Το δημογραφικό ζήτημα που αντιμετωπίζουμε σήμερα είναι πολύπλευρο, δεν συνοψίζεται στη χαμηλή γεννητικότητα και δεν αρκεί η αύξηση των γεννήσεων για να αντιμετωπιστούν οι συνέπειες της γήρανσης του πληθυσμού. Οι δημογραφικές εξελίξεις θα θέσουν σε κίνδυνο την αναπτυξιακή προοπτική και την κοινωνική συνοχή, χωρίς την άμεση εφαρμογή αποτελεσματικών μέτρων, που προϋποθέτουν ευρεία συνεργασία και συντονισμό μεταξύ διαφορετικών τομέων πολιτικής. Στην πρώτη ενότητα θα αναφερθούμε σε πολιτικές αύξησης των γεννήσεων. Στην δεύτερη ενότητα θα αναπτύξουμε τις πολιτικές αύξησης του εργατικού δυναμικού, καθώς και τις πολιτικές ενεργού γήρανσης. Στην τρίτη ενότητα θα κάνουμε μια σύντομη επισκόπηση της βιβλιογραφίας της οικονομικής ανάπτυξης σε περιβάλλον μείωσης του εργατικού δυναμικού, με την ένταξη των νέων παραμέτρων της καινοτομίας και της αυτοματοποίησης της παραγωγικής διαδικασίας.
Ι. Ενίσχυση των γεννήσεων
Η μείωση του πληθυσμού δεν είναι η μοναδική δημογραφική πρόκληση που καλούνται να διαχειριστούν οι ευρωπαϊκές χώρες. Εκτός από το μέγεθος αλλάζει η δομή και σύνθεση του πληθυσμού τους: σήμερα ο πληθυσμός των ατόμων άνω των 65 ετών ξεπερνά εκείνον των παιδιών κάτω των 15 ετών, ενώ οι άνω το 80 ετών αποτελούν την ταχύτερα αυξανόμενη ηλικιακή ομάδα του πληθυσμού. Η γήρανση του πληθυσμού έχει δημιουργήσει μια νέα μη αναστρέψιμη πραγματικότητα. Μπροστά στον κίνδυνο της μείωσης της στρατηγικής και ανταγωνιστικής δύναμης τόσο της Ευρώπης στο σύνολό της όσο και των επί μέρους κρατών, η ενίσχυση των γεννήσεων και η στήριξη της οικογένειας αναδεικνύονται σε πρωταρχικό στόχο ακόμα και εκείνων των χωρών που μέχρι πρόσφατα δεν διέθεταν καν δημογραφική πολιτική.
Η επιλογή όμως της κατάλληλης δημογραφικής πολιτικής είναι πιο πολύπλοκη υπόθεση: στόχος δεν είναι απλά η συγκυριακή βελτίωση των δεικτών αλλά η αναζήτηση του σημείου ισορροπίας μεταξύ απαιτήσεων της οικονομίας, των αναγκών της κοινωνίας και των μεταβολών του πληθυσμού.
Τα όποια κίνητρα ενίσχυσης των γεννήσεων και στήριξης του θεσμού της οικογένειας πρέπει να είναι έτσι σχεδιασμένα ώστε να αποφύγουν την αναπαραγωγή του συντηρητικού μοντέλου της μη εργαζόμενης μητέρας. Με δεδομένη τη μείωση του διαθέσιμου εργατικού δυναμικού, η αύξηση των ιδιαίτερα χαμηλών ποσοστών απασχόλησης των γυναικών αποτελεί ένα από τα εργαλεία αντιμετώπισης των συνεπειών της γήρανσης. Αντίθετα με την επικρατούσα άποψη, η γυναικεία απασχόληση δε σχετίζεται πλέον αρνητικά με τη γονιμότητα. Η εμπειρία διαφόρων χωρών έχει εδώ και κάποιες δεκαετίες επισημάνει την αντιστροφή του πρόσημου. Η Φινλανδία, η Σουηδία και η Νορβηγία είναι οι χώρες με τη μικρότερη διαφορά σε ποσοστά απασχόλησης μεταξύ ανδρών και γυναικών και συγχρόνως έχουν τα υψηλότερα επίπεδα γονιμότητας.
Από την άλλη πλευρά, οι επιδοματικές πολιτικές δεν έχουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα αν δεν συνδυαστούν με ουσιαστικά μέτρα φροντίδας των παιδιών βρεφικής και προσχολικής ηλικίας, με μέτρα συμφιλίωσης της επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής, με κίνητρα βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης και κατοικίας. Η ευρωπαϊκή εμπειρία δείχνει ότι οι φιλικές προς την οικογένεια συνθήκες εργασίας –όχι μόνο για τις γυναίκες αλλά και για τους άνδρες – αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για την απόκτηση περισσότερων του ενός παιδιών.
