Του Γιώργου Παπακωνσταντή *
Παρακολουθώντας όλα τα δεδομένα γύρω από το μεταναστευτικό-προσφυγικό και ιδιαίτερα τα φοβικά σύνδρομα που έχουν αναπτυχθεί σε μεγάλα τμήματα της Ελληνικής κοινωνίας, δημιουργείται η ανάγκη να παραθέσουμε μερικά βασικά σημεία σε μια προσπάθεια να κατανοήσουμε περισσότερο το φαινόμενο, το οποίο γνωρίζει πλέον νέα κορύφωση στην χώρα μας, λόγω συνεχούς αύξησης των ροών.
1ο) Οι μεταναστεύσεις πληθυσμών στην ανθρώπινη ιστορία, είναι ο κανόνας. Η μετανάστευση είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται από την εμφάνιση του ανθρώπου στη γη. Αιτία ήταν πάντα η αναζήτηση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης. Αφορμές και πιέσεις ήταν η φτώχεια, οι πόλεμοι, οι κλιματικές μεταβολές.
2ο) Η διάκριση παράνομου με νόμιμο μετανάστη, δεν εξαρτάται από το μετανάστη αλλά από τη νομοθεσία της χώρας υποδοχής. Οι μεταναστευτικές ροές καθορίζονται από την προσφορά ευκαιριών ευημερίας των χωρών υποδοχής και τη ζήτηση ευκαιριών ευημερίας των υπηκόων των χωρών αποστολής. Οι δρόμοι διαμορφώνονται ανάλογα με τις ευκολίες ή δυσκολίες ταξιδιού και εισόδου που υπάρχουν. Η επιθυμία και ανάγκη μετανάστευσης, υπηκόων χωρών αποστολής (φτωχών χωρών, χωρών σε πόλεμο κλπ), δεν εξαρτάται τόσο από τη νομοθεσία των χωρών υποδοχής, όσο από την κατάσταση στις χώρες αποστολής και από τις ευκολίες-ευκαιρίες που παρουσιάζονται στις εν δυνάμει χώρες υποδοχής.
3ο) Η Ελλάδα, μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ''70 ήταν χώρα αποστολής μεταναστών λόγω φτώχειας. Οι περισσότεροι ήταν νόμιμοι στις χώρες υποδοχής, αφού εκείνες είχαν ειδική νομοθεσία προς τούτο και τους χρειάζονταν. Ήταν όμως και αρκετοί «παράτυποι» ειδικά προς τις ΗΠΑ.
4ο) Η Ελλάδα, από τα μέσα της δεκαετίας του ''80, έγινε χώρα υποδοχής μεταναστών με κορύφωση του αριθμού των εισερχομένων στα μέσα της δεκαετίας του ''90 (Ανάμεσα 1995-1997, απελάθηκαν περίπου 2 εκατομμύρια Αλβανοί οι οποίοι βεβαίως απελαύνοντο και 2 και 3 και 4 φορές και επέστρεφαν παράνομα στη χώρα.
5ο) Ο αριθμός των παράνομων αλλοδαπών στην Ελλάδα, στα τέλη της δεκαετίας του 2000 (2009-2010) υπολογίζονταν σε πάνω από ένα εκατομμύριο. Ο αριθμός αυτός μειώθηκε εξαιτίας της κρίσης γιατί πολλοί έφυγαν αναζητώντας αλλού καλύτερη τύχη.
6ο) Οι προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές στην Ευρώπη μέχρι το 2014-2015, ήταν κυρίως ο «Ιβηρικός δρόμος» (Από Μαρόκο προς Ισπανία -Πορτογαλία-Γαλλία, υπηκόων κυρίως των χωρών της βόρειας και της υποσαχάριας Αφρικής), ομοίως οι ροές προς νότια Ιταλία και Σικελία. Ήταν επίσης και ο Βαλκανικός δρόμος κυρίως από τον Έβρο, με μειωμένη συμμετοχή μικροροών από τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου.
7ο) Το πρώτο εξάμηνο του 2015, η Ελλάδα κατάργησε τα κέντρα κράτησης των παράτυπα εισερχομένων αλλοδαπών, τους άφησε ελεύθερους να «λιάζονται» και να «εξαφανίζονται» στην πραγματικότητα τους έκλεισε το μάτι να φύγουν παράτυπα προς την Ευρώπη.
