Του Κυριάκου Αθανασιάδη
Πριν από είκοσι πέντε χρόνια, το 1994, κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα του Richard Preston, «The Hot Zone». Το «Βιβλίο για τον Ebola», όπως έγινε γνωστό, ανέβηκε αμέσως στις λίστες των μπεστ-σέλερ, συζητήθηκε πολύ, επηρέασε ευρύτατα τη συλλογική γνώση για τον ιό Ebola, και αμέσως ξεκίνησαν οι διαδικασίες για τη μεταφορά του στον κινηματογράφο. Για μια σειρά από λόγους, το πρότζεκτ δεν ευδοκίμησε. Φέτος όμως, το National Geographic μετέφερε το βιβλίο σε μία μίνι σειρά έξι επεισοδίων για την τηλεόραση, που αποσπά θερμές κριτικές, την ίδια στιγμή που —φευ— άλλη μια μαζική επιδημία Ebola εξελίσσεται στη Δημοκρατία του Κονγκό. Το κορυφαίο επιστημονικό περιοδικό λοιμώξεων στον κόσμο, το «The Lancet Infectious Diseases», προσκάλεσε έναν Έλληνα γιατρό να αναλύσει τη σημασία και την πιστότητα της σειράς για το ευρύ κοινό και την επιστημονική κοινότητα: το άρθρο ανέβηκε ήδη στην ιστοσελίδα του περιοδικού και θα περιλαμβάνεται στο επόμενο έντυπο τεύχος του. Ο γιατρός Γιώργος Παππάς μιλά σήμερα μαζί μας. Τον ευχαριστούμε θερμά για την τιμή.
— Αγαπητέ κύριε Παππά, αφού σας δώσουμε συγχαρητήρια για το άρθρο σας στο «Lancet», θα θέλαμε να μας πείτε πρώτα-πρώτα δυο λόγια για το βιβλίο.
— Όταν πρωτοκυκλοφόρησε το βιβλίο το 1994, πρέπει να θυμόμαστε πως δεν υπήρχε διαδίκτυο, ούτε η σημερινή ταχύτατη και ευρύτατη διάδοση της όποιας πληροφορίας. Για επιδημίες στην Αφρική με παράξενα ονόματα μαθαίναμε από τις εφημερίδες σε περιορισμένες στήλες, ενώ η ιατρική κοινότητα αναζητούσε, συχνά χωρίς αποτέλεσμα, επιστημονικά άρθρα στις βιβλιοθήκες των πανεπιστημίων και των νοσοκομείων. Συνεπώς, το 1994 οι περισσότεροι αναγνώστες του βιβλίου άκουγαν για πρώτη φορά το όνομα Ebola, ενώ και η ίδια η ιατρική κοινότητα δεν είχε έρθει σε επαφή με ένα τόσο αναλυτικό βιβλίο για τον ιό.
Το βιβλίο ήταν πρώτα απ' όλα ένα εξαιρετικά γραμμένο μυθιστόρημα, αγωνιώδες και τρομακτικό. Πέραν αυτού, περιείχε σωρεία πληροφοριών για τον ιό Ebola, έναν ιό εξωτικό, που συναντάται στην Αφρική, στη ζούγκλα, σκοτώνει σε μεγάλο ποσοστό όσους ανθρώπους προσβάλλει, και, στην περίπτωση του βιβλίου, βρέθηκε να μολύνει θανατηφόρα πιθήκους σε ένα ερευνητικό κέντρο στο Ρέστον των ΗΠΑ, δίπλα στην πρωτεύουσα Ουάσιγκτον. Πραγματικό αυτό το γεγονός, εν έτει 1989 συνέβη, και αποτελεί τον κορμό του βιβλίου. Το διαβάζεις, σκέφτεσαι το ιό να ξεφεύγει, και τρομάζεις. Εκατομμύρια αναγνώστες αυτοματοποίησαν την λέξη Ebola στο μυαλό τους με την έννοια μιας επιθετικής λοίμωξης που λιώνει κυριολεκτικά το ανθρώπινο σώμα. Και δεκάδες νεαροί γιατροί/βιολόγοι/ερευνητές ανά τον κόσμο στραφήκαμε στις λοιμώξεις, εν μέρει εξαιτίας του βιβλίου, το οποίο, ειρήσθω εν παρόδω, δεν μεταφράστηκε ποτέ στα ελληνικά.
