Του Δρ Σπυρίδωνος Πλακούδα*
Η ειδησεογραφία των προηγούμενων ημερών υπήρξε άκρως ενδιαφέρουσα· η Τουρκία συμφώνησε σε πλήρη ομαλοποίηση των σχέσεών της με το Ισραήλ και, εν συνεχεία, με τη Ρωσία ενώ δρομολογήθηκε η αποκατάσταση των διμερών σχέσεων Τουρκίας-Αιγύπτου σε νέα βάση. Όπως αναμενόταν, οι άνωθι ειδήσεις προκάλεσαν ευρεία αναστάτωση σε μεγάλο τμήμα της κοινής γνώμης. Δικαιολογείται, όμως, μια τέτοια (δυσάρεστη) έκπληξη εκ μέρους μας;
Σοκ και Δέος;
Ήταν, δηλαδή, κεραυνός εν αιθρία η αποκατάσταση των διμερών σχέσεων μεταξύ Ρωσίας - Ισραήλ και Τουρκίας; Ή μήπως ήταν το αποτέλεσμα μιας προϊούσας υπόγειας διαπραγμάτευσης; Μια ενδελεχής διερεύνηση των παραπάνω περιστατικών αποκαλύπτει πως η Άγκυρα εναγωνίως επεδίωκε επί μήνες να αποκαταστήσει τις διμερείς σχέσεις της με το Τελ Αβίβ και τη Μόσχα. Ο Τούρκος Πρόεδρος, Recep Tayyip Erdogan, απομονωμένος επικίνδυνα πανταχόθεν, ήθελε να επουλώσει τις «ανοικτές πληγές» με το Ισραήλ και τη Μόσχα (που η φιλο-σουνιτική και νεο-οθωμανική πολιτική του από το 2009 άνοιξε στο κάτω κάτω της γραφής) ώστε να επικεντρωθεί απερίσπαστος στις εσωτερικές προκλήσεις (ήτοι, το προεδρικό ζήτημα, το Κουρδικό Ζήτημα και το Ισλαμικό Κράτος). Όποιος δεν ανέμενε τέτοια οβιδιακή μεταμόρφωση του Erdogan από διαπρύσιο κήρυκα κατά του «Σιωνισμού» και, δευτερευόντως, του «Ρωσικού Ιμπεριαλισμού», μάλλον δεν έχει αποκρυπτογραφήσει αποτελεσματικά τη φύση του χαρισματικού Τούρκου ηγέτη. Όπως εύγλωττα αποδεικνύει το «Κουρδικό Άνοιγμα» του ιδίου προ ετών, ο Erdogan επιδεικνύει ένα ισχυρό ένστικτο επιβίωσης που του επιτρέπει αδύνατους (κατά τα φαινόμενα) συμβιβασμούς.
Ο πραγματικός σεισμός, όμως, προκλήθηκε από τη μεταστροφή του Benjamin Netanyahu (ΦΩΤ.), πρωθυπουργού του Ισραήλ, και του Ρώσου Προέδρου, Vladimir Putin –δύο ηγετών που φημίζονται για τη σιδηρά πυγμή τους ένεκα του στρατιωτικού υποβάθρου τους. Γιατί εν τέλει ο Putin και ο Netanyahu συμφώνησαν να απεγκλωβίσουν τον Erdogan από τη μέγγενη της «λαμπρής απομόνωσής» του (όπως διακήρυττε κωμικοτραγικά πέρυσι ένας φιλοκυβερνητικός Τούρκος δημοσιογράφος) δεν αποτελεί τον στόχο του εν λόγω άρθρου· άλλωστε, ακόμη αιωρούνται στα ΜΜΕ διάφορες θεωρίες περί των πραγματικών αιτίων της επαναπροσέγγισης. Κατά την άποψη του συγγραφέα του παρόντος άρθρου, ένας συνδυασμός παραγόντων (όπως σε κάθε φαινόμενο στη διεθνή κονίστρα) εν τέλει ώθησε τις εκατέρωθεν πλευρές σε συμβιβασμό. Το παρόν άρθρο στοχεύει να «διαλύσει» αρκετούς μύθους περί της διεθνούς πολιτικής στη χώρα μας.