8ο) Η κίνηση αυτή σε συνδυασμό με το τείχος του Έβρου, έδωσε το σύνθημα στα διεθνή κέντρα διακίνησης να στοχεύσουν στο δρόμο των νησιών του ανατολικού Αιγαίου και να προσελκύσουν πρόσφυγες και μετανάστες να περάσουν «εύκολα απέναντι» και όντας ελεύθεροι στην Ελλάδα, «εύκολα» να προωθηθούν προς την Ευρώπη. Έτσι μειώθηκαν οι ροές της Βόρειας και υποσαχάριας Αφρικής προς Ισπανία και Ιταλία. Από την άλλη πλευρά όμως ο Βαλκανικός δρόμος αυξήθηκε κατακόρυφα, μέσω τώρα πια των νησιών του ανατολικού Αιγαίου. Μόνο το 2015, σύμφωνα με τα στοιχεία της Αστυνομίας, καταγράφηκαν στην Ελλάδα ως ...συλληφθέντες, περίπου 950.000 αλλοδαποί όλων των εθνικοτήτων. Σύροι, Αφγανοί, Αλγερινοί, Σομαλοί, Πακιστανοί, από Μπακλαντές κλπ. Αρκετοί από αυτούς αρχικά, πρόλαβαν να συνεχίσουν τον Βαλκανικό δρόμο και να προχωρήσουν προς τις Ευρωπαϊκές χώρες, μέσω των συνόρων της Βόρειας Μακεδονίας, στα οποία αρχικά η επίβλεψη ήταν αρκετά χαλαρή. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και το ότι η Ελλάδα τότε δεν ήθελε να μπλέκει στα πόδια της η FRONTEX, γιατί τα σύνορα με τη Βόρεια Μακεδονία είναι στο ίδιο καθεστώς με τα σύνορα με την Τουρκία (εξωτερικά σύνορα Schengen). Προς το Φθινόπωρο του 2015 και αφού οι Ευρωπαίοι πήραν χαμπάρι την κατάσταση, επέβαλλαν το κλείσιμο των συνόρων με τη Βόρεια Μακεδονία και ελέγχους στα αεροδρόμια ακόμη και στις εσωτερικές πτήσεις. Έτσι δημιουργήθηκε το άγος της Ειδομένης... Την ίδια περίοδο, ο όγκος των ροών προς τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου ήταν τέτοιος, ώστε οποιαδήποτε διαχείριση με βάση τις απαιτήσεις ελέγχου συνόρων σύμφωνα με τις προβλέψεις των συμφωνιών Schengen πήγε περίπατο, ενώ περίπατο πήγε και η συμφωνία για το άσυλο του Δουβλίνου, αφού αποδείχτηκε περίτρανα ότι η υποχρέωση παροχής ασύλου από τη χώρα πρώτης εισόδου, είναι εμφανέστατα άδικη σε βάρος των χωρών της Ε.Ε. όπως είναι η Ελλάδα που έχουν εξωτερικά χερσαία η θαλάσσια σύνορα με τρίτες χώρες.
9ο) Η σύναψη συμφωνίας με την Τουρκία, ήταν εκ των πραγμάτων μια προσπάθεια «ρίχνω στάχτη στα μάτια» με ευχή να επιδράσει κυρίως επί των υποψήφιων μεταναστών και διακινητών, ώστε να τους μεταδοθεί το μήνυμα ότι δυσκολεύουν τα πράγματα και ότι μπορεί να τους κυνηγήσει και η Τουρκία (η οποία μέχρι τότε άφηνε ελεύθερα σχεδόν να μπαίνουν στο έδαφός της από τα αεροδρόμιά της, μετανάστες από άλλες πλήν της όμορης Συρίας χώρες, με σκοπό να διεκπεραιωθούν στο Αιγαίο). Όμως η συμφωνία αυτή σε συνδυασμό με την επιβολή αυστηρότερων ελέγχων στα αεροδρόμια της Ελλάδας προς την Ευρώπη αλλά και κυρίως στα σύνορα με τις όμορες βαλκανικές χώρες, επέφεραν σημαντική μείωση των ροών το 2016, 2017 και 2018.