— Μάλιστα… Οπότε φτάνουμε στη σειρά. Πώς σας φάνηκε;
— Μιλώντας ως ειδικευμένος στο θέμα θεατής, πρέπει να σημειώσω πρώτα πως η μυθολογία του βιβλίου και των προσπαθειών να μεταφερθεί στην οθόνη προκάλεσε αδημονία: Το βιβλίο ήταν να γυριστεί σε ταινία ήδη από το 1995, με σκηνοθέτη τον Ridley Scott του «Alien» και του «Μονομάχου», και πρωταγωνιστές τον Robert Redford και την, τότε λίαν σεβαστή, Jodie Foster. Δεν προχώρησε, βγήκε μάλιστα ανταγωνιστική ταινία, το «Outbreak» του Wolfgang Petersen, με ιό σαν τον Ebola αλλά φονικότερο και μεταδιδόμενο αερογενώς — εξαιρετική ταινία το «Outbreak», και χρησιμότατη για να διδάσκεις τρόπους μετάδοσης των λοιμώξεων σε φοιτητές και ευρύτερο κοινό.
Με το που βγήκε η σειρά, εξυπακούεται ότι είδα και ξαναείδα τα 6 ωριαία επεισόδια, κρατώντας σημειώσεις. Και το ήμισυ της σειράς, που περιγράφει πώς ανακαλύφθηκε εν έτει 1976 ο Ebola στο τότε Ζαΐρ, είναι θαυμάσιο, τόσο επιστημονικά όσο και κινηματογραφικά/τηλεοπτικά. Το άλλο μισό, που περιγράφει την επιζωοτία στους πιθήκους στις ΗΠΑ και τον φόβο μήπως διαχυθεί ο ιός στους ανθρώπους, είναι συμβατικότατο, εστιάζει σε μία από τους ερευνητές του αμερικανικού στρατού που αποκάλυψαν το αίτιο, μας δείχνει και τι καλή σύζυγος, μητέρα, κόρη, επιστήμονας, ανεξάρτητη γυναίκα είναι κ.ο.κ. Αφήστε που η πολιτική ορθότητα το δεσμεύει αυτό το κομμάτι — πάνε να φτιάξουν ομάδα δράσης για να θανατώσουν τους μολυσμένους πιθήκους, με νεαρά στελέχη, και αρχίζουμε: ένας λευκός, μια Αφροαμερικανίδα, μια ασιατικής καταγωγής Αμερικανίδα, φωνάξτε κι έναν Λατίνο παρακαλώ, το βλέπεις και αποσυντονίζεσαι. Το ευχάριστο είναι πως το National Geographic συνοδεύει τη σειρά με ωριαίο ντοκιμαντέρ ονόματι «Going Viral» που περιγράφει την προηγούμενη επιδημία Ebola, αυτή του 2014-16, με δεκάδες χιλιάδες νεκρούς στη Δυτική Αφρική και ομιλητές από την πρώτη επιστημονική γραμμή εναντίον του ιού.
— Πολύ καλά. Λοιπόν, τρέφετε προσωπικά μεγάλο και ειδικό ενδιαφέρον για τις λοιμώξεις. Πώς ξεκινά αυτό; Πέραν του βιβλίου, εννοώ.
