«Προχωρούσα, κοιτάζοντας τον περήφανο βράχο και δεν τον χόρταινα. Μα, πόσο πιο άγριος, επιβλητικός και ολομόναχος είναι ο γρανίτης τούτος, το Γιβραλτάρ της Ελλάδας! Τη νύχτα μού φάνηκε σα φοβερό θεριό που ενεδρεύει, σήμερα στο φως της αυγής έλαμπε σα γιγάντιο αμόνι πάνω στα νερά. Οι άνθρωποι που κατοικούσαν το βράχο τούτον στάθηκαν πάντα περήφανοι. Ο αέρας, η θάλασσα, η μοναξιά, η φτώχεια σφυροκοπούσαν μέρα - νύχτα την ψυχή τους», έγραψε κάποτε ο Νίκος Καζαντζάκης για τη θρυλική καστροπολιτεία της Μονεμβασιάς.
Το όνομα «Μονεμβασία» το έδωσαν στον βράχο οι πρώτοι κάτοικοί του τον 16ο αιώνα. Η στενή λωρίδα γης που τον ένωνε με την ακτή ήταν το μοναδικό πέρασμα, η «μόνη έμβασις», όπως είπαν οι πρώτοι Λάκωνες που βρήκαν εδώ καταφύγιο από τους Σλάβους επιδρομείς. Ο βράχος αποχωρίστηκε από τη στεριά λόγω σεισμού το 375 μ.Χ. δημιουργώντας τις προϋποθέσεις ενός φυσικού οχυρού για τους κατοίκους, οι οποίοι έβρισκαν προστασία στο απρόσιτο οροπέδιο της κορυφής.
Ο βράχος ενώθηκε με την απέναντι στεριά με κινητή γέφυρα και οχυρώθηκε με διπλά και τριπλά τείχη, ξεκινώντας έτσι την ένδοξη βυζαντινή και μεσαιωνική ιστορία του. Η γεωγραφική της θέση τη βοήθησε να γίνει σημαντικός σταθμός, οχυρό και σημαντικό λιμάνι της εποχής, αλλά πολλοί ήταν αυτοί που επιβουλεύονταν τον πλούτο της. Κατά τη διάρκεια μακρόχρονων πολιορκιών, όπως αυτή των τριών χρόνων από τον Γουλιέλμο Βιλεαρδουίνο το 1249, οι κάτοικοι του βράχου μπορεί να υπέφεραν από την πείνα, αλλά όχι και από τη δίψα. Εκτός από τις δεξαμενές, σε όλα τα σπίτια είχαν φτιάξει πήλινες υδρορρόες χτισμένες μέσα στους τοίχους, που οδηγούσαν το νερό από τις στέγες σε υπόγεια πηγάδια. Ο βράχος όμως γόνιμο χώμα δεν έχει και αυτή η σκληρότητα έδωσε τροφή στην ιστορία και τους μύθους της που βρίσκονται παντού. Στα πυργόσπιτα, στα καλντερίμια, στις επάλξεις που ισορροπούν στα γκρέμια. Στα ερείπια, που «μιλάνε» για τη ζωή και τον θάνατο σ'' αυτούς που μπορούν να αφουγκραστούν τους ψιθύρους.
Μενεξεδένιο κάστρο
Όταν κάποιος επισκέπτεται την περιοχή για πρώτη φορά, το πιθανότερο είναι να απορήσει στη θέα της Νέας Μονεμβασιάς, (ονομάζεται Γέφυρα), καθώς, σε τίποτα, δεν θυμίζει κάτι από αυτά που έχει ακούσει ή διαβάσει. Αλλά διασχίζοντας τη μικρή γέφυρα και ακολουθώντας τον στενό ανηφορικό δρόμο, θα φθάσετε στην κεντρική πύλη του κάστρου, η οποία φαντάζει ακόμα και σήμερα σαν είσοδος σ'' έναν χώρο που υπόσχεται ασφάλεια, με το άνοιγμά της να μοιάζει με σκοτεινή στοά. Το κάστρο δεξιά της, φτάνει μέχρι τη θάλασσα, ενώ αριστερά, σκαρφαλώνει στις απόκρημνες πλαγιές του βράχου που στέκει αγέρωχος, φιλόξενος βιγλάτορας της ανθρώπινης ντόπιας ζωής.