10ο) Η αλλαγή Κυβέρνησης στα μέσα του 2019, έδωσε αφορμή στους διακινητές να δοκιμάσουν τις προθέσεις της, γνωρίζοντας πολύ καλά την ανεπάρκεια των δομών φιλοξενίας και την ανυπαρξία κέντρων κράτησης, αυξάνοντας σχετικά τις ροές προς τα νησιά οι οποίες όμως σε αριθμό, καμία σχέση δεν έχουν με τον αριθμό των εισερχομένων το 2015. Επιβαρύνουν όμως την ανεπάρκεια των δομών που υπήρχαν ήδη στα νησιά.
11ο) Θα πρέπει να θεωρούμε δεδομένο ότι ο αριθμός των υποψήφιων μεταναστών από τις φτωχές και εμπόλεμες χώρες Αφρικής και Ασίας προς τις ανεπτυγμένες χώρες της Ευρώπης θα αυξάνεται, με την Ελλάδα να μην είναι χώρα προορισμού, αλλά χώρα transit για τους περισσότερους από αυτούς. Αυτό σημαίνει ότι θα προσπαθούν να τη χρησιμοποιούν ως χώρα διέλευσης όσο αυτό είναι δυνατό και εύκολο.
12ο) Η ευκολία διέλευσης από την Ελλάδα εξαρτάται α.) Από τις δυνατότητες που έχουν οι υποψήφιοι μετανάστες να κινούνται ελεύθερα και να έρχονται σε επαφή με διακινητές στην Τουρκία. (Εδώ να πούμε ότι ακόμη και αν δεν κάνει επίτηδες η Τουρκία τα «στραβά μάτια» είναι πρακτικά πολύ δύσκολο να ελέγξει τις ακτές της, τα οργανωμένα κυκλώματα διακινητών αλλά και τα δίκτυα διαφθοράς που δημιουργούνται. β.) Από τις «ευκολίες» που παρέχει η Ελλάδα στις δυνατότητες των εισερχομένων να προωθηθούν προς την Ευρώπη. (π.χ. όταν κάποιος γνωρίζει ότι υποβάλλοντας αίτημα ασύλου είναι πρακτικά ελεύθερος τουλάχιστον 2 χρόνια μέχρι να εξεταστεί η αίτησή του, πάντοτε θα πιστεύει ότι κάπου θα βρει την ευκαιρία να φύγει προς την Ευρώπη. Άρα θα επιχειρήσει την είσοδο... για να μην πούμε ότι σε κάθε περίπτωση όσο παράτυπα και αν εισέλθει στη χώρα, θα είναι ελεύθερος σ αυτήν, ακόμη και αν δε δικαιούται άσυλο, μέχρι και αν, απελαθεί, εφόσον απουσιάζουν δομές κράτησης προς απέλαση...)
13ο) Υπάρχουν κάποιοι στη βαθιά δημόσια διοίκηση που πιστεύουν ότι όσο περισσότερο δυσκολεύουν τη ζωή στα κέντρα πρώτης υποδοχής, ή στα κέντρα φιλοξενίας τόσο αποτρέπονται κάποιοι υποψήφιοι μετανάστες να επιχειρήσουν είσοδο. Δυστυχώς η σκέψη αυτή αφενός είναι εθνικά επιζήμια, αφού δίνουμε έτσι την ευκαιρία σε όλο τον κόσμο να μας εγκαλεί για απάνθρωπες συνθήκες και να εκφράζει συμπαράσταση στους πρόσφυγες εκ του ασφαλούς ακόμη και να καταδικάζεται η Ελλάδα για καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αφετέρου είναι εντελώς απάνθρωπη αυτή η μεταχείριση και οδηγεί στη ριζοσπαστικοποίηση των μεταναστών.
14ο) Ωστόσο ο τρόπος που δημοσιοποιείται και (δεν) αντιμετωπίζεται το πρόβλημα, έχει δημιουργήσει δυσανάλογα φοβικά ανακλαστικά στην Ελληνική κοινωνία, η οποία φοβάται ότι 80.000 αλλοδαποί από περίπου 50 εθνικότητες, θα αλλάξουν τα εθνοτικά χαρακτηριστικά των 11 εκατομμυρίων Ελλήνων... Όσο για την εγκληματικότητα, τα στοιχεία δείχνουν μάλλον μείωση της καταγεγραμμένης βαριάς εγκληματικότητας από το 2015 και μετά, με μείωση μέχρι και 50% των δολοφονιών, πράγμα που ακόμη δεν μπορεί να ερμηνευτεί που οφείλεται... Αντίθετα η μικροεγκληματικότητα φαίνεται αυξημένη χωρίς όμως να παρατηρείται δυσανάλογα αυξημένη συμμετοχή των αλλοδαπών που εισέρχονται.