— Η λοίμωξη είναι μαι διαχρονική απειλή για τον άνθρωπο. Αποτελεί δε και τον κατεξοχήν χώρο της ιατρικής που ομοιάζει με έρευνα ντετέκτιβ. Βγάζει τον Σέρλοκ Χολμς που κρύβουμε μέσα μας, καθώς πρέπει να συνδυάσεις τα δεδομένα: ποιος αρρώστησε, τι συμπτώματα είχε, τι διάρκεια είχαν αυτά, τι συμπτώματα ΔΕΝ είχε, τι είχε φάει, πού είχε ταξιδέψει, τι δουλειά κάνει, αν αρρώστησε κανείς άλλος γύρω του κλπ. Έτσι συνθέτεις, αποκλείεις, εστιάζεις, προχωράς αλγοριθμικά στη διάγνωση. Η λοίμωξη, από την άλλη, αποτελεί πρόκληση: φαντάζει απίστευτο εν έτει 2019, με τόσες και τέτοιες επιστημονικές προόδους, να υπάρχουν μαζικές θανατηφόρες επιδημίες ανά τον κόσμο και ο φόβος μιας πανδημίας να είναι ακόμη ορατός. Αν το δει κάποιος από μια ορισμένη φιλοσοφική πλευρά, μπορεί να αναρωτηθεί μήπως ο ίδιος ο άνθρωπος είναι μια επιδημία που στρέφεται κατά του ισοζυγίου της φύσης, και ιοί και μικρόβια είναι απλά μέρος του ανοσοποιητικού συστήματος της ίδιας της φύσης…
— Πείτε μου κάτι άλλο. Αν δεν κάνω μεγάλο λάθος, η σύγχρονη ιστορία της ανθρωπότητας μπορεί να χωριστεί σε κεφάλαια που θα είχαν τίτλους μεγάλες πανδημίες, όπως αυτή της ευρωπαϊκής Μαύρης Πανούκλας για παράδειγμα, στα μέσα του 14ου αιώνα. Του επονομαζόμενου και Μαύρου Θανάτου. Υπήρχαν όμως και άλλες, σωστά;
— Πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα η ισπανική γρίπη του 1918, που προκάλεσε ίσως περισσότερους νεκρούς και από τον ίδιο τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο που έληγε ταυτόχρονα. Για να πάμε σε κάτι πιο πρόσφατο και πλέον απτό, ας θυμηθούμε τον φόβο που είχε προκαλέσει ο ιός SARS το 2003, όταν ένας ιός που ξεκίνησε στην Κίνα μεταφέρθηκε μέσω αεροπορικών ταξιδιών σε όλο τον κόσμο, προκαλώντας εντέλει εκατοντάδες νεκρούς σε όλες τις ηπείρους. Ακόμη και ο πιο λογικός άνθρωπος ένιωσε φόβο τότε — σε συνέδριο με Ασιάτες επιστήμονες πήγαινες, για να συζητήσεις τον SARS, και κοίταζες με μισό μάτι όποιον από αυτούς έβηχε. Και ας θυμηθούμε την πανδημία γρίπης του 2009, που ευτυχώς άγγιξε μόνο επιδερμικά τη χώρα μας. Ή ας θυμηθούμε τον φόβο και τις θερμικές κάμερες και τα αντίστοιχα μέτρα δημόσιας υγείας μόλις το 2015, με τον φόβο μήπως ο Ebola έρθει και στην Ελλάδα.