Η Μονεμβασιά χαρακτηρίζεται από τριμερή οχυρωματική οργάνωση. Στο ψηλότερο σημείο βρίσκεται η ακρόπολη και χαμηλότερα δύο σειρές από αμυντικά τείχη. Το εσωτερικό τείχος συμπληρώνει τη φυσική οχύρωση του βράχου και περικλείει την Άνω Πόλη στα σημεία που ήταν ευπρόσβλητα από τον εχθρό. Τα τείχη καταλήγουν σε επάλξεις και έχουν θυρίδες για τους τυφεκιοφόρους, αλλά και για τα κανόνια. Κατά διαστήματα υπάρχουν πύργοι, φυλάκια και προμαχώνες για την αποτελεσματικότερη άμυνα. Στο εσωτερικό τους αναπτύσσεται ο περίδρομος, στενός διάδρομος κατά μήκος των επάλξεων, ο οποίος διευκόλυνε την κίνηση των στρατιωτών. Η αρχική φάση κατασκευής των οχυρώσεων τοποθετείται στη βυζαντινή περίοδο. Κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας δέχθηκαν επεμβάσεις και προσαρμόστηκαν στα νέα αμυντικά δεδομένα που επέβαλε η χρήση των πυροβόλων όπλων. Στην Κάτω Πόλη υπάρχουν τέσσερις πύλες, ενώ στην Άνω Πόλη σώζεται η κεντρική πύλη στην οποία η πρόσβαση γίνεται μέσω ενός οχυρωμένου ελικοειδούς καλντεριμιού.
Η κεντρική πύλη της Κάτω Πόλης έχει ακόμη τα σημάδια από τα βόλια κάποιων πολιορκητών και μπαίνοντας σ'' αυτήν σε αγκαλιάζει το μισοσκόταδο. Για λίγο τα βήματα αντηχούν στους σκοτεινούς πέτρινους τοίχους του τούνελ της πύλης, αλλά σύντομα θα βγείτε πάλι στο φως νιώθοντας πως βρίσκεστε σε άλλη εποχή. Μπροστά απλώνεται το κεντρικό καλντερίμι, ενώ αμέσως αριστερά ξεκινούν τα σκαλιά που οδηγούν στο σπίτι του ποιητή Γιάννη Ρίτσου. Επιστρέφοντας στο κεντρικό καλντερίμι, που το σφιχταγκαλιάζουν οι πέτρινοι τοίχοι των σπιτιών, θα νιώσετε την επίδραση του χώρου να σας κατακλύζει. Στενά λιθόστρωτα δρομάκια, αρχοντικά με εργονομικούς χώρους, βυζαντινές εκκλησίες, ενετικά οικόσημα, εξώστες σπιτιών που κοιτούν το πέλαγος συνθέτουν την ατμόσφαιρα της καστροπολιτείας. Συνεχίζοντας την περιήγηση μέσα στα στενά της Κάτω Πόλης το πιθανότερο είναι ο χρόνος να χάσει τη σημασία του και να περιφέρεστε χαζολογώντας και παρατηρώντας τριγύρω. Δεν συμβαίνει τυχαία. Σημαίνει ότι η αίσθηση του «Μενεξεδένιου Κάστρου», όπως έλεγαν και οι Τούρκοι, σας έχει αγγίξει.
Info
Η ανάπτυξη του οικισμού δεν ήταν αποτέλεσμα σχεδιασμού, αλλά αποτέλεσμα των ειδικών αναγκών που δημιούργησε ο περιορισμένος χώρος και οι ανάγκες της εποχής. Η Κάτω Πόλη είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα βυζαντινής καστροπολιτείας και ήταν το εμπορικό κέντρο με καταστήματα και τις κατοικίες των εμπόρων και των ναυτικών. Διασχίζεται από δύο κάθετα καλντερίμια, τα οποία καταλήγουν στις τέσσερις πύλες της. Η απότομη κλίση του εδάφους υποχρέωσε τη δημιουργία σκαλοπατιών, ενώ κάποια τμήματα των καλντεριμιών σκεπάζονται από καμάρες, πάνω δε από αυτές, λόγω της έλλειψης χώρου, αναπτύσσονται όροφοι σπιτιών. Διασώζονται 26 εκκλησίες αλλά και δημόσια κτίρια, όπως είναι η παλιά επισκοπή, το μουσουλμανικό τέμενος και ένα τουρκικό λουτρό, ενώ τα ερείπια κτισμάτων στη νοτιοδυτική πλευρά του βράχου μαρτυρούν ότι ο οικισμός αναπτύχθηκε και εκτός των τειχών.
Αξίζει να δείτε
Την εκκλησία του Ελκόμενου Χριστού. Είναι η μητροπολιτική εκκλησία της Μονεμβασιάς και την έχτισε ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β'' τον 13ο αι. Είναι τρίκλιτη βασιλική με τρούλο που δέχθηκε αρκετές συμπληρώσεις στον νάρθηκα, στον πρόναο και το τέμπλο. Μετετράπη σε τζαμί κατά την Α'' Οθωμανική περίοδο, μέσα του 16ου-τέλη 17ου αιώνα, για να εξυπηρετήσει τις θρησκευτικές ανάγκες των διοικητών της Μονεμβασιάς. Επίσης έχει δεχθεί επιρροές στη διακόσμηση και από τους Ενετούς, καθώς έκαναν προσθήκες και τον κόσμησαν με δικά τους θρησκευτικά σύμβολα. Στο εσωτερικό της θα δείτε τους θρόνους του αυτοκράτορα και της γυναίκας του, αλλά και το σύνθρονο, τον ψηλότερο θρόνο, που φτιάχτηκε για τον μητροπολίτη της Μονεμβασιάς, ενώ κάποιοι κάποτε τον θεωρούσαν «τον μεγαλοπρεπέστερο μεταξύ όλων των κατά την «Ανατολήν ναών».
