Η εμπορία ανθρώπων αποτελεί στις μέρες μας το τρίτο μεγαλύτερο οργανωμένο έγκλημα στον κόσμο, μετά την παράνομη διακίνηση ναρκωτικών και το λαθρεμπόριο όπλων. Από τη φύση της είναι ένα «αόρατο» και ταχύτατα μεταβαλλόμενο φαινόμενο, δύσκολο και επικίνδυνο στη διερεύνησή του, αφού ο κατακερματισμός της εγκληματικής δράσης, η άγνοια των θυμάτων για την ύπαρξη προστατευτικού νομικού πλαισίου, η μη συνειδητοποίηση της κατάστασης «εμπορίας τους», η δυσκολία συνεργασίας αυτών με τις Αρχές και η ελλιπής γνώση της κοινωνίας για το έγκλημα αυτό, είναι παράγοντες που δυσχεραίνουν τον εντοπισμό της αλυσίδας των συνενόχων και την παραπομπή των δραστών, όπως και τον εντοπισμό των θυμάτων για την παροχή αρωγής και προστασίας.
Στη χώρα μας είναι ευρέως γνωστές οι δικαστικές υποθέσεις της Μανωλάδας, του «Χωριάτικου» και πιο πρόσφατα αυτή της Θεσσαλονίκης με την εμπορία ωαρίων.
Στην Ελλάδα - ΕΜΑ
Σύμφωνα με τα στοιχεία του Εθνικού Μηχανισμού Αναφοράς για την Προστασία των Θυμάτων Εμπορίας Ανθρώπων (ΕΜΑ) για το χρονικό διάστημα από 1ης Ιανουαρίου 2019, οπότε και ξεκίνησε η λειτουργία του, έως 31 Ιουλίου 2019, από τα 82 άτομα που είναι καταγεγραμμένα στο μητρώο του, τα 58 είναι γυναίκες και κορίτσια, τα 16 άντρες και αγόρια, τα 2 διεμφυλικά άτομα και στα 6 το φύλο δεν έχει καταγραφεί στις φόρμες αναφοράς. Διαπιστώνεται ότι η πλειονότητα των ενήλικων θυμάτων είναι γυναίκες, ενώ στα παιδιά σχεδόν μοιράζεται ο αριθμός στα δύο φύλα. Από τις γυναίκες, μάλιστα, 5 ήταν εγκυμονούσες κατά την υποβολή της αναφοράς, ενώ 13 βρίσκονται στη χώρα μας με τα παιδιά τους, παρουσιάζουν δηλαδή αυξημένη ευαλωτότητα.
Τα περισσότερα των ενήλικων θυμάτων είναι κάτω των 35 ετών, ενώ τα 40 από τα 82 αναφερόμενα θύματα εμπορίας είναι παιδιά, με τα 8 ασυνόδευτα και τα 22 κάτω των 12 ετών.
Όσον αφορά την εθνικότητά τους, είναι αξιοσημείωτο ότι 19 είναι από την Ελλάδα, 16 εκ των οποίων παιδιά, στην πλειονότητά τους θύματα εκμετάλλευσης επαιτείας. Οι υπόλοιποι είναι από το Καμερούν (12), τη Βουλγαρία (10), την Αλβανία (7), την Γκάνα (5), τη Λ.Δ. Κονγκό (5), τη Ρουμανία (5), τη Νιγηρία (4), το Πακιστάν (4), τη Γουινέα (2), το Ιράκ (2), το Μπαγκλαντές (2) και άλλες χώρες (5).
Ενέργειες εμπορίας
Από τα πραγματικά περιστατικά της εμπορίας, όπως αυτά αποτυπώνονται στις αναφορές, ο μεγαλύτερος αριθμός των θυμάτων υπέστη σεξουαλική εκμετάλλευση (52) και είναι κυρίως γυναίκες. Τα δύο θύματα που έχουν καταγραφεί ως άρρενος βιολογικού φύλου, είναι διεμφυλικά άτομα. Ακολουθεί η εκμετάλλευση της επαιτείας (28), όπου μιλάμε αποκλειστικά για παιδιά, και στη συνέχεια έρχεται η εργασιακή εκμετάλλευση (12). Να σημειωθεί ότι σε πολλές περιπτώσεις, το ίδιο θύμα υπέστη πολλαπλές μορφές εκμετάλλευσης, ενώ για την πλειονότητα των αναφορών στον ΕΜΑ η εκμετάλλευση πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα. Οι 15 από τις περιπτώσεις που η εκμετάλλευση έλαβε χώρα μόνο στο εξωτερικό αφορούν την Τουρκία.
