Του Ανδρέα Ματζάκου*
Τον Μάρτιο του 2015 και μετά από διαπραγματεύσεις που είχαν αρχίσει πολλά χρόνια πριν, μια Συμφωνία Στρατιωτικής Συνεργασίας μεταξύ Τουρκίας και Κατάρ επικυρώθηκε από την τουρκική εθνοσυνέλευση. Τον Δεκέμβριο του ιδίου έτους, ο Τούρκος πρεσβευτής στο Κατάρ, περιέγραψε την Συμφωνία σαν μια «συμμαχία για την αντιμετώπιση κοινών εχθρών» ενώ τον Απρίλιο του 2016, οι πρώτοι Τούρκοι στρατιωτικοί άρχισαν προπαρασκευαστικές ενέργειες για την ανάπτυξη στρατιωτικής βάσεως στην Ντόχα.
Όπως είναι γνωστό, στις 5 Ιουνίου του τρέχοντος έτους, η Αίγυπτος, η Σαουδική Αραβία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και το Μπαχρέιν, διέκοψαν διπλωματικές σχέσεις με το Κατάρ, κατηγορώντας το ότι υποστηρίζει τρομοκρατικές οργανώσεις. Δυο ημέρες μετά, η τουρκική εθνοσυνέλευση, επικύρωσε αυτήν την συμφωνία στρατιωτικής συνεργασίας Τουρκίας-Κατάρ, δίδοντας άδεια για την ανάπτυξη τουρκικών στρατευμάτων στο έδαφος του Κατάρ. Για δε την εξομάλυνση των διακοπεισών διπλωματικών σχέσεων, δόθηκε από την Σαουδική Αραβία στο Κατάρ, μια λίστα με 13 προϋποθέσεις που αυτό θα έπρεπε να εκπληρώσει, μεταξύ των οποίων και το κλείσιμο της τουρκικής βάσεως. Γεννώνται λοιπόν τα ερωτήματα: Τι σημαίνει συνολικά για την τουρκική εξωτερική πολιτική η ανάπτυξη της τουρκικής βάσεως στο Κατάρ; Τι επιδιώκει η Τουρκία με την παρουσία της στο Κατάρ; Επηρεάζονται τα ελληνικά συμφέροντα από αυτήν την κίνηση της Τουρκίας;
Η θέση του άρθρου είναι ότι η ανάπτυξη των τουρκικών στρατευμάτων στο Κατάρ δεν αποτελεί έκπληξη αφού προϋπήρχαν στρατιωτικές συμφωνίες μεταξύ των δυο χωρών που αργά ή γρήγορα θα οδηγούσαν και σε αυτό το βήμα. Με την βάση αυτή, η Τουρκία προβάλλει στρατιωτική ισχύ στην ευρύτερη περιοχή του Κόλπου, 100 χρόνια μετά την υποχώρηση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας από την περιοχή. Σε συνδυασμό δε και με την παρουσία της σε βόρειο Ιράκ και Σομαλία, μετατρέπεται σταδιακά σε περιφερειακή δύναμη. Στην αρχή του άρθρου, θα παρατεθεί εν συντομία το ιστορικό των στρατιωτικών συμφωνιών μεταξύ των δυο κρατών. Στη συνέχεια θα αναλυθούν οι επιδιώξεις της Τουρκίας με την παρουσία της στο Κατάρ, αλλά και τα οφέλη που προσδοκά ως ανταλλάγματα το Κατάρ. Τέλος, θα προσεγγισθούν οι επιπτώσεις για τα ελληνικά συμφέροντα στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής και το άρθρο θα κλείσει με επίλογο.