Το Αρχαιολογικό Μουσείο. Η αρχαιολογική συλλογή της Μονεμβασιάς στεγάζεται σε διατηρητέο κτίριο μουσουλμανικού τεμένους και περιλαμβάνει εκθέματα από τον 6ο έως και τον 19ο αιώνα. Εκτίθενται μαρμάρινα γλυπτά, αλλά και κεραμικά αντικείμενα από την καθημερινή ιδιωτική ζωή των κατοίκων. Επίσης αρχιτεκτονικά μέλη από τον ναό της Αγίας Σοφίας που βρίσκεται στην Πάνω Πόλη, ενώ στη βόρεια πλευρά της αίθουσας θα δείτε ανάγλυφα οικόσημα, το στόμιο μιας στέρνας με ενετικά οικόσημα του 1514 και την πλάκα μιας κρήνης. Τηλ.: 27320-61403, ανοιχτά εκτός Τρίτης.
Το σπίτι του Γιάννη Ρίτσου. Είναι το σπίτι στο οποίο γεννήθηκε «ο ποιητής της Ρωμιοσύνης», Γιάννης Ρίτσος (1909-1990). Εκτός από το συγγραφικό του έργο, το οποίο περιλαμβάνει πάνω από 100 ποιητικές συλλογές, θεατρικά έργα και μεταφράσεις, πρωταγωνίστησε και σε κοινωνικούς αγώνες και αυτό είχε αποτέλεσμα να υποστεί βασανισμούς και εξορίες. Στην αυλή του οικογενειακού του σπιτιού υπάρχει προτομή του, ενώ θα δείτε και τη θέα την οποία απολάμβανε ο ποιητής κατά τις στιγμές έμπνευσής του.
Την εκκλησία της Αγίας Σοφίας. Είναι από τους ωραιότερους ναούς της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και είναι το μόνο κτίσμα που βρίσκεται σχεδόν ανέγγιχτο στην Πάνω Πόλη. Είναι κτίσμα του 12ου αι. και είναι αφιερωμένος στη Σοφία του Θεού, με τη λαϊκή παράδοση να υποστηρίζει ότι είχε εκατόν ένα παράθυρα και πόρτες, σίγουρα όμως στο εσωτερικό του διατηρούνται τοιχογραφίες και βυζαντινά γλυπτά. Καταλήφθηκε από τους Ενετούς, οι οποίοι έχτισαν στη δυτική πλευρά του ναού το διώροφο πρόσκτισμα που σώζεται μέχρι σήμερα. Επίσης μετά την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μετατράπηκε σε τζαμί και στα τέλη του 17ου αι. σε ίδρυμα καθολικού τάγματος.
Την έρημη Πάνω Πόλη. Για να ανηφορίσετε στην Πάνω Πόλη ή στον Γουλά, από τη λέξη «κουλάς» που σημαίνει οχύρωμα, καλό είναι να έχετε μαζί σας νερό ή πρόχειρο φαγητό. Το μονοπάτι που ξεκινά πίσω από το κεντρικό καλντερίμι της Κάτω Πόλης ανηφορίζει συνεχώς στις κάθετες πλευρές του απότομου βράχου. Ύστερα από δέκα «βόλτες», στροφές, θα φθάσετε στη άνω πύλη, απ'' όπου η θέα της Κάτω Πόλης είναι πλέον πανοραμική. Περνώντας μέσα από τις καμάρες της πύλης θα ανηφορίσετε ακόμα λίγο μέχρι να αντικρίσετε αρχικά την Αγία Σοφία. Σύντομα θα συναντήσετε λιθόστρωτα δρομάκια να φεύγουν προς όλες τις κατευθύνσεις σαν μην οδηγούν πουθενά, καθώς ξεδιπλώνονται μέσα από ερείπια κτιρίων. Όμως δεν ήταν πάντα έτσι. Η Πάνω Πόλη κατελάμβανε έκταση 120.000 τ.μ. και καθώς ήταν το ασφαλέστερο και καλύτερα οχυρωμένο τμήμα της καστροπολιτείας, κατοικήθηκε από αριστοκρατικές οικογένειες και αποτέλεσε διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο, ενώ πολλά από τα σπίτια διαμορφώθηκαν σε στρατιωτικά καταλύματα. Επίσης διασώζονται ερείπια τριών ναών, ενός τουρκικού μαυσωλείου, τρεις δεξαμενές νερού, αλλά και μικρότερες δεξαμενές. Αξίζει να διασχίστε το κεκλιμένο πλάτωμα της κορυφής και να φθάσετε στο ψηλότερο σημείο του βράχου, όπου βρίσκονται ερείπια της ακρόπολης. Θα έχετε εντυπωσιακή θέα της Γέφυρας, ενώ το διπλανό συντηρημένο κτίριο που θα δείτε, ήταν αποθήκη πυρομαχικών.
Κείμενο-φωτογραφίες: Κώστας Κατσίγιαννης