To «Ξανθό Γένος», το «Άστρο του Δαυίδ» και άλλοι νεοελληνικοί μύθοι
Ως γνωστόν, ένα μεγάλο τμήμα του λαού μας είχε επενδύσει συναισθηματικά στην αρωγή του Τελ Αβίβ και, πρωτίστως, της Μόσχας για την ανάσχεση του νεο-οθωμανικού επεκτατισμού στην ανατολική Μεσόγειο. Αρκετοί, άλλωστε, ενθουσιάστηκαν με την κατάρριψη του στρατιωτικού αεροσκάφους της Ρωσίας το Νοέμβριο του 2014 (ΦΩΤ.), καθώς, σύμφωνα με ορισμένους σιβυλλικούς χρησμούς, θα επισπευδόταν ο υποτιθέμενα αναπόφευκτος ρωσο-τουρκικός πόλεμος και, κατά συνέπεια, η διάλυση και ο διαμελισμός της Τουρκίας μεταξύ των γειτονικών κρατών –μηδέ εξαιρουμένης της Ελλάδος φυσικά. Οι προ αιώνων δοξασίες περί του ομόδοξου «ξανθού γένους» και του «Μόσχοβου» που «θα φέρει το σεφέρι σε Μοριά και Ρούμελη» δεν εκπλήσσουν και δεν επιδέχονται περαιτέρω ερμηνείας.
Photo by Anadolu Agency / Contributor / Getty Images / Ideal Image
Πως, όμως, δικαιολογείται η αιφνίδια αγάπη για το Ισραήλ ενόσω το μεγαλύτερο τμήμα της κοινής γνώμης έχει δαιμονοποιήσει προ πολλού τον «Σιωνισμό» και το Ισραήλ ένεκα του Παλαιστινιακού Ζητήματος; Η απάντηση, φυσικά, έγκειται στη συμπεριφορά της κοινής γνώμης (αλλά και των πολιτικών ταγών της) εξ ιδρύσεως του νεο-ελληνικού κράτους.
Η Ελλάδα ανέκαθεν αναζητούσε «προστάτες» μεταξύ των εκάστοτε Μεγάλων Δυνάμεων έναντι των προαιώνιων «εχθρών του έθνους» –των Σλάβων και Τούρκων. Ως εκ τούτου, η κοινή γνώμη της χώρας μας υποδέχθηκε ενθουσιωδώς τη θερμή κρίση Τουρκίας - Ισραήλ και, έτι περαιτέρω, τη δημιουργία του γεωπολιτικού τριγώνου Ελλάδα-Κύπρος-Ισραήλ (ΦΩΤ.) με σαφή (πλην ανομολόγητο δημοσίως) αντι-τουρκικό προσανατολισμό. Οι πολιτικοί και πολίτες της χώρας μας ανακάλυψαν στο «Άστρο του Δαυίδ» τον νέο τιμωρό της Άγκυρας και τον νέο προστάτη της Κύπρου ένεκα της αδυναμίας και, πρωτίστως, απροθυμίας της Αθήνας να υπερασπιστεί αποτελεσματικά τη Λευκωσία την επαύριο της τουρκικής εισβολής και κατοχής του βορρά. Με τη Ρωσία, βέβαια, ανέβηκαν κατά πολύ υψηλότερα οι προσδοκίες: διάλυση και διαμελισμός της Τουρκίας επ' ωφελεία της ομόδοξης Ελλάδας. Εξ ου και το σοκ της επαναπροσέγγισης της Τουρκίας με τις παραπάνω χώρες.
Διαφεύγει εν πολλοίς στους πολίτες και πολιτικούς της χώρας μας πως ο ανταγωνισμός ή εχθρότητα μεταξύ δύο κρατών δεν αποκλείει τη συνεργασία σε «χαμηλής πολιτικής» ζητήματα (π.χ. το εμπόριο). Η Βρετανία, παραδείγματος χάρη, ήταν ο πρώτος οικονομικός εταίρος της Γερμανίας τις παραμονές του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, παρ' όλο που οι δύο χώρες ανήκαν σε αντιμαχόμενους συνασπισμούς. Ακόμα και οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση διατηρούσαν ανοικτούς διαύλους επικοινωνίας εν μέσω του Ψυχρού Πολέμου και συνεργάστηκαν αγαστά σε ζητήματα αμοιβαίου ενδιαφέροντος (π.χ. τη μη διάδοση των όπλων μαζικής καταστροφής). Πολύ σπάνια δύο μη φίλιες χώρες (π.χ. Ελλάδα και Αλβανία έως το 1992 ή ΗΠΑ και Κούβα έως πρόσφατα) δεν διατηρούσαν καν τυπικές διπλωματικές σχέσεις.
