Η Ρωσία προσεγγίζοντας την Τουρκία, επενδύει στις ρωγμές της ευρωατλαντικής συνεργασίας. Δεν θα υπήρχε επομένως χειρότερη εξέλιξη από το να παίξει σε αυτή τη φάση η Ελλάδα τον ρόλο του «χρήσιμου ηλίθιου» της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής, λέει στο Liberal ο καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής στο Πάντειο, Κώστας Λάβδας, με αφορμή τη συνάντηση Ερντογάν-Πούτιν.
Και εκφράζει την ελπίδα, η διάψευση των ανόητων προσδοκιών περί Ρωσίας να διδάξει την Αθήνα ότι οι προσπάθειες που πράγματι αξίζουν είναι η προσέγγιση Ελλάδας- Ισραήλ- Κύπρου, σημειώνοντας με νόημα ότι η Άγκυρα χρησιμοποιεί ενδεχομένως τις σχέσεις με το Κρεμλίνο για να αναβαθμίσει ριζικά τη θέση της στη Δύση, ώστε να αποσυρθούν οι επιφυλάξεις του Κογκρέσου για την προμήθεια εξελιγμένων αμερικανικών οπλικών συστημάτων, και να κερδίσει πόντους στη διαπραγμάτευση με την ΕΕ.
Σχετικά με τον ανταγωνισμό ακραίας φρασεολογίας Αθήνας-Άγκυρας, σημειώνει ότι κάποιοι και στην Ελλάδα επιχειρούν να κερδίσουν πόντους στην εσωτερική πολιτική σκηνή, παίζοντας ανεύθυνα με την ένταση. Ειδικά για τον υπουργό Άμυνας Πάνο Καμμένο, λέει ότι «σε τελική ανάλυση, αν επιθυμεί «ηρωική έξοδο» από την κυβέρνηση ας την πραγματοποιήσει άμεσα και χωρίς περαιτέρω επιπλοκές».
Ερωτηθείς αν οι λεκτικές κορώνες από την ελληνική πλευρά, βοηθούν στο να αποσπάται η κοινή γνώμη από τα καθημερινά προβλήματα, απαντά ότι πράγματι η ένταση, μπορεί να αποσπά σε ένα βαθμό από την κραυγαλέα, καθολική και καθημερινή διάψευση των προεκλογικών εξαγγελιών του ΣΥΡΙΖΑ. Όμως κανείς δεν μπορεί να ελέγξει απολύτως το πλαίσιο μέσα στο οποίο εξελίσσονται οι σχέσεις με την Τουρκία.
Συνέντευξη στον Γιώργο Φιντικάκη
- Αλλάζουν οι συσχετισμοί στην περιοχή μετά την ανακοίνωση Πούτιν για επίσπευση της παράδοσης του πυραυλικού συστήματος S-400 στη Τουρκία, προκαλώντας εκνευρισμό στο ΝΑΤΟ και την άμεση προειδοποίηση του State Department στην Άγκυρα;
Υπάρχουν δυο κλασικές παγίδες για κάθε ανάλυση που επιχειρεί να εξηγήσει τα τρέχοντα. Η μια είναι η περιγραφική παγίδα, όπου ο παρατηρητής αναλίσκεται σε κατά το δυνατόν ακριβείς εμπειρικές παρατηρήσεις. Η άλλη είναι η υπερβολικά σχηματική, ψευδο-θεωρητική παγίδα, απόρροια συνήθως κακοχωνεμένων ερμηνευτικών προσεγγίσεων που οι αναλυτές εισέπραξαν από δεύτερο χέρι και πασχίζουν να εφαρμόσουν.