— Πόσο κοντά ή πόσο μακριά είμαστε σήμερα σε κάτι αντίστοιχο; Μία θανατηφόρα πανδημία;
— Είναι ευκολότερο να συμβεί μια πανδημία σήμερα, αλλά είναι πολύ πιο εύκολο να αντιμετωπιστεί, και συνεπώς θα είναι πολύ λιγότερο θανατηφόρα — εξυπακούεται ότι μιλάμε για ανεπτυγμένα κράτη. Γιατί είναι πιο εύκολο; Επειδή πλέον ο κόσμος ταξιδεύει, και μαζί του, μέσα στο σώμα του, μπορεί να ταξιδέψει κι ένας ιός που στη συνέχεια θα μεταφερθεί σε έναν γιατρό ή νοσηλευτή, που θα τον πάει στο σπίτι του, στο παιδί του, κι αυτό θα τον πάει στη δασκάλα του και τους συμμαθητές του, και… και… και… Μια από τις πλέον επιτυχημένες στιγμές της σειράς «The Hot Zone» είναι εκεί που δείχνει πώς ένα χερούλι πόρτας, ένα ποτήρι που μοιράζεσαι με τον διπλανό σου, ή ένα φιλί ακόμη-ακόμη σε κάποιον αγαπημένο, μπορεί να αποτελεί όπλο μετάδοσης ενός θανατηφόρου ιού. Ταξιδεύουν λοιπόν τα παθογόνα, άλλες φορές δε ταξιδεύουν απλά οι φορείς τους, ένα μολυσμένο κουνούπι για παράδειγμα μέσα σε μια καμπίνα αεροπλάνου. Άλλες φορές πάλι ο ίδιος ο άνθρωπος πάει και βρίσκει τα μικρόβια: άμα πας σε σπηλιές της ζούγκλας, θα συναντήσεις παράξενα είδη νυχτερίδας και παράξενους ιούς… Άμα κόψεις μαζικά δάση, όπως στη Νοτιοανατολική Ασία, και τα αντικαταστήσεις με οικισμούς, εσύ έχεις καταπατήσεις τη βιολογική ζώνη ενός ιού, και ξαφνικά έχεις επιδημία.
Από την άλλη, σήμερα μπορείς τάχιστα να διαγνώσεις το αίτιο της όποιας πανδημίας, μπορείς να διευκρινίσεις σχεδόν άμεσα τις ομάδες υψηλού κινδύνου και τους τρόπους μετάδοσης, μπορείς να κινητοποιήσεις όλη τη φαρμακοβιομηχανία και την ερευνητική φαρμακολογία για να παραγάγεις μια κάποια αποτελεσματική θεραπεία, μπορείς να πληροφορήσεις σε πραγματικό χρόνο τον πολίτη για το τι συμβαίνει και το τι πρέπει να κάνει για να παραμείνει υγιής. Προϋποθέτει βέβαια αυτό γνωστικό πολίτη και γνωστική ηγεσία τόσο στον χώρο της δημόσιας υγείας όσο και συνολικά πολιτική ηγεσία. Μπορείς να οργανώσεις καλύτερα τις συνθήκες νοσηλείας των ασθενών, μπορείς μέσω διεθνών οργανισμών να κινητοποιήσεις θεραπευτικές επιλογές σχεδόν παντού στον κόσμο, μπορείς να περιμένεις επιστημονική απάντηση. Το SARS του 2003 ήταν μια τέτοια επιτυχημένη ιστορία, το πώς αναγνώρισαν τον, νέο, ιό και πώς τον διάβασαν, 3-4 εργαστήρια στον κόσμο, δουλεύοντας ταυτόχρονα, συνομιλώντας άνευ ματαιοδοξίας μέσω διαδικτύου σε πραγματικό χρόνο. Ξέρετε, μπορούμε να ελπίζουμε στο υψηλό φρόνημα των επιστημόνων. Ένα παράδειγμα άλλο σχετικό με τον Ebola είναι η Pardis Sabeti, μια Ιρανο-Αμερικανίδα που ασχολείται με την εξελικτική γενετική, και που ανακάλυψε καίρια σημεία σχετικά με τον Ebola στο ιδιωτικό της εργαστήριο, και αμέσως τα ανέβασε, με ελεύθερη πρόσβαση για όλους, στο διαδίκτυο, για να κερδηθεί χρόνος στη μάχη εναντίον του ιού.