Υπηρεσίες προστασίας
Από τα στοιχεία του ΕΜΑ επίσης προκύπτει ότι 48 θύματα έλαβαν υπηρεσίες προστασίας. Τα 34 που δεν έλαβαν (α) είτε δεν το επιθυμούσαν, (β) είτε παραπέμφθηκαν σε άλλους φορείς, εφόσον ο φορέας εντοπισμού δεν παρείχε υπηρεσίες προστασίας (π.χ. η Αστυνομία) ή δεν παρέχει τις αιτούμενες από το θύμα υπηρεσίες (π.χ. στέγαση), (γ) είτε βρίσκονται ακόμη υπό εκμετάλλευση. Στις περιπτώσεις των ανήλικων θυμάτων, ενημερώνεται πάντα η Εισαγγελία Ανηλίκων.
Σημειωτέον ότι τα παραπάνω στοιχεία δίνουν μια πρώτη εικόνα, αλλά θεωρούνται ανεπαρκή για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων, καθώς στον ΕΜΑ αναφέρονται τα πιθανά θύματα εμπορίας ανθρώπων, με την προϋπόθεση όμως ότι ο φορέας που αποστέλλει την αναφορά παρέχει κατά τον τρέχοντα χρόνο υπηρεσίες στο θύμα (υπό την ιδιότητά του ως θύματος εμπορίας ανθρώπων), ανεξαρτήτως πότε και πού έλαβε χώρα το αδίκημα της εμπορίας.
Ελλείψεις και προβλήματα αντιμετώπισης
Όπως επισημαίνει η Μαρίνα Ντονοπούλου, διευθύντρια της Α21, της oργάνωσης που έχει διαχειριστεί από το 2008 μόνο στην Ελλάδα 310 περιπτώσεις ενήλικων θυμάτων trafficking και παγκοσμίως 1.000, «μπορεί να έχουν γίνει βήματα όσον αφορά το νομικό πλαίσιο του ζητήματος, ωστόσο επικρατεί αρκετή σύγχυση και ασάφεια σχετικά με τον ρόλο του ΕΜΑ στη πλειονότητα των εμπλεκόμενων φορέων, υπάρχει ακόμα έλλειψη εκπαίδευσης στους επαγγελματίες της πρώτης γραμμής, τόσο στην Αστυνομία όσο και στην Επιθεώρηση Εργασίας, ενώ οι αλλεπάλληλες αναβολές από τα δικαστήρια των εν λόγω υποθέσεων πολλές φορές αποτρέπουν τα θύματα από το να προσέλθουν σε αυτά».
Στο ίδιο περίπου πλαίσιο και η Μαρία Μουδάτσου, η αντιπρόεδρος της PRAKSIS, που ενώ θεωρεί το ΕΜΑ «σημαντικό κεκτημένο», πιστεύει ότι «είναι σε πολύ πρώιμο στάδιο για να διαμορφωθεί με βάση τα στοιχεία ένα στρατηγικό πλαίσιο πολιτικής επί του ζητήματος», ενώ υποστηρίζει ότι «απουσιάζει μια κεντρική καμπάνια ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης η οποία θα αναδείξει το θέμα σε κάθε σπίτι» και θεωρεί μάλιστα ότι υστερούμε ως χώρα στη διαρκή και επικαιροποιημένη εκπαίδευση ανά τακτά χρονικά διαστήματα ατόμων με κρίσιμο ρόλο, όπως αυτών στον τομέα της Υγείας».
Από το «Χαμόγελο του Παιδιού» τονίζουν ότι «χρειάζεται να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στην πρόληψη στα σχολεία αναφορικά με τη συγκεκριμένη θεματική, ώστε να γνωρίζουν το φαινόμενο και να αποφύγουμε περιστατικά παιδιών θυμάτων εμπορίας, αλλά και να έχουν οι μαθητές την απαραίτητη ενημέρωση και ευαισθησία ώστε να μη γίνουν ''''πελάτες'''' στο μέλλον».