Για να σας δώσω ένα κρίσιμο παράδειγμα, στην πραγματικότητα οι περιφερειακές ισορροπίες μετατοπίζονται αυτή τη στιγμή αλλά μετατοπίζονται αργά, πολύ λίγο και πολύ προσεκτικά, αντίθετα από πολλά που λέγονται. Αυτό συμβαίνει εν μέρει λόγω της εξαιρετικά διστακτικής σύγκλησης στην οποία οδηγήθηκαν σταδιακά η Σαουδική Αραβία και το Ισραήλ απέναντι στην προσέγγιση της κυβέρνησης Ομπάμα στο Ιράν. Τώρα η κυβέρνηση Τράμπ προφανώς ευνοεί περαιτέρω αυτή την διστακτική σύγκλιση Σαουδικής Αραβίας και Ισραήλ. Αλλά ο θεμελιώδης για την περιοχή ανταγωνισμός Σαουδικής Αραβίας – Ιράν παραμένει κυρίαρχος και δεν αλλάζει.
Σε αυτό το πλαίσιο, το ουσιαστικό ερώτημα είναι κατά πόσον η Άγκυρα επιχειρεί σήμερα να χρησιμοποιήσει τις σχέσεις με το Κρεμλίνο για να αναβαθμίσει ριζικά τη θέση της στη Δύση. Κατά πόσον επιθυμεί να της αναγνωριστεί ο ρόλος-κλειδί της περιφερειακής δύναμης, να αποσυρθούν οι επιφυλάξεις του Κογκρέσου για την προμήθεια εξελιγμένων αμερικανικών οπλικών συστημάτων, να κερδίσει πόντους στη διαπραγμάτευση με την ΕΕ. Όμως ακόμη και μέσα από αυτό η απόσταση της Τουρκίας με τη Δύση αντικειμενικά μεγαλώνει και η Ρωσία επιτυγχάνει αυτή τη στιγμή στο στόχο της που είναι η περαιτέρω διάνοιξη των ρωγμών στο εσωτερικό του ΝΑΤΟ.
- Σήμερα το Συριακό θα συζητηθεί σε τριμερή σύνοδο κορυφής, μεταξύ Πούτιν- Ερντογάν και του Ιρανού Προέδρου Χασάν Ρουχανί. Δημιουργείται άξονας Ιράν- Ρωσίας-Τουρκίας; Που συγκλίνουν και που αποκλίνουν τα συμφέροντα τους στο Συριακό;
Όπως ακριβώς σας έλεγα πριν ένα μήνα, η προσέγγιση Ρωσίας – Τουρκίας εμπεριέχει και δομικά στοιχεία οπότε, παρά τη διένεξη για τη Συρία, θα έχει μέλλον. Αυτό επιβεβαιώθηκε τώρα με τις σημαντικές δηλώσεις Πούτιν και Ερντογάν για την ενεργειακή, αμυντική και οικονομική συνεργασία. Οι ανοησίες που ακούγονται στην ελληνική δημοσιότητα περί «λυκοφιλίας» εκφράζουν το χαρακτηριστικό συνδυασμό κοινοτοπίας περί του γενικού (σε τελική ανάλυση, οι περισσότερες συμμαχίες στις διεθνείς σχέσεις θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «λυκοφιλίες») και απόλυτης άγνοιας περί του συγκεκριμένου, καθότι οι σχέσεις Ερντογάν – Κρεμλίνου έχουν και στρατηγικό εύρος και μέλλον.
Η δε απαγκίστρωση των ΗΠΑ από τη Συρία, την οποία προανήγγειλε ο πρόεδρος Τράμπ, θα διευκολύνει αντικειμενικά μια συνεννόηση μεταξύ Κρεμλίνου – Άγκυρας – Τεχεράνης. Και ας μην βαυκαλίζονται ορισμένοι ότι επειδή η Ρωσία και η Τουρκία έχουν ένα παρελθόν ιστορικών ανταγωνισμών και συγκρούσεων η σύγκλιση θα είναι οπωσδήποτε προσωρινή. Το μέλλον θα εξαρτηθεί όχι από το παρελθόν αλλά από τις επόμενες κινήσεις δρώντων όπως οι ΗΠΑ (όχι μόνο η προεδρία αλλά και το Κογκρέσο), η Σαουδική Αραβία και οι σύμμαχοι της, το Ισραήλ και στο βάθος του ορίζοντα η ΕΕ ως αναδυόμενη δύναμη.