Ως εκ τούτου, διέφυγαν της προσοχής πολλών τα μηνύματα καλής θελήσεως που εξέπεμπαν τακτικά το Τελ Αβίβ και η Μόσχα προς την Άγκυρα ως απάντηση στους διπλωματικούς ελιγμούς του Erdogan. Οι σχέσεις δεν αποκαταστάθηκαν αίφνης εν μία νυκτί· υπήρξε προεργασία μηνών (στην περίπτωση της Ρωσίας) και ετών (στην περίπτωση του Ισραήλ). Η δεκτικότητα των δύο στιβαρών ηγετών (πρωτίστως του Putin) να ομαλοποιήσουν πλήρως τις διμερείς σχέσεις τους με την Τουρκία αποδεικνύει, συν τις άλλοις, πως τα κρατικά συμφέροντα υπερτερούν στη ζυγαριά έναντι των προσωπικών συναισθημάτων – παρά την όποια εγχώρια (παρα)φιλολογία περί μιας νομοτελειακά εκδικητικής συμπεριφοράς του Putin ή του Netanyahu προς τον Erdogan.
«Η Σημαδεμένη Τράπουλα» και άλλοι νεοελληνικοί μύθοι
Βέβαια, οι ίδιοι μύθοι επικρατούν στην αντίπερα όχθη της συζήτησης αυτής, τους οπαδούς δηλαδή των συνωμοσιολογικών θεωριών που ισχυρίζονται πως εξ αρχής «η τράπουλα ήταν σημαδεμένη» ή πως οι σχέσεις θα επανέλθουν στα προ κρίσης επίπεδα. Αρκετοί ακαδημαϊκοί (όπως και πολίτες) εξ αρχής αντιτίθεντο στην προσέγγιση Αθήνας - Τελ Αβίβ και Αθήνας – Μόσχας, επειδή, όπως ισχυρίζονταν, μια σειρά παραγόντων, π.χ. ο αγωγός φυσικού αερίου Turkish Stream (ΦΩΤ), οι όψιμα εξισλαμισμένοι Εβραίοι της Τουρκίας ή ντονμέ κτλ, επέβαλλαν εκατέρωθεν να εξομαλυνθούν οι διμερείς σχέσεις (Τουρκίας - Ισραήλ και Ρωσίας - Τουρκίας).
Photo by Consiglieri88 - Own work
Τέτοιες αναλύσεις, όμως, πάσχουν από τρία εγγενή αναλυτικά σφάλματα. Πρώτον, υπερτιμούν την επιρροή ορισμένων μη πολιτικών παραγόντων (π.χ. οι αγωγοί ενέργειας) επί της εξωτερικής πολιτικής ενός κράτους. Υπενθυμίζεται πως η Τουρκία συνεπλάκη εν τέλει με τη Ρωσία και το Ισραήλ παρά την εκατέρωθεν οικονομική συνεργασία (ενδεικτικά, η Ρωσία κατατασσόταν ως ο 1ος εμπορικός εταίρος της Τουρκίας το 2014) και όσμωση των κοινωνιών (ενδεικτικά, οι ντονμέ κατέχουν υψηλόβαθμες θέσεις στην τουρκική επιχειρηματική τάξη). Παρομοίως, υπερτιμούν την επιρροή των τρίτων δυνάμεων (π.χ. ΗΠΑ) σε διμερή ζητήματα. Στην περίπτωση δη Ισραήλ - Τουρκίας, οι ΗΠΑ ήθελαν και επεδίωξαν την εν τάχει εξομάλυνση των διμερών σχέσεων· παρά ταύτα, η διαδικασία εξομάλυνσης τελμάτωσε το 2013 και ολοκληρώθηκε μόλις το 2016. Παρομοίως, το Αζερμπαϊτζάν και το Καζακστάν μεσολάβησαν μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας ευθύς αμέσως, αλλά η εξομάλυνση καθυστέρησε αρκετούς μήνες.