Η ενίσχυση των γεννήσεων δεν μπορεί να συμβεί παρά μέσα από τη δημιουργία ενός υποστηρικτικού στην οικογένεια εργασιακού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Ουσιαστική υποστήριξη των εργαζόμενων μητέρων πριν και μετά τον τοκετό, πραγματική ισότητα στα δικαιώματα αδειών και επιδομάτων ανατροφής και για τους δύο γονείς αλλά και ενεργή συμμετοχή των ανδρών στις οικογενειακές δραστηριότητες φαίνεται ότι είναι μερικά από τα σημεία κλειδιά που καθιστούν κάποιες χώρες περισσότερο αποτελεσματικές στην προσπάθεια στήριξης των γεννήσεων.
ΙΙ. Πολιτικές αύξησης του Εργατικού Δυναμικού
Σύμφωνα με την Eurostat ο πληθυσμός της Ευρώπης που βρίσκεται σε ηλικία εργασίας από 20 μέχρι τα 64 έτη, θα μειώνεται 0.4% ετησίως στην περίοδο 2010 – 2050. Αυτό θα έχει επιπτώσεις στον ρυθμό μακροχρόνιας οικονομικής ανάπτυξης. Ο ρυθμός ανάπτυξης εξαρτάται από την αύξηση του εργατικού δυναμικού, που ήταν θετικός σε όλη την μεταπολεμική περίοδο, καθώς και από την βελτίωση της παραγωγικότητας της εργασίας που ήταν θετικός 0.9% ετησίως στην τελευταία δεκαετία.
Μια αντίρροπη τάση προς την γήρανση θα είναι η αύξηση της συμμετοχής στο εργατικό δυναμικό (Labor Force Participation rate), διότι τα τρέχοντα επίπεδα συμμετοχής για ορισμένες ομάδες είναι πολύ χαμηλά, όπως βλέπουμε στο παρακάτω διάγραμμα.
Διαπιστώνουμε ότι στη τελευταία δεκαετία έχει αυξηθεί η συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναμικό, και το ίδιο έχει συμβεί με την αύξηση της απασχόλησης στην Τρίτη Ηλικία. Στο μέλλον η απασχόληση των ατόμων της τελευταίας ομάδας νομοτελειακά θα αυξηθεί περαιτέρω. Τέλος, διαπιστώνεται ότι έχει μειωθεί η συμμετοχή των ατόμων με χαμηλή μόρφωση καθώς και των μεταναστών.
Ήδη, η ΕΕ έχει θέσει τον στόχο της αύξησης του LFPR στο 75% του εργατικού δυναμικού μέχρι το 2020 και πέραν αυτού. Το επόμενο διάγραμμα απεικονίζει την εξέλιξη του εργατικού δυναμικού μέχρι το 2040 (πράσινη γραμμή), καθώς και την εξέλιξη του LFPR (περιλαμβάνει και τους ανέργους – γαλάζια γραμμή). Υποτίθεται ότι το LFPR θα προσεγγίσει το 75% του εργατικού δυναμικού το 2020.
Δηλαδή, ένα από τα κύρια εργαλεία της ΕΕ για να αντιμετωπίσει το επερχόμενο δημογραφικό πρόβλημα είναι να ενεργοποιήσει το αργούν τμήμα του εργατικού δυναμικού, που τώρα ανέρχεται στο 23%. Ο στόχος είναι να παραμείνει θετικός ο ρυθμός αύξησης του εργατικού δυναμικού όσον το δυνατόν περισσότερο, με την περαιτέρω αύξηση της απασχόλησης των γυναικών, των ατόμων χαμηλής μόρφωσης, των συνταξιούχων, και των μεταναστών.
Η μακροχρόνια οικονομική ανάπτυξη της ΕΕ εξαρτάται από το κατάλληλο μίγμα των παρακάτω πολιτικών στις αγορές εργασίας:
Μεγαλύτερη παραγωγικότητα σε μακροχρόνια βάση: Αυτό απαιτεί επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο (εκπαίδευση, δεξιότητες) και προώθηση της έρευνας και της καινοτομίας. Έμφαση στις τεχνολογίες της 4ης Β.Ε.
Κινητοποίηση αργούντος εργατικού δυναμικού: Η ΕΕ πρέπει να αναπτύξει πολιτικές που θα κινητοποιήσουν περισσότερα από 100 εκατομμύρια άτομα για να ενταχθούν στο εργατικό δυναμικό. Επιπλέον, πρέπει να βελτιωθούν οι πολιτικές διασυνοριακών μετακινήσεων των εργαζομένων, ενώ τώρα μόλις το 4% των εργαζομένων της ΕΕ διαβιούν σε κάποια άλλη χώρα.