- Στο πρώτο του ταξίδι μετά την επανεκλογή του, ο Πούτιν επισκέφτηκε την Άγκυρα, κήρυξε την έναρξη εργασιών του ρωσικής τεχνογνωσίας πρώτου πυρηνικού σταθμού της Τουρκίας, κι όλα αυτά ενω η τελευταία συμμετέχει στην κατασκευή του αγωγού TurkishStream, που θα μεταφέρει ρωσικό αέριο στην Τουρκία και τη Νότια Ευρώπη. Τι σημαίνει το γεγονός ότι οι σχέσεις Πούτιν-Ερντογάν διανύουν μια από τις καλύτερες εποχές τους;
Ας μην ξεχνάμε καταρχήν ότι η ΕΕ (και όχι η Ρωσία) παραμένει κύριος εμπορικός εταίρος της Τουρκίας. Ωστόσο η οικονομία της γείτονος έχει και ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που δυσκολεύουν την πλήρη εναρμόνιση με το ευρωπαϊκό κεκτημένο. Ένα παράδειγμα είναι οι δημόσιες προμήθειες που στην Τουρκία παραμένουν σε ποσοστό ως προς την αξία άνω του 95% από τουρκικές εταιρείες (σε ποσοστό αριθμού συμβολαίων αυτό φτάνει το 99%) με προφανή σημασία για την κυβέρνηση του AKP και τα ισχυρά πελατειακά δίκτυα της. Το άνοιγμα λοιπόν στη Ρωσία είναι από κάθε άποψη αξιοσημείωτο. Το κύριο βάρος για την κατασκευή στο Ακούγιου θα το αναλάβει η Rosatom με ένα προϋπολογισμό που ξεπερνά τα 20 δισεκατομμύρια δολάρια.
Αυτό όμως που είναι κρίσιμο να αντιληφθούμε είναι ότι μέχρι τις τουρκικές προεδρικές εκλογές του Νοεμβρίου 2019 είναι παρακινδυνευμένο έως παραπλανητικό να μιλήσουμε για μακροπρόθεσμη στρατηγική στόχευση της Άγκυρας πέρα από τα προαναφερθέντα. Ο Ερντογάν σπεκουλάρει με κάθε ιδέα, από το νέο-οθωμανικό ιμπεριαλισμό στο ένα άκρο μέχρι την πλήρη ένταξη στην ΕΕ (όπως δήλωσε προσφάτως ότι παραμένει στόχος) στο άλλο άκρο. Προς το παρόν, ο Ερντογάν έχει ανοίξει υπερβολικά πολλά μέτωπα αλλά κρατά και πολλές πόρτες ανοικτές. Μετά τις πρώτες προεδρικές εκλογές βάσει του αναθεωρημένου συντάγματος, θα κατασταλάξει συνολικά το νέο καθεστώς αναφορικά με την μελλοντική κατεύθυνση. Αυτό είναι το βασικό.
Ο Ερντογάν προς το παρόν δεν θα προκαλέσει πλήρη ρήξη με τη Δύση, αλλά παράλληλα θα αγνοήσει σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο τις συγκεκριμένες προειδοποιήσεις για τους S-400. Είναι χαρακτηριστικό ότι η επίσκεψη Πούτιν στην Άγκυρα γίνεται ενώ εξελίσσεται ακόμη η διπλωματική κρίση Ρωσίας – Δύσης για την υπόθεση της δηλητηρίασης του Ρώσου πρώην διπλού πράκτορα Σκριπάλ στο Λονδίνο. Ο Ερντογάν μέχρι τις εκλογές του θα κλιμακώνει τις διπλωματικές προκλήσεις. Θα παραλάβει όμως τις συστοιχίες τον Ιούλιο του 2019; Αμφιβάλλω, σε κάθε περίπτωση θα εξαρτηθεί από την πορεία των σχέσεων με το ΝΑΤΟ αλλά και την ΕΕ.