Δεύτερον, κρίνουν εκ των υστέρων τα παρελθόντα τεκταινόμενα. Δηλαδή, ισχυρίζονται πως δήθεν νομοτελειακά θα ομαλοποιούνταν οι σχέσεις μεταξύ «συμπληρωματικών χωρών» όπως η Τουρκία και η Ρωσία ή μεταξύ «στρατηγικών συμμάχων» όπως η Τουρκία και το Ισραήλ. Στη διεθνή κονίστρα, όμως, δεν υπάρχουν νομοτέλειες ή σταθερές· μόνη πάγια σταθερά του κρατικοκεντρικού διεθνούς συστήματος παραμένει ο αέναος αγώνας των κρατών για επιβίωση και, ει δυνατόν, ισχυροποίηση. Όσοι ισχυρίζονται τα άνωθι μάλλον διαγράφουν μονοκονδυλιά τους 5 αιώνες συρράξεων και κρίσεων μεταξύ Μόσχας και Άγκυρας (1568 έως 1946) και παραβλέπουν τις υπόγειες σχέσεις του Ισραήλ με τους Κούρδους του Ιράκ, την Αίγυπτο (την επαύριο του πραξικοπήματος του Abdel Fattah el-Sisi) και τη Σαουδική Αραβία ως αντίβαρο στην ηγεμονικές επιδιώξεις της Άγκυρας. Ο πρώην σύμβουλος εθνικής ασφάλειας των ΗΠΑ (1969-1975) και πρώην υπουργών Εξωτερικών των ΗΠΑ (1973-1977) Henry Kissinger (ΦΩΤ.) είχε δηλώσει κυνικά προ ετών πως «η Αμερική δεν διαθέτει μόνιμους φίλους ή μόνιμους εχθρούς, παρά μόνο μόνιμα συμφέροντα».
This photo is in the Public Domain
Στην Ελλάδα, ως επί το πλείστον, οι κυβερνώντες πάσχουν από το σύνδρομο της «αυτοκεπληρούμενης προφητείας»· δηλαδή δρουν ή αδρανούν με τέτοιο τρόπο ώστε εν τέλει να συμβεί αυτό που προέβλεψαν. Εν προκειμένω, οι διαδοχικές κυβερνήσεις της χώρας μας αντιμετώπισαν τις διμερείς σχέσεις με τη Ρωσία και το Ισραήλ υπό το πρίσμα της σχέσεις των παραπάνω χωρών με την Τουρκία και όχι στο πλαίσιο μιας αυτόφωτης εξωτερικής πολιτικής. Ως εκ τούτου, δεν ανέλαβαν τολμηρές πρωτοβουλίες έγκαιρα και εύστοχα λόγω της δήθεν νομετελειακής σύμπραξης Τουρκίας - Ισραήλ και Τουρκίας - Ρωσίας στη βάση οικονομικών και ουχί μόνο συμφερόντων. Εν κατακλείδι, η Ελλάδα δεν κάλυψε αποτελεσματικά το κενό της Τουρκίας και η Άγκυρα (έστω και με καθυστέρηση) καθίσταται πλέον κρίσιμος παίχτης στην περιοχή.
Και τρίτον, προβλέπουν τα μελλούμενα με μια αβάσιμη νομοτέλεια. Όπως ουδείς είχε προβλέψει με ασφάλεια τις κρίσεις του 2010 και 2014, έτσι και τώρα η οποιαδήποτε πρόβλεψη για την εξέλιξη των υπό εξομάλυνση τουρκο-ισραηλινών και τουρκο-ρωσικών σχέσεων θα αποτελεί ένα άλμα λογικής. Στα τέλη της δεκαετίας του 50' οι ΗΠΑ θορυβήθηκαν από τη νίκη του Μάο στον Κινεζικό Εμφύλιο Πόλεμο και ουκ ολίγοι ακαδημαϊκοί ή ιθύνοντες στην Ουάσινγκτον προέβλεψαν την επικράτηση του Κομμουνισμού στον Ψυχρό Πόλεμο. Διαψεύστηκαν όμως οικτρά, καθώς η Κίνα σύντομα συγκρούστηκε με τη Σοβιετική Ένωση για την ηγεσία του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος. Όπως τονίστηκε προηγουμένως, δεν υπάρχουν σταθερές και νομοτέλειες στο διεθνές σύστημα. Όσο διαρκεί η κρίση στη Συρία (και κατ' επέκταση τη Μέση Ανατολή), ο κίνδυνος ενός ατυχήματος (όπως επίσης η ευκαιρία μιας εμβάθυνσης) στις διμερείς σχέσεις των παραπάνω χωρών παραμένει υψηλός.
* Ο Δρ. Σπυρίδων Πλακούδας είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και ερευνητής στο ΚΕΔΙΣΑ. Λέκτορας μερικού χρόνου στη ΣΕΘΑ και το Πάντειο Πανεπιστήμιο.
