Της Αγγελικής Κώττη
Τριάντα χρόνια μετά τη μάχη του Μαραθώνα οι Αθηναίοι έστησαν «ένα τρόπαιο από λευκό μάρμαρο», αποτελούμενο από έναν ιωνικό κίονα, ύψους 10 μέτρων, ενώ επάνω σε αυτόν πιθανώς στεκόταν ένα άγαλμα Νίκης. Λέμε πιθανώς, διότι δεν έχει βρεθεί κάποιο τμήμα αυτού του γλυπτού που να βοηθά στην εξαγωγή τελικού συμπεράσματος. Υπέρ της τοποθέτησης Νίκης έχουν τοποθετηθεί ξένοι επιστήμονες και ο ακαδημαϊκός Μανόλης Κορρές. Όμως ο Παναγιώτης Βαλαβάνης, καθηγητής αρχαιολογίας, αντιπροτείνει σε άρθρο του (που μπορείτε να βρείτε στο Academia.edu) πως στην κορυφή του τροπαίου υπήρχαν αγάλματα Θησέα και Αμαζόνας.
Σύμφωνα με τον ιστορικό Κωνσταντίνο Λαγό, «στην πεδιάδα του Μαραθώνα κοντά στο Μεγάλο Έλος και σε απόσταση λίγων μέτρων από την εκκλησία της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας, υπάρχει ένας κίονας ιωνικού ρυθμού, ύψους περίπου 10 μέτρων. Πρόκειται για σύγχρονο αντίγραφο ενός αρχαίου μαρμάρινου κίονα που έστησαν οι Αθηναίοι στα μέσα του 5ου αι. π.Χ., σε ανάμνηση της νίκης τους κατά των Περσών στη μάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. Το μνημείο αυτό ήταν αρκετά γνωστό στην αρχαιότητα, καθώς αναφέρεται στις φιλολογικές πηγές και ο Παυσανίας το περιγράφει ως «τρόπαιον λίθου λευκού». (Στη «Μηχανή του Χρόνου).
Κάποια τμήματα του αυθεντικού κίονα, συμπεριλαμβανομένου και του κιονόκρανου, εντοιχίστηκαν σ' ένα πύργο κατά την ύστερη βυζαντινή εποχή. Στις αρχές του 19ου αι. τα εντόπισαν ξένοι περιηγητές που επισκέπτονταν τον Μαραθώνα. Το 1965 ο Αμερικανός αρχαιολόγος, Eugene Vanderpool, ανέσκαψε την περιοχή και εντόπισε τμήματα από το Τρόπαιο. Σήμερα εκτίθενται στην κεντρική αίθουσα του Αρχαιολογικού Μουσείου Μαραθώνα. Εκτός από τα τμήματα του κίονα, στην ανασκαφή του πύργου βρέθηκε και ένα θραύσμα από γλυπτό το οποίο απεικονίζει τμήμα πτύχωσης χιτώνα που μάλλον ανήκε σε άγαλμα Νίκης -της αλληγορικής πτερωτής μορφής που τιμούσε τη στρατιωτική νίκη- και ήταν τοποθετημένο στην κορυφή του κίονα. Ο Vanderpool θεωρούσε ότι το Τρόπαιο είχε από την αρχή στηθεί στον ίδιο χώρο όπου βρέθηκαν τμήματά του σε δεύτερη χρήση. Η άποψή του φαίνεται ότι επιβεβαιώθηκε το 2003, όταν ο Μανώλης Κορρές εντόπισε στα θεμέλια του βυζαντινού πύργου πέντε λίθους οι οποίοι ανήκαν πιθανότατα στην ευθυντηρία της κρηπίδος του Τρόπαιου, η οποία ήταν τετράγωνη, με μήκος πλευράς 2,4 μέτρα. Η ανακάλυψη αυτή αποτέλεσε ένα ισχυρό στοιχείο ότι πράγματι το Τρόπαιο είχε τοποθετηθεί αρχικά στην ίδια θέση, όπου αιώνες αργότερα ανεγέρθη ο πύργος.
Το Τρόπαιο μαζί με τον Τύμβο των Αθηναίων αποτελούν τα δύο μνημεία που συνδέονται με τη μάχη του Μαραθώνα. Ο Τύμβος καλύπτει τις ταφές των 192 Αθηναίων οι οποίοι σκοτώθηκαν στη μάχη, αλλά και το Τρόπαιο φαίνεται να σχετίζεται με νεκρούς της μάχης. Ήταν οι μόνοι νεκροί της Αθήνας που ετάφησαν στο πεδίο της μάχης, όπως ξεκαθαρίζεται στον «Επιτάφιο» του Περικλή από τον Θουκυδίδη.
Σύμφωνα με τον Μανόλη Κορρέ τα κατάλοιπα του μεσαιωνικού πύργου όπου έχουν ενσωματωθεί σπόλια του Τροπαίου εντοπίζονται «τρία και πλέον χιλιόμετρα βορειοανατολικώς του Tύμβου των Aθηναίων, σε απόσταση περίπου 1400μ από την παραλία, και μόνον 33 μ δυτικά του εκκλησιδίου της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας.»