Στο ίδιο πλαίσιο θα κριθεί και η μελλοντική κατεύθυνση της «πυρηνικής» Τουρκίας. Ο σταθμός στο Ακούγιου σχεδιάζεται να τεθεί σε λειτουργία το 2023. Θα παραμένει εσαεί η χρήση της πυρηνικής ενέργειας και τεχνογνωσίας για αμιγώς ειρηνικούς σκοπούς; Σπεύδω να επισημάνω ότι αυτό δείχνουν όλα αυτή τη στιγμή. Ωστόσο οι διεθνείς εξελίξεις για τον έλεγχο της διασποράς των πυρηνικών όπλων στην πραγματικότητα πλησιάζουν σήμερα σε αδιέξοδο, παρά την πλούσια κανονιστική, τεχνική, πολιτική, ακαδημαϊκή και βιβλιογραφική συζήτηση και τεκμηρίωση. Και υπάρχει και η γεωγραφική διάσταση. Ο σχεδιαζόμενος πυρηνικός σταθμός στο Ακούγιου είναι κοντά στα Άδανα, απέναντι από την Κύπρο και βρίσκεται σε σεισμογενή περιοχή. Το θέμα αυτό αφορά όλες τις χώρες της περιοχής, όχι μόνο την Τουρκία.
- Βρισκόμαστε πάντως προ ενός μετώπου συνεργασίας που οικοδομεί η Τουρκία με 2 χώρες, στην φιλία των οποίων είχε ποντάρει πολύ η Αθήνα. Οι γνωστές προσδοκίες του πολιτικού χώρου για βοήθεια από τη Ρωσία σε κρίσιμες στιγμές μέχρι στιγμής διαψεύδονται, ενώ πολλά είχε ποντάρει παλαιότερα η σημερινή κυβέρνηση και στο Ιράν. Τι μας διδάσκει αυτή η διάψευση των προβλέψεων;
Ο Ερντογάν είναι ένας πολύ επικίνδυνος και απρόβλεπτος τυχοδιώκτης. Από την άλλη πλευρά, κάθε διεθνής συνομιλητής διαπιστώνει πόσο ρηχή και στερούμενη στρατηγικής είναι σήμερα η κυβέρνηση στην Αθήνα. Ο Ερντογάν το διαπίστωσε ο ίδιος κατά τη διάρκεια της ατυχέστατης επίσκεψης του. Η δε Ρωσία επενδύει στις ρωγμές της ευρωατλαντικής συνεργασίας. Δεν θα υπήρχε χειρότερη εξέλιξη από το να παίξει η Ελλάδα τον ρόλο του χρήσιμου ηλίθιου της Ρωσικής εξωτερικής πολιτικής. Ελπίζω η διάψευση των ανόητων προσδοκιών περί Ρωσίας να διδάξει την Αθήνα ότι οι προσπάθειες που πράγματι αξίζουν είναι η προσέγγιση Ελλάδας- Ισραήλ- Κύπρου και οι συνεχιζόμενες προσπάθειες για την τριμερή συνεργασία Ελλάδας-Αιγύπτου-Κύπρου. Ειδικότερα με το Ισραήλ έχουμε πολλά που μας ενώνουν και σε αυτά πρέπει να επικεντρωθούμε και να τα καλλιεργήσουμε. Επίσης, η υποστήριξη της Ελλάδας στον Διαδριατικό Αγωγό Φυσικού Αερίου (TAP) και στον Διασυνδετήριο Αγωγό Ελλάδας - Βουλγαρίας (IGB) είναι πολύ σημαντική γιατί ενισχύει την ενεργειακή ασφάλεια μέσω της διαφοροποίησης των πηγών ενέργειας.
Παρεμπιπτόντως, επειδή σωστά αναφερθήκατε σε διδάγματα και καθώς πάλι ακούγονται διάφορα ανόητα και επικίνδυνα περί «πρώτου πλήγματος», να επισημάνω ότι το βασικό που διδάσκει η περίοδος που ζούμε είναι η ανάγκη για σχεδιασμό, στρατηγική και βεβαίως ψυχραιμία.