Επιπροσθέτως, η Μίκα Ιωαννίδου, επικεφαλής της Ελληνικής Αντιπροσωπείας του Ευρωπαϊκού Λόμπι Γυναικών, όπως και η Ειρήνη Φερέτη, εγκληματολόγος, πρόεδρος του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας και εμπειρογνώμων του Παρατηρητηρίου για τη Βία κατά των Γυναικών του European Women's Lobby, επισημαίνουν ότι «η κύρωση της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης από τη χώρα μας στις 8 Απριλίου 2018 και η ενσωμάτωσή της στο νομικό μας πλαίσιο αποτελεί αναμφίβολα ένα σημαντικό βήμα -με την προϋπόθεση ότι θα εφαρμοσθεί σωστά- για την ουσιαστική πρόληψη, αντιμετώπιση και καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών», ενώ αμφότερες δηλώνουν ότι προσπαθούν για την ανάπτυξη μιας κοινής ευρωπαϊκής στρατηγικής και παράλληλα μιας εθνικής εκστρατείας και συντονισμένων δράσεων για την εξάλειψη του trafficking και την κατάργηση της πορνείας.
Στον αντίποδα, η Μαρία Ξανθάκη, ψυχολόγος και υπεύθυνη Επικοινωνίας και Διεκδίκησης Δικαιωμάτων του Red Umbrella Athens (Σύλλογος Θετική Φωνή), που αναφέρει ότι «η μονομερής αυτή προσέγγιση ως εμπορίας ανθρώπων είναι κακοποιητική για τα άτομα που εργάζονται στο σεξ και δεν είναι θύματα trafficking και δεν είναι μόνο cis γυναίκες». Οπως τονίζει «δυστυχώς στην Ελλάδα η εμπορία ανθρώπων έχει ταυτιστεί εξ ολοκλήρου με την εργασία στο σεξ στον δημόσιο λόγο, ενώ υπάρχουν πολλές μορφές της που δεν λαμβάνουν τόση προσοχή και άρα τελικά δεν προστατεύονται τα θύματα άλλων μορφών, όπως του εργασιακού trafficking. Αυτή τη στιγμή στη χώρα μας η προστασία των θυμάτων trafficking είναι ελλιπέστατη και προβληματική σε όλα τα επίπεδα, από τον εντοπισμό μέχρι και την κοινωνική τους ένταξη: με το πιο πρόσφατο παράδειγμα αυτό της υπόθεσης «Χωριάτικο», που εξαφανίστηκαν οι βασικές μάρτυρες και αναγνωρισμένα θύματα trafficking και τελικά αθωώθηκαν οι κατηγορούμενοι και δεν εξαρθρώθηκε ένα από τα μεγαλύτερα -όπως αναφέρεται στα δημοσιεύματα- κυκλώματα εμπορίας ανθρώπων».
Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι χρειάζεται ως κοινωνία να λειτουργήσουμε κυρίως παιδαγωγικά, πέραν όλων των άλλων. Να μιλήσουμε για τα ανθρώπινα δικαιώματα στα σχολεία, να ευαισθητοποιήσουμε αγόρια και κορίτσια για το θέμα. Δεν μπορούμε να υποκρινόμαστε, πως δεν μας αφορά. Επιπλέον, είναι απαραίτητη η δραστική αλλαγή νοοτροπίας και τοποθέτησης από τα ΜΜΕ, τα οποία σε ένα μεγάλο βαθμό αντιμετωπίζουν τα θύματα της εμπορίας για σεξουαλική εκμετάλλευση κάτω από ένα «ροζ πρίσμα αισθησιασμού» και όχι ως άτομα, των οποίων παραβιάστηκαν κατάφωρα τα ανθρώπινα δικαιώματά τους και γίνονται στόχος εγκληματικής εκμετάλλευσης.
Αρκεί, άραγε, η επικαιροποίηση του νομοθετικού πλαισίου; Προφανώς όχι. Μην ξεχνάμε ότι η εμπορία ανθρώπων παραμένει ακόμα και σήμερα ένα ελλιπώς και μερικώς καταγγελλόμενο φαινόμενο, καθώς η απόσταση μεταξύ της πραγματικότητας και των περιστατικών που φθάνουν στις Αρχές παραμένει μεγάλη. Η κοινωνία των πολιτών και η πολιτεία μπορούν κάλλιστα με συστηματική προσπάθεια και συνεργασία να αλλάξουν αυτά τα δεδομένα κυρίως για την προάσπιση της ελευθερίας, η οποία άλλωστε είναι το ύψιστο αγαθό όχι μόνο για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, αλλά και για την ευδαιμονία των ατόμων. Όπως εύστοχα αναφέρεται στον «Επιτάφιο» του Περικλή: «Το εύδαιμον το ελεύθερον, το δ' ελεύθερον το εύψυχον». Ευτυχισμένοι, δηλαδή, είναι οι ελεύθεροι και ελεύθεροι είναι οι γενναίοι.