Με κάποιες μικρές επιφυλάξεις, στο άρθρο του για το Τρόπαιο στο Academia.edu ο Μανόλης Κορρές θεωρεί ότι η θέση του μνημείου «συνέπιπτε με το δυτικό άκρον του ναϋδρίου, και ότι λαμβανομένης υπ' όψιν της επί χιλιετίες φυσικής διαδικασίας διαβρώσεως των μαλακών εδαφικών εξάρσεων, η ευθυντηρία του μνημείου πρέπει να βρισκόταν μισό περίπου μέτρο (αν όχι περισσότερο) υπεράνω του προαυλίου του ναϋδρίου, όπου κατά τις ενδείξεις ήταν το υψηλότερο σημείο της τεχνητής ασπιδοειδούς έξαρσης, επί της οποίας αρχικά είχε στηθεί απλός κορμός δένδρου (σ.σ. το πρώτο, ξύλινο τρόπαιο) και, μετά την παρέλευση δεκαετιών, ο μαρμάρινος κίων. Η θέση του μνημείου στην πεδιάδα δεν είναι τυχαία. Βρίσκεται ακριβώς στο μέσον του πλάτους και του μήκους της, ως εάν κριτήριο επιλογής να ήσαν οι ίσες αποστάσεις του μνημείου από τα όριά της».
Ωστόσο «η μικρή απόσταση από το μεγάλο έλος –μόλις επτακόσια μέτρα– ή από το μόνο σημείο προσπέλασης της αμμολωρίδος του Σχινιά –μόλις χιλιόμετρο–, στο οποίο έπρεπε να φθάσουν οι υποχωρούντες Πέρσες για να είναι πάλιν ασφαλείς, και τέλος τα ευρεθέντα κατά την δεκαετία του 1870 οστά εκατοντάδων πεσόντων στην υπό εξέταση θέση είναι φυσικά –και στρατηγικά– δεδομένα τελείως σύμφωνα με τα ιστορικά δεδομένα. Επομένως το μνημείο στήθηκε, αν όχι ακριβώς, τουλάχιστον πλησίον του σημείου όπου πρέπει να άρχισε η υποχώρηση των Περσών, δηλαδή στην θέση της τροπής.» (από την τροπή προέρχεται η λέξη Τρόπαιο).
Μετά από ευρήματα τον Ιούλιο του 2004, ο Μανόλης Κορρές ανακάλυψε πως το κιονόκρανο που έστεφε τον κίονα, «ήταν πολύ επιμηκέστερο από ό,τι συνηθίζεται σε παρόμοιες περιπτώσεις και με μήκος 158 εκ. προεξείχε κατά πολύ όχι μόνον του άβακος, αλλά και των ακραίων ορίων των ελίκων!» Το πλάτος ήταν 97 εκ και το ύψος 17, επομένως ανατράπηκε η άποψη για το σχήμα του.
Από αυτό, ο ακαδημαϊκός συνάγει πως για το γλυπτό στην κορυφή «ως πιθανότερη δύναται να υποτεθεί μια μορφή διπλάσια και πλέον του φυσικού με έντονο βηματισμό και ζωηρή κίνηση, κατά τον τρόπο της παράστασης της Αθηνάς επί παναθηναϊκών αμφορέων. Το αποδιδόμενο στο μνημείο μικρό μαρμάρινο θραύσμα με σωζόμενο μέρος πτυχών ενδύματος, δεν είναι ασυμβίβαστο με μια τέτοια ερμηνεία, όμως, με δεδομένο το μικρό έναντι του συνόλου μέγεθός του δεν ικανοποιεί τις απαιτήσεις μιας αναπαράστασης. Με τα νέα δεδομένα η αναζήτηση άλλων θραυσμάτων είναι εξόχως επιθυμητή.»
Ο Πάνος Βαλαβάνης εξετάζει την άποψη Κορρέ, όπως και τις απόψεις Vanderpool και (του κορυφαίου) Beschi. Ο Vanderpool προτείνει τη Νίκη ενώ ο Beschi θεωρεί πως ίσως είναι η ίσια η Αθηνά ή ο Δίας, χωρίς να αποκλείει τη Νίκη. Ολες οι απόψεις όμως έχουν ένα αδύνατο σημείο: η Νίκη δεν χωρά λόγω πτυχώσεων του ενδύματός της, που θα απαιτούσαν μεγαλύτερο χώρο στήριξης.
Ο Πάνος Βαλαβάνης θεωρεί πως 20- 30 χρόνια μετά τη μεγάλη μάχη, που έλαβε χώραν το 490 π.Χ., είχαν αλλάξει πολλά στην αθηναϊκή κοινωνία και στην πολιτική. Η πόλη βρίσκεται τώρα υπό την ηγεσία του Κίμωνα, ο οποίος θεωρεί υπέρλαμπρη τη νίκη των Αθηναίων, που μετατρέπεται «σε κεντρικό συστατικό της αθηναϊκής πολιτικής προπαγάνδας.»
Κεντρικό θέμα είναι επίσης ο Θησέας κατά την Αμαζονομαχία. Πιστεύει λοιπόν πως πάνω στο Τρόπαιο αναπαρίσταται ο Θησέας, ο μυθικός βασιλιάς της Αθήνας, τη στιγμή που σκοτώνει Αμαζόνα. Με αυτό τον τρόπο, λέει, φαίνεται πως η Αθήνα δίνει το τελικό χτύπημα στη γονατισμένη αντίπαλο. «Τι άλλο πιο κατάλληλο θέμα θα μπορούσε να κοσμεί αυτό το μνημείο;» ρωτά.