- Ζούμε καθημερινά ένα ανταγωνισμό ακραίας φρασεολογίας Αθήνας-Άγκυρας, με πρωταγωνιστές από τη μια πλευρά Τούρκους υπερεθνικιστές και τον Ερντογάν, και από την άλλη τον υπ. Άμυνας Π.Καμμένο και στελέχη των ΑΝΕΛ. Τι διαβλέπετε πίσω από αυτή τη σχεδόν καθημερινή ανταλλαγή ρητορικών διαξιφισμών; Εννοώ, ποιόν ή ποιους εξυπηρετεί;
Σίγουρα όχι τα εθνικά συμφέροντα της Ελλάδας. Φοβάμαι ότι κάποιοι και στην Ελλάδα επιχειρούν να κερδίσουν πόντους στην εσωτερική πολιτική σκηνή παίζοντας ανεύθυνα με την ένταση. Είναι κρίμα, έρχεται και καλοκαίρι και μαζί του έρχεται και ο τουρισμός αλλά ενδεχομένως και οι αυξημένες μεταναστευτικές ροές. Να θυμόμαστε ότι η συμφωνία που συνήψε η ΕΕ με την Τουρκία για την αντιμετώπιση του μεταναστευτικού, συμφωνία που κινδυνεύει να ναυαγήσει λόγω της εκβιαστικής εκμετάλλευσης από την πλευρά της Άγκυρας αλλά και της αντίδρασης κρατών-μελών όπως η Αυστρία και η Φινλανδία, μας συμφέρει να παραμείνει σε ισχύ και να βελτιωθεί, όχι να καταρρεύσει. Ειδικότερα με τον κ. Καμμένο παρατηρούμε μια κλιμάκωση δημόσιων δηλώσεων που – ιδιαίτερα ως διατυπώσεις στη δημοσιότητα – δεν εξυπηρετούν τα εθνικά στρατηγικά συμφέροντα. Σε τελική ανάλυση, αν επιθυμεί «ηρωϊκή έξοδο» από την κυβέρνηση ας την πραγματοποιήσει άμεσα και χωρίς περαιτέρω επιπλοκές.
- Σύμφωνα με μια ερμηνεία, η ένταση στα ελληνοτουρκικά, στο βαθμό που δεν ξεφεύγει από τις λεκτικές κορώνες, βολεύει και την ελληνική κυβέρνηση. Κι αυτό στο βαθμό που αποσπάται η κοινή γνώμη από τα προβλήματα της οικονομίας, της καθημερινότητας, τις εσωτερικές εξελίξεις, κ.ό.κ. Τι λέτε;
Η ένταση μπορεί να αποσπά σε ένα βαθμό από την κραυγαλέα, καθολική και καθημερινή διάψευση των προεκλογικών εξαγγελιών του ΣΥΡΙΖΑ. Όμως κανείς δεν μπορεί να ελέγξει απολύτως το πλαίσιο μέσα στο οποίο εξελίσσονται οι σχέσεις με την Τουρκία. Το λεγόμενο «ατύχημα», εάν τελικά συμβεί, θα είναι αποτέλεσμα συγκυριών αλλά και ανεύθυνης τακτικής που αγνοεί το ρίσκο ή υπερτιμά τις ικανότητες. Και από τις δυο πλευρές.
Το μοναδικό πάντως απτό αποτέλεσμα αυτής της πολύμηνης έντασης, φαίνεται ότι θα είναι η υλοποίηση εξοπλιστικού προγράμματος της τάξεως του 1 δισ ευρώ. Καλό είναι να αγοράσουμε όπλα, αλλά δεν βλέπουμε αυτή η απόφαση να συνοδεύεται και από ένα νέο δόγμα εθνικής στρατηγικής, τομέα με τεράστιο έλλειμμα, όπως κι εσείς έχετε παρατηρήσει, μιλώντας παλαιότερα στο Liberal. Επομένως;
Χρειαζόμαστε, όπως έχουμε ξαναπεί και από εδώ αναλυτικότερα, έξυπνους εξοπλισμούς σε συνάρτηση με την επεξεργασία εθνικής στρατηγικής συνολικής αποτροπής της Τουρκίας μέσα από συνδυασμούς σκληρής και ήπιας ισχύος. Και, παράλληλα, έξυπνη διπλωματική αξιοποίηση των συνδυασμών σκληρής και ήπιας ισχύος στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ και άλλων – συμβατών – συνεργασιών, όπως το Ισραήλ.