Πάντως είναι γεγονός ότι οι άθλιες συνθήκες στα κέντρα φιλοξενίας, οι υπεράριθμοι φιλοξενούμενοι από διάφορες εθνότητες και οι σχέσεις τους με τις τοπικές κοινωνίες δημιουργούν σημαντικές ευκαιρίες πάσης φύσεως ανομίας αλλοδαπών και ημεδαπών.
15ο) Είναι φανερό ότι χρειάζονται ρεαλιστικές και τολμηρές αποφάσεις, οι οποίες θα ισορροπούν ανάμεσα στην ανθρωπιστική διάσταση του φαινομένου και στη ρεαλιστική αντιμετώπισή του για την αποφυγή δυσάρεστων κοινωνικών καταστάσεων και κυρίως περαιτέρω ριζοσπαστικοποίησης της Ελληνικής κοινωνίας σε φασιστικές εκδηλώσεις οι οποίες αν και προς το παρόν κάνουν την εμφάνισή τους κυρίως στα social media, δεν θέλει πολύ να εκφραστούν και πολιτικά. Το να αντιμετωπίζουμε το θέμα συναισθηματικά και ιδεολογικά μόνο, απλά το γιγαντώνουμε και δείχνουμε αδυναμία προς κάθε κατεύθυνση.
Εμφανής φύλαξη συνόρων με κάθε μέσο, Ανθρώπινα κέντρα φιλοξενίας, ουσιαστική επιτάχυνση διαδικασιών ασύλου, κλειστά προαναχωρησιακά κέντρα αλλά με ολιγάριθμους κρατούμενους, ενεργοποίηση κάθε συμφωνίας επανεισδοχής για απελάσεις, διπλωματική «επίθεση» για αλλαγή του Δουβλίνου, αύξηση πόρων και ενίσχυση της frontex , πίεση ή νέα συμφωνία με την Τουρκία, ώστε να δεχθεί ελέγχους στο έδαφός της (π.χ. αξιωματικούς συνδέσμους της Ε.Ε. στα διεθνή της αεροδρόμια για την αποτροπή εισόδου στο έδαφός της μεταναστών από άλλες χώρες που έχουν σκοπό να περάσουν την Ευρώπη) είναι κάποια από τα ενδεικνυόμενα μέτρα.
16ο) Τελευταίο αλλά σοβαρότερο, θα πρέπει επιτέλους η Ευρώπη και οι ηγέτες της, μιλώντας τη γλώσσα της αλήθειας στους πολίτες τους, να διαμορφώσουν στρατηγική που θα αντιμετωπίσει το πρόβλημα της γήρανσης και μείωσης του πληθυσμού της Ε.Ε. και την έλλειψη εργατικών χεριών, με την εκπόνηση ενεργής μεταναστευτικής πολιτικής, η οποία θα εκδηλώνεται επιτόπου στις χώρες αποστολής μεταναστών, ώστε να επιδιώκεται η ελεγχόμενη νόμιμη μετανάστευση (όπως έγινε με τις χώρες του Ευρωπαϊκού νότου τις δεκαετίες 1950-1960) και βέβαια πάντα με τις βασικές προϋποθέσεις της αποδοχής και ένταξης στο νομικό και δικαιικό σύστημα και στα βασικά στοιχεία κουλτούρας των χωρών υποδοχής της Ε.Ε.
* Ο Γιώργος Παπακωνσταντής είναι διδάκτορας Παντείου Πανεπιστημίου σε θέματα οργάνωσης Ασφάλειας και αντεγκληματικής πολιτικής, πρώην ανώτατος Αξιωματικός Αστυνομίας και Εμπειρογνώμονας για τις συμφωνίες Schengen στη Μόνιμη Ελληνική Αντιπροσωπεία στην Ε.Ε.