Το πρόβλημα είναι Λερναία Ύδρα
«Το κράτος οφείλει να συμμορφώνεται με τις διεθνείς συμβάσεις και εδώ βρίσκεται η συμβολή μας. Ο κοινοβουλευτικός έλεγχος είναι σημαντικός και αποτελεσματικός. Πρέπει να λάβετε υπ'' όψιν ότι το έγκλημα εξελίσσεται και πρέπει να προλαβαίνουμε τις εξελίξεις. Η Ομάδα GRETA, του Συμβουλίου της Ευρώπης, μας αξιολογεί περιοδικά και κάθε φορά διαπιστώνεται νέα πρόοδος. Δίνουμε τη μάχη, υπάρχουν σημαντικές επιτυχίες, αλλά πρόκειται για Λερναία Υδρα. Με δεδομένο ότι το προλαμβάνειν είναι πολύ καλύτερο από το θεραπεύειν, στον τομέα της πρόληψης χρειάζεται να γίνουν πολλά ακόμη. Προφανώς όλα είναι θέμα εκπαίδευσης. Έχουμε αποφασίσει ως επιτροπή να περάσουμε στην εξωστρέφεια, να συμμετέχουμε και να δίνουμε το «παρών» σε όσο το δυνατόν περισσότερες ενημερωτικές εκδηλώσεις».
Σοφία Βούλτεψη, βουλευτής Β3 Νοτίου Τομέα Αθηνών, πρόεδρος της Επιτροπής Ισότητας, Νεολαίας και Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, πρόεδρος της Υποεπιτροπής της Βουλής για την Καταπολέμηση της Εμπορίας και Εκμετάλλευσης Ανθρώπων
Αφορά καλά κρυμμένα αδικήματα
«Είμαστε σε επαρκή προς το παρόν ετοιμότητα, αν και χρειάζεται διαρκής επικαιροποίησή αυτής, με δύο κεντρικά ειδικά τμήματα σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη και παράλληλα δομές σε 12 σημεία ανά τη χώρα, με ομάδες που δεν ασχολούνται αποκλειστικά με το trafficking μεν, αλλά αν χρειαστεί, μπορούν να αντιδράσουν σε πρώτο επίπεδο. Σημειωτέον, τα στελέχη των Υπηρεσιών Αντιμετώπισης Εμπορίας Ανθρώπων έχουν μεγάλη και εξειδικευμένη εμπειρία, καθώς έχουν χειριστεί πολλές και διαφορετικές υποθέσεις με επιτυχία, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι έχουν πανελλαδική αρμοδιότητα. Από την εμπειρία μας, το trafficking αφορά καλά κρυμμένα αδικήματα και δεν πρέπει να αξιολογείται ποιοτικά με βάση το πόσες υποθέσεις έρχονται στο φως της δημοσιότητας, αλλά πόσα θύματα περιλάμβανε η κάθε υπόθεση. Επίσης, πολλές φορές η εκμετάλλευση της εργασίας είναι δύσκολο να αποδειχτεί στην πράξη, γιατί συγχέεται λανθασμένα με την αδήλωτη εργασία, που είναι τελείως διαφορετικό πράγμα».
Σπύρος Μπράτσικας, αστυνόμος Α' της Καταπολέμησης Εμπορίας Ανθρώπων της Διεύθυνσης Δημόσιας Ασφάλειας/Αργηχείο Ελληνικής Αστυνομίας (Α.Ε.Α.)
Η ΕΕΔΑ παρακολουθεί στενά τις εξελίξεις
«Η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου παρακολουθεί στενά τις εξελίξεις, τόσο αναφορικά με την ουσιαστική συμμόρφωση της πολιτείας με τα μέτρα που υπέδειξαν το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) και η Επιτροπή Υπουργών, όσο και αναφορικά με τη λήψη λοιπών διορθωτικών, θετικών μέτρων για την καταπολέμηση του εργασιακού trafficking και την αποφυγή μιας «νέας Μανωλάδας». Βρίσκεται σε συχνή επικοινωνία με την Ομάδα Εμπειρογνωμόνων GRETA του Συμβουλίου της Ευρώπης. Επίσης, τον τελευταίο χρόνο έχει κληθεί και έχει καταθέσει προτάσεις τόσο ως προς την ενίσχυση της αποτελεσματικότερης απονομής δικαιοσύνης σε υποθέσεις εμπορίας ανθρώπων, όσο και ως προς τα μέτρα προστασίας ανηλίκων θυμάτων εμπορίας, με έμφαση στους ασυνόδευτους ανήλικους μετανάστες».
Μαρία Γαβουνέλη, αν. καθηγήτρια Διεθνούς Δικαίου της Νομικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) και πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ)
Α