- Τι επιπτώσεις έχουν όλα τα παραπάνω για εμάς; Άραγε θα αναβαθμιστεί γεωπολιτικά η σημασία της Ελλάδας για τις ΗΠΑ;
Η συνεργασία αναβαθμίζεται συνεχώς και σε διμερές επίπεδο με τις ΗΠΑ και στο συλλογικό πλαίσιο του ΝΑΤΟ. Είχα αναλύσει προ πενταετίας διεξοδικά τους λόγους που εξακολουθούν να δείχνουν το ΝΑΤΟ ως το πλέον πολύτιμο σημείο αναφοράς για την ελληνική ασφάλεια σε ένα μετασχηματιζόμενο περιβάλλον. Αυτό ισχύει ακόμη περισσότερο σήμερα. Σταθερή προσήλωση στο ΝΑΤΟ και ανάδειξη του ρόλου μας στον πυρήνα της ΕΕ, αυτό είναι το αναγκαίο υπόβαθρο για ειρήνη και ευημερία της Ελλάδας τα επόμενα χρόνια.
Παράλληλα, έχοντας επί δεκαετίες υποστηρίξει τον κεντρικό ρόλο μας στο ΝΑΤΟ απαρέγκλιτα και μάλιστα όταν η θέση αυτή δεν ήταν καθόλου δημοφιλής, μπορώ να προσθέσω δυο υποσημειώσεις.
Η πρώτη αφορά την Τουρκία. Η Ελλάδα έχει κάθε λόγο να δείχνει ότι επιθυμεί να παραμείνει η Τουρκία στο ΝΑΤΟ και κανένα λόγο να εργάζεται ή να φανεί ότι εργάζεται για την απομάκρυνση της. Φροντίζουν άλλωστε γι' αυτό αφενός η Ρωσία και αφετέρου ο τυχοδιωκτισμός του Ερντογάν.
Η δεύτερη υποσημείωση αφορά τις επόμενες κινήσεις της κυβέρνησης Τράμπ. Με την επιφυλακτικότητα απέναντι στην Τουρκία να αυξάνεται κατακόρυφα και απολύτως δικαιολογημένα στην Ουάσιγκτον, θα ήταν λάθος αν μια ρηχή προσέγγιση στην Αθήνα αντιλαμβανόταν την παρούσα συγκυρία ως παράθυρο ευκαιρίας και πριμοδοτούσε στα σοβαρά την ένταση. Χρειαζόμαστε σταθερότητα, επενδύσεις, αύξηση της συνολικής αποτροπής, όλα αυτά ενώ παραμένουμε στον πυρήνα του ΝΑΤΟ και βέβαια της ΕΕ. Όπως υποστηρίζω συνεχώς, η Ελλάδα μπορεί να βγει από την παρούσα δοκιμασία κερδισμένη μόνον εάν πορευτεί με ψυχραιμία και ξαναχτίσει την εικόνα μιας ήρεμης και σταθερής δύναμης στα σύνορα της ΕΕ.
Εσωτερική προϋπόθεση γι' αυτό είναι η εσωτερική εθνική συνεννόηση η οποία θα επέτρεπε και τη διαμόρφωση μιας συνολικής εθνικής στρατηγικής απέναντι στην απρόβλεπτη γείτονα. Είναι θλιβερό το γεγονός ότι ενώ τρέχουν εθνικές εξελίξεις που θα μας σημαδέψουν για χρόνια, στο Σκοπιανό, το ενεργειακό, τα ελληνοτουρκικά, τις σχέσεις με την Αλβανία και τη γενικότερη Τουρκική τακτική περικύκλωσης και αδρανοποίησης της Ελλάδας, στην Αθήνα εξακολουθεί να κυριαρχεί η μικροπολιτική.
* Ο κ. Κώστας Α. Λάβδας είναι Καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και έχει διατελέσει, μεταξύ άλλων, Senior Research Fellow στο London School of Economics και Καθηγητής στην Έδρα Ελληνικών και Ευρωπαϊκών Σπουδών «Κωνσταντίνος Καραμανλής» στο Fletcher School of Law and Diplomacy του Πανεπιστημίου Tufts στις ΗΠΑ.