— Καταπληκτικό! Όμως, ενώ η ιατρική κοινότητα, συνεπικουρούμενη από την επιστήμη και την τεχνολογία, έχει όντως κάνει εκπληκτικά βήματα προόδου, μεγάλες περιοχές του πλανήτη μαστίζονται ακόμη από λοιμώξεις που λαμβάνουν μορφή επιδημίας ή και πανδημίας. Είναι πολιτικό θέμα αυτό; Διαχείρισης πόρων; Ή τι;…
— Είναι πολύπλοκο, και η τρέχουσα επιδημία στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό είναι χαρακτηριστική. Τι συμβαίνει εκεί; Άρχισαν κρούσματα Ebola σε μια απομακρυσμένη επαρχία που συνορεύει τόσο με την Ουγκάντα όσο και με τη Ρουάντα. Η παγκόσμια κοινότητα κινητοποιήθηκε αμέσως: αυτή τη στιγμή έχουμε σχετικά αποτελεσματικό εμβόλιο, μορφές του οποίου δόθηκαν (τόσο από τις ΗΠΑ, όσο και από ευρωπαϊκές ερευνητικές κοινοπραξίες, όσο και από την Κίνα και τη Ρωσία!) για να εμβολιαστεί το ιατρικό και παραϊατρικό προσωπικό που αποτελεί μείζονα φορέα κινδύνου στον Ebola. Μια σειρά από πειραματικές θεραπείες επίσης δοκιμάζονται σε όσους έχουν προσβληθεί. Οργανώσεις τύπου Γιατροί Χωρίς Σύνορα εγκαθιστούν ειδικές κλινικές νοσηλείας για Ebola. Και όμως δεν ελέγχεται η κατάσταση.
Γιατί; Όχι τόσο επειδή ο, όλο και περισσότερο αρτηριοσκληρωτικός, Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αδυνατεί να συλλέξει τους απαιτούμενους παγκοσμίως πόρους για να πολεμήσει την επιδημία. Αλλά κυρίως επειδή τοπικοί σαμάνοι και τοπικοί πολέμαρχοι θεωρούν ότι όλο αυτό είναι συνωμοσία για να τους σκοτώσουν («Σε πάνε σε αυτή την κλινική την απομονωμένη και πεθαίνουν κάποιοι!»), και έτσι άρχισαν θανατηφόρες επιθέσεις εναντίον των γιατρών και των εθελοντών… Το αποτέλεσμα; Οι νεκροί ήδη ξεπέρασαν τους χίλιους, και το πρώτο κρούσμα στην Ουγκάντα σημειώθηκε μόλις την προηγούμενη εβδομάδα. Υπό ιδανικές επιστημονικά συνθήκες, αλλά υπό τραγικές κοινωνικά. Θα συνέβαινε αυτό στον πολιτισμένο κόσμο; Όχι φυσικά σε τέτοιο βαθμό. Όμως ας αναρωτηθούμε πόσοι γιατροί και εργαζόμενοι σε νοσοκομεία εμβολιάζονται κάθε χρόνο για τη γρίπη, και θα ανακαλύψουμε και το μερικό χάλι της πολιτισμένης μας χώρας.
Συνοψίζοντας, απαιτείται έγκυρη πληροφόρηση, απαιτείται ετοιμότητα και πλάνο, απαιτείται ένα ελάχιστο κοινωνικής ωριμότητας: αυτά είναι τα πλέον αποτελεσματικά όπλα εναντίον του πανικού.
— Θα περιμέναμε ένα κρούσμα Ebola στην Ελλάδα;
— Ναι, αν κάποιος έχει πάει στην εξωτική επαρχία του Κονγκό και μετά από λίγες μέρες επιστρέψει στη χώρα μας. Και αν εκδηλώσει τα συμπτώματα αλλά πάει στο νοσοκομείο ΧΩΡΙΣ να πει πως ήταν στο Κονγκό, οπότε κολλήσει 5-6 μέλη από το προσωπικό. Ή αν το πει μεν, αλλά αν το προσωπικό αγνοήσει τη σημασία της πληροφορίας. Συνέβη στο Τέξας το 2015: από τα 8 κρούσματα όμως επέζησαν τα 7, νομίζω (με νοσηλεία υψηλού επιπέδου στο εκεί Κέντρο Ελέγχου Λοιμώξεων βέβαια). Κοινώς απαιτείται ατομική ευθύνη, η οποία στην περίπτωση του ιατρικού και παραϊατρικού προσωπικού περιλαμβάνει ΚΑΙ τη συνεχή επιστημονική ενημέρωση.
