριασμός είναι ήδη στο κόκκινο, τότε δεν θα το σκεφτείτε καν.
Μπορώ κάπως να δω γιατί κάποιοι σχολιαστές εφαρμόζουν αυτή τη λογική στην ψήφο για το Μπρέξιτ (μολονότι ούτε και εκεί νομίζω ότι αποτελεί καλή εξήγηση). Το Μπρέξιτ είναι μια αλλαγή πολιτικής που μπορεί να φέρει περισσότερη ευημερία στη Βρετανία αν η κυβέρνηση την εφαρμόσει απολύτως σωστά, και που θα κάνει τη Βρετανία φτωχότερη αν η κυβέρνηση την εφαρμόσει λάθος. Η στάση "δεν έχω τίποτα να χάσω" μπορεί να αυξήσεις την υποστήριξη για πολιτικές που μπορεί να έχουν μεγάλο εύρος πιθανών αποτελεσμάτων, από πολύ θετικά έως πολύ αρνητικά.
Ο σοσιαλισμός όμως δεν είναι κάτι τέτοιο. Εκεί, το εύρος των πιθανών αποτελεσμάτων εκτείνεται από το πολύ κακό στο εξαιρετικά κακό. Κορώνα πηγαίνετε στην Ανατολική Γερμανία, γράμματα σας στέλνουν στη Λαϊκή Δημοκρατία της Καμπότζης.
Αν οι μιλλένιαλ σοσιαλιστές θέλουν να αναζητήσουν εναλλακτικές, γιατί δεν εστιάζουν καλύτερα την έρευνά τους; Γιατί δεν αναζητούν πιο συγκεκριμένες λύσεις σε συγκεκριμένα προβλήματα;
Για παράδειγμα: ναι, η Βρετανία αντιμετωπίσει μια κρίση στέγασης. Γιατί λοιπόν να μην κοιτάξουμε γύρω μας και να δούμε αν υπάρχουν συγκρίσιμες χώρες που δεν αντιμετωπίζουν με τέτοια κρίσης, και να αναρωτηθούμε τι κάνουν αυτές διαφορετικά;
Και αυτή εν κατακλείδι είναι η απάντησή μου στο ερώτημα "Ποιος μπορεί να κατηγορήσει τη νεολαία που στρέφεται στον σοσιαλισμό;": εγώ, να ποιος.
Ο Kristian Niemietz είναι επικεφαλής θεμάτων πολιτικής οικονομίας στο Institute for Economic Affairs.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 4 Απριλίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