Ιστορικό Στρατιωτικών Συμφωνιών μεταξύ Τουρκίας – Κατάρ
Οι αμυντικές συμφωνίες μεταξύ των δυο χωρών ξεκινούν από το 2007, όταν υπέγραψαν συνεργασία, μεταξύ άλλων και στον τομέα της στρατιωτικής εκπαιδεύσεως. Το 2012, ακολουθεί υπογραφή Μνημονίου Συνεργασίας (MOU) στον τομέα της αμυντικής βιομηχανίας. Το Κόμμα της Ανάπτυξης και Δικαιοσύνης του τότε πρωθυπουργού κ. Ερντογκάν, ακολουθώντας πιστά τα όσα όριζε ο κ. Νταβούτογλου στο βιβλίο του «Στρατηγικό Βάθος'' για την μετατροπή της Τουρκίας σε περιφερειακή δύναμη, ήθελε την ανάπτυξη μιας ισχυρής αμυντικής βιομηχανίας με εξαγωγικό χαρακτήρα, ώστε χώρες που θα αγόραζαν στρατιωτικό υλικό από την Τουρκία, να περνούσαν στη σφαίρα επιρροής της. Τέλος, το 2014 οι δυο χώρες συμφώνησαν για την υιοθέτηση μηχανισμού για εμβάθυνση της συνεργασίας τους και την ανάπτυξη δυνάμεων της μιας στο έδαφος της άλλης. Συνεπώς η σταδιακή ανάπτυξη των τουρκικών στρατευμάτων που παρατηρείται στο Κατάρ, δεν είναι κεραυνός εν αιθρία. Όταν θα έχει ολοκληρωθεί η ανάπτυξη και επάνδρωση της βάσεως μέχρι το 2018, αυτή θα αποτελεί έδρα ενός διακλαδικού τακτικού στρατηγείου επιπέδου Μεραρχίας (Joint Tactical Division HQ) και θα έχει δύναμη 3.000 ανδρών περίπου. Το προσωπικό θα προέρχεται και από τους τρεις κλάδους των Ενόπλων Δυνάμεων.
Τι επιδιώκει η Τουρκία με την παρουσία της στο Κατάρ
Σε διπλωματικό επίπεδο προσπαθεί να υλοποιήσει το όραμα του Νέο-Οθωμανισμού για μετατροπή της σε περιφερειακή δύναμη. Η Τουρκία ανέπτυξε στρατιωτική βάση εκεί που ευρίσκεται και η μεγαλύτερη αμερικανική βάση στην Μέση Ανατολή. Εκεί που είναι η έδρα της Κεντρικής Διοικήσεως (CENTCOM), στο Al Udeid, στο οποίο έχουν αναπτυχθεί 10.000 Αμερικανοί στρατιωτικοί. Η δε Αμερική ήταν πάντοτε παρούσα στην περιοχή του Κόλπου που παίζει σημαντικό ρόλο στην ομαλή ροή πετρελαίου στις διεθνείς αγορές. Άρα η Τουρκία συμπορεύεται με την Αμερική, σε μια εύφλεκτη περιοχή του πλανήτη. Επίσης η παρουσία της στον Κόλπο δεν μπορεί να περνά απαρατήρητη από το Ιράν, το οποίο προσπαθεί να διευρύνει την επιρροή του στον αραβικό κόσμο. Γι' αυτό και η παρουσία της Τουρκίας στο Κατάρ έχει μεγάλη σημασία.
Σε οικονομικό επίπεδο, προσδοκά την σύναψη συμφωνιών για κατασκευή μεγάλων έργων και στην αύξηση των πωλήσεων στρατιωτικού υλικού τουρκικής παραγωγής. Σημειώνεται ότι η αρχή για σοβαρή οικονομική συνεργασία είχε γίνει με την συμφωνία για την κατασκευή της Χρυσής Γραμμής του μετρό της Ντόχα, εν όψει του Παγκοσμίου Κυπέλου Ποδοσφαίρου του 2022, από ένα πενταμερές consortium εταιρειών. Σ' αυτό συμμετέχουν κατέχοντας την μερίδα του λέοντος, δηλαδή το 40% ενός συμβολαίου ύψους 4,4 δις $, δυο τουρκικές κατασκευαστικές εταιρείες. Ειδικά στον τομέα του αμυντικού υλικού, υπάρχουν πολλά περιθώρια για αύξηση των πωλήσεων, υπό την στρατιωτική απειλή της Σαουδικής Αραβίας και του σιϊτικού Ιράν. Το 2016, οι πωλήσεις τουρκικού αμυντικού εξοπλισμού έφθασαν το 1,68 δις $, ενώ ο στόχος που το ΑΚΡ έχει διακηρύξει για το 2023, ανέρχεται στα 25 δις $. Η Τουρκία γνωρίζει πολύ καλά το έλλειμμα ασφαλείας που αισθάνεται το Κατάρ, ένεκα του οποίου το 2014, υπέγραψε συμβόλαιο ύψους 11 δις $ για προμήθεια στρατιωτικού υλικού από τις ΗΠΑ. Όπως γνωρίζει ότι το Κατάρ έχει την δυνατότητα να δαπανήσει μεγάλα ποσά για την άμυνα του.