— Πέραν των γιατρών, πόσο ενήμερος είναι γενικά ο Δυτικός άνθρωπος για τους κινδύνους που πιθανόν αντιμετωπίζει;
— Όχι όσο θα έπρεπε, με εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα: Αν για παράδειγμα σου αφαιρεθεί για κάποιο λόγο ο σπλήνας, υπάρχουν πρωτόκολλα για τα εμβόλια που πρέπει να κάνεις ή τα πράγματα που πρέπει να προσέξεις? υπάρχουν κανόνες. Επίσης, αν πας για εξωτικό τουρισμό, όλο και κάποια εμβόλια θα σου ζητηθούν ως προαπαιτούμενα. Όμως ελάχιστοι είναι αυτοί που γνωρίζουν τι άλλο πρέπει να προσέχουν: για παράδειγμα, ποιοι ΔΕΝ πρέπει να τρώνε ωμά θαλασσινά (εδώ και στο εξωτερικό), ποιοι ειδικά πρέπει να τρώνε καλοψημένο το κρέας τους, τι πρέπει να προσέξεις αν κολυμπήσεις σε κάποιο ποτάμι μετά από εποχή βροχοπτώσεων και πλημμυρών, γιατί δεν πρέπει να σκουπίσεις μια βρόμικη σκονισμένη αποθήκη χωρίς έστω μια μάσκα, γιατί πρέπει να ωριμάζουν τα τυριά πριν τα φάμε κ.ο.κ. Ειδικά για τους ταξιδιώτες, υπάρχει μια ιατρική ειδικότητα, όχι επαρκώς αξιοποιημένη, η Ταξιδιωτική Ιατρική. Στην Αθήνα τουλάχιστον υπάρχουν ειδικοί που μπορούν να σε ενημερώσουν για τα πάντα ανάλογα με το πού θα ταξιδέψεις.
— Καταλαβαίνω… Οπότε γενικά μιλώντας η ανθρωπότητα είναι σε υψηλό βαθμό έτοιμη να αντιμετωπίσει μία σχετική κρίση, σωστά;
— Έτοιμη είναι, ελέγχθηκαν νωρίς πολλές επικίνδυνες δυνητικές πανδημίες, από το SARS που μόλις είπαμε, μέχρι τον ίδιο τον Ebola το 2015, μέχρι τον ιό Zika την ίδια εποχή από τη Λατινική Αμερική. Απλά η ανθρωπότητα οφείλει να συμπεριφέρεται σαν να μην είναι έτοιμη, ώστε να βελτιστοποιεί την απάντησή της ακόμη και απέναντι στα πιο ακραία σενάρια. Επιδέχονται διορθώσεις κάποια πράγματα; Ναι, ειδικά ο ρόλος του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας που την τελευταία 20ετία χάνει την επαφή με την πραγματικότητα των μικροβίων και των ιών.
— Παίζει ρόλο το λεγόμενο κίνημα των αντιεμβολιαστών στην άμβλυνση της δυνατότητας των σύγχρονων κρατών να συγκρατήσουν μία επιδημία σήμερα, ή αύριο;
— Σαφώς, και το παράδειγμα της ιλαράς σε παγκόσμια κλίμακα είναι ενδεικτικό (αν και στην ελληνική, και μερικώς στη γενική ευρωπαϊκή, πραγματικότητα δεν έφταιξε αρχικά αυτό). Όπως και οι εκατοντάδες, ετησίως στη χώρα μας, νεκροί της γρίπης. Η απάντηση σε αυτό είναι απλή: πρώτον, ποινικοποίηση των fake news στον χώρο της δημόσιας υγείας, διότι αποτελούν αδίκημα που τελικά στρέφεται εναντίον του κοινού καλού. Και, δεύτερον, υποχρεωτικός εμβολιασμός του ιατρικού και παραϊατρικού προσωπικού, με πολύ αυστηρές, ελάχιστες εξαιρέσεις. Όποιος είναι εναντίον της Δυτικής Ιατρικής και θέλει να ασκήσει εναλλακτικές πρακτικές μπορεί να το κάνει, αλλά χωρίς να απασχολείται σε πάροχο υπηρεσιών υγείας: είναι αυτονόητο αλλά μη εφαρμοσμένο.