Σε στρατιωτικό επίπεδο, οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις έχουν αναλάβει ένα μεγάλο μέρος της εκπαιδεύσεως των ενόπλων δυνάμεων του Κατάρ. Αυτό σημαίνει ότι η Τουρκία έχει την ευκαιρία να μεταδίδει στα στελέχη του Κατάρ την φιλοσοφία της για την αρχιτεκτονική ασφαλείας της περιφέρειας, αλλά και να εμφανίζεται ως ηγέτιδα στρατιωτική δύναμη στον σουνιτικό κόσμο.
Σε επίπεδο ενεργειακής ασφαλείας, το Κατάρ είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέας υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG) και συνεπώς σε περίπτωση επιδεινώσεως των σχέσεων της με την Ρωσία από την οποία προμηθεύεται φυσικό αέριο μέσω αγωγών, έχει υποκατάστατο.
Τι προσδοκά το Κατάρ από την τουρκική παρουσία στο έδαφος του
Για την οικονομία του χώρου, θα αναφερθούν μόνο οι δυο βασικότεροι λόγοι που το Κατάρ επεδίωξε στρατιωτική παρουσία της Τουρκίας, μιας μεγάλης σουνιτικής χώρας στο έδαφος του:
- Όντας μια μικρή χώρα εν μέσω του Κόλπου, τις πολιτικές επιλογές της οποίας δεν εγκρίνουν πολλές χώρες του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου [Gulf Cooperation Countries, (GCC)], το Κατάρ χρειάζεται πολιτική στήριξη. Και την στήριξη αυτή του την παρέχει το ειδικό βάρος της Τουρκίας. Για παράδειγμα, Τουρκία και Κατάρ υποστηρίζουν την Μουσουλμανική Αδελφότητα, την οποία έχουν χαρακτηρίσει ως τρομοκρατική οργάνωση, σχεδόν όλες οι μεγάλες σουνιτικές χώρες. Και οι δυο χώρες στηρίζουν την Χαμάς, την οποία δεν υποστηρίζει η Σαουδική Αραβία η οποία και πρωτοστατεί στην διαμάχη με το Κατάρ. Για να μην απομονωθεί διπλωματικά λοιπόν το Κατάρ, θέλει σύμπραξη με την Τουρκία.
- Το αίσθημα ασφαλείας που παρέχει στο Κατάρ η συμμαχία του με την Τουρκία, σε στρατιωτικό και οικονομικό επίπεδο. Οι ένοπλες δυνάμεις του Κατάρ αριθμούν 11.800 άνδρες, ενώ υφίσταται την απειλή της Σαουδικής Αραβίας και του Ιράν. Μάλλον αυτούς πρέπει να εννοούσε και ως κοινούς εχθρούς ο πρεσβευτής της Τουρκίας στο Κατάρ, το 2016. Στην δε πρόσφατη περίπτωση του εμπορικού αποκλεισμού που του επέβαλλαν Σαουδική Αραβία και Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, το Κατάρ βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση, αφού από το έδαφος της Σαουδικής Αραβίας διέρχονταν το 40% των εισαγωγών τροφίμων για τις ανάγκες του. Η Τουρκία ήταν αυτή που φρόντισε για την ανακούφιση του Κατάρ από τις συνέπειες του αποκλεισμού. (Βλέπε Χάρτη)
Επιπτώσεις για τα Ελληνικά Συμφέροντα
Σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής, πρέπει να αναμένεται οι θέσεις της Τουρκίας ως περιφερειακής πλέον δυνάμεως, για μεγάλα ζητήματα ασφαλείας και αμύνης, να λαμβάνονται όλο και πιο σοβαρά υπόψιν από τις χώρες του Κόλπου. Άλλωστε για να χαρακτηριστεί ένα κράτος ως περιφερειακή δύναμη, θα πρέπει να είναι σε θέση να επηρεάζει την διαμόρφωση της αρχιτεκτονικής ασφαλείας της περιφέρειας του. Στις δε διεθνείς σχέσεις, τα αδύναμα κράτη στον συσχετισμό ισχύος προσαρμόζουν τις αποφάσεις τους σε αυτά που πρεσβεύουν τα ισχυρότερα. Όσο δε η Τουρκία θα αισθάνεται ισχυρότερη, τόσο πιο αδιάλλακτη στάση θα τηρεί στις διμερείς μας σχέσεις και τόσο εντονότερα θα στηρίζει τις παράνομες απαιτήσεις της στο Αιγαίο.
Σε οικονομικό επίπεδο:
- Στον Κόλπο υπάρχει, το 50% των παγκοσμίων αποθεμάτων πετρελαίου και το 43% των αποθεμάτων φυσικού αερίου.
- Οι χώρες του Κόλπου παίζουν σημαίνοντα ρόλο στην διαμόρφωση των διεθνών τιμών πετρελαίου και φυσικού αερίου, η δε χώρα μας, χρησιμοποιεί πετρέλαιο και φυσικό αέριο για την παραγωγή ενεργείας, σε ποσοστό άνω του 60%. Άρα η ελληνική οικονομία επηρεάζεται σοβαρά από τις αποφάσεις που λαμβάνονται από τον Οργανισμό Εξαγωγών Πετρελαιοπαραγωγών Χωρών (ΟΠΕΚ), η δε Τουρκία θα μπορεί μέσω του Κατάρ να ασκεί επιρροή στις αποφάσεις του.
Σε στρατιωτικό επίπεδο, το Κατάρ προσδένεται στο άρμα της Τουρκίας, ιδίως αν προχωρήσει και στην προμήθεια αμυντικού εξοπλισμού από αυτήν.
Επίλογος
Η Τουρκία με την ενεργοποίηση στρατιωτικής βάσεως στο Κατάρ, μετατρέπεται σε περιφερειακή δύναμη, η οποία ενώ κατά την αρχική εφαρμογή του Νέο-Οθωμανισμού την δεκαετία 2003 - 2013 χρησιμοποιούσε την ήπια ισχύ της για διείσδυση στα κράτη που ήθελε να θέσει στην σφαίρα επιρροής της, τώρα προσφεύγει και στην προβολή στρατιωτικής ισχύος. Με την ενεργοποίηση της βάσεως στο Κατάρ, η Τουρκία έχει πλέον παρουσία με στρατιωτικές δυνάμεις σε τρεις χώρες. (Βόρειο Ιράκ, Σομαλία με την νέα στρατιωτική βάση που εγκατέστησε εφέτος στο Μογκαντίσου και Κατάρ). Όμως ειδικώς η παρουσία της στο Κατάρ σηματοδοτεί:
- Σε παγκόσμιο επίπεδο, την είσοδο της στην ομπρέλα ασφάλειας των κρατών του Κόλπου τα οποία παίζουν σημαίνοντα ρόλο στην ροή του πετρελαίου και του φυσικού αερίου στις διεθνείς αγορές, κάτι που μέχρι σήμερα ήταν αποκλειστικό μονοπώλιο των ΗΠΑ.
- Σε περιφερειακό επίπεδο, την αποφασιστικότητα της για περιορισμό της επιρροής του Ιράν στον χώρο της Μέσης Ανατολής καίτοι αυτός ήταν ο πραγματικός σκοπός της συστάσεως του GCC και, την ικανότητα της να ηγηθεί ενός σουνιτικού συνασπισμού.
* Ο Ανδρέας Ματζάκος είναι απόστρατος αξιωματικός του Στρατού Ξηράς, κάτοχος μεταπτυχιακού στις Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές. Είναι δόκιμος ερευνητής στον Τομέα Αμυντικών Θεμάτων του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων του Παντείου Πανεπιστημίου και μέλος του Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών.