— Πείτε μου κάτι που με ενδιαφέρει προσωπικά σαν καταναλωτή ποπ κουλτούρας. Βλέπουμε πολλές μετα-αποκαλυπτικές ταινίες, στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση. Και διαβάζουμε και τα ανάλογα βιβλία. Πολύ συχνά, η καταστροφή του κόσμου έρχεται από την ταχεία εξάπλωση ενός ιού. Προφανώς όλα αυτά είναι καθαρή φαντασία, fiction. Όχι;
— Το 2004 είχαμε κάνει μια επιστημονική ανασκόπηση των λοιμώξεων στον κινηματογράφο για το «Clinical Infectious Diseases», το τότε κορυφαίο περιοδικό λοιμώξεων στον κόσμο (τώρα Νο2), και συζητούσαμε ακριβώς αυτό. Το πόσο εμπνέουν τα μικρόβια και οι ιοί και γιατί (επειδή είναι αόρατα, επειδή προκαλούν ταχέως εξελισσόμενα σύνδρομα, και επειδή η ιστορία με τον Μαύρο Θάνατο και την Ισπανική Γρίπη έχει αποτυπώσει εικόνες στο υποσυνείδητό μας). Έκτοτε πολλαπλασιάστηκαν τόσο πολύ οι ταινίες και οι σειρές με τέτοιο θέμα, που χάσαμε το μέτρημα. Είναι φαντασία; Ναι, η ανθρωπότητα επέζησε και από την ευλογιά. Σήμερα περισσότερο κινδυνεύει από τα πυρηνικά, για παράδειγμα.
— Γιατρέ, αφού σάς ευχαριστήσω θερμότατα, σας παραχωρώ το κλείσιμο αυτού του κομματιού. Τι είναι οι ιοί και τι τα μικρόβια; Υπάρχει κάτι που πρέπει να προσέχουμε στην καθημερινή μας ζωή; Τι θα συμβουλεύατε τους αναγνώστες μας γενικώς;
— Οι ιοί δεν είναι αυτοτελείς οργανισμοί. Εκμεταλλεύονται τους μηχανισμούς του οργανισμού στον οποίο εισβάλλουν για να επιβιώσουν, άλλοτε καταστρέφοντας τον ξενιστή και άλλοτε συμβιώνοντας με αυτόν. Στην κοινή πράξη, δεν ξεχωρίζει εύκολα η προσβολή από ιούς ή μικρόβια? η αντιμετώπιση είναι διαφορετική και τα τυπικά αντιβιοτικά είναι άχρηστα στην πρώτη περίπτωση. Κοινώς, ρωτήστε τον προσωπικό σας γιατρό πριν τα ξεκινήσετε μόνοι σας. Επίσης, ενημερωθείτε. Μην υιοθετείτε με ευκολία ό,τι διαβάσατε στο διαδίκτυο, χωρίς να δώσετε σημασία στο ποιος το λέει (και επειδή υπάρχουν και κάτι «γιατροί» που κυκλοφορούν ασύδοτοι, ελέγξτε αν αυτός που σας πληροφορεί είναι όντως γιατρός, αν τα πτυχία του είναι αληθινά), ρωτήστε τον θεράποντά σας τα πάντα για τις πιθανές σας διαγνώσεις και τους κινδύνους, ζητήστε του προληπτικά εξατομικευμένα προγράμματα ελέγχου, ρωτήστε αν υπάρχουν κατευθυντήριες θεραπευτικές οδηγίες παγκόσμιας εφαρμογής για το όποιο νόσημά σας, σκεφτείτε και την ευθύνη απέναντι στον συνάνθρωπό σας, και τελικά αναλογιστείτε πως ενδέχεται η φύση να μας θεωρεί επικίνδυνο ιό — ας συμβιώσουμε ήσυχα μαζί της.