Ανάπτυξη Ευρωπαϊκής πολιτικής για την μετανάστευση: Απαιτείται μια κατάλληλα σχεδιασμένη πολιτική για υποδοχή, εκπαίδευση, εξειδίκευση και πολιτιστική αφομοίωση μεταναστών.
Πολιτικές Ενεργού Γήρανσης: τα συστήματα συντάξεων σταδιακά θα θεσπίζουν ρυθμίσεις αναβολής της συνταξιοδότησης ή την δυνατότητα εργασίας κατά την περίοδο της συνταξιοδότησης. Οι ρυθμίσεις αυτές θα επιβληθούν, επιπλέον, και από την συνεχή αύξηση του προσδόκιμου ζωής.
ΙΙΙ. Μοντέλα οικονομικής ανάπτυξης με φθίνοντα πληθυσμό
Τα εμπειρικά δεδομένα δείχνουν ότι η γήρανση του πληθυσμού τα τελευταία 40 χρόνια έχει αρνητική επίδραση στην οικονομική ανάπτυξη και την καινοτομία. Το βασικό ζήτημα είναι εάν οι αρνητικές δημογραφικές εξελίξεις θα συνεχίσουν να έχουν αρνητικές επιπτώσεις, ή μήπως αυτές συγκρατηθούν ή ανατραπούν από την αυτοματοποίηση των παραγωγικών διαδικασιών με την αυξημένη χρήση ρομπότ και τεχνητής νοημοσύνης.
Μια επισκόπηση των πρόσφατων ερευνών στα οικονομικά της ανάπτυξης διαπιστώνει μια γενικότερη συναίνεση στην παραδοχή ότι καθώς οι άνθρωποι ζουν περισσότερο και είναι σε καλή κατάσταση υγείας, η ηλικία συνταξιοδότησης πρέπει να αυξάνεται σταδιακά και να παρακολουθεί αυτή την εξέλιξη. Ταυτόχρονα, η μείωση του εργατικού δυναμικού αντισταθμίζεται σταδιακά από την έντονη αυτοματοποίηση των παραγωγικών διαδικασιών, που οδηγούν σε πίεση των μισθών και αύξηση των ανισοτήτων. Επομένως, δεν θεωρείται αρνητική εξέλιξη η μείωση του εργατικού δυναμικού, διότι μια τέτοια μείωση μπορεί να δημιουργήσει κίνητρα για βελτίωση της παραγωγικότητας και να συμβάλλει στην αύξηση των μισθών.
Ήδη έχουν αναπτυχθεί τα πρώτα οικονομικά μοντέλα με δύο παραγωγικούς τομείς: ο πρώτος έχει τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά και είναι εντάσεως εργασίας, και ο δεύτερος βασίζεται στα ρομπότ και την αυτοματοποίηση των παραγωγικών διαδικασιών. Προστίθεται και ένας τομέας R&D, οποίος αντικατοπτρίζει την ενδογενή τεχνολογία.
Στα μοντέλα αυτά η κύρια πηγή ανάπτυξης έγκειται στην καινοτομία, δηλαδή στη σύλληψη νέων ιδεών που οδηγούν σε νέα προϊόντα και σε νέες θέσεις εργασίας, αλλά η αυτοματοποίηση των παραγωγικών διαδικασιών μέσω των ρομπότ μειώνει τις θέσεις εργασίας. Δηλαδή, η βασική υπόθεση είναι ότι οι νέες ιδέες (καινοτομία) εξαρτώνται από τον αριθμό των ερευνητών, και καθώς ο γενικός πληθυσμός μειώνεται θα μειωθούν και οι ερευνητές, ενώ παράλληλα θα γίνεται συνεχώς δυσκολότερη η ανακάλυψη νέων τεχνολογιών.
Επομένως, η καινοτομία (παραγωγή νέων ιδεών και προϊόντων) είναι η πηγή της ανάπτυξης με την αύξηση της παραγωγικότητας (productivity effect). Η ανάπτυξη των νέων προϊόντων δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας (reinstatement effect). Τελικά, καθώς τα ρομπότ είναι πιο παραγωγικά από τους εργάτες, η αυτοματοποίηση αυξάνει την παραγωγικότητα αλλά μειώνει την απασχόληση (displacement effect).
Ποια είναι τα αποτελέσματα της γήρανσης σε αυτό το πλαίσιο; Υπάρχουν τρία κανάλια επίδρασης:
Πρώτον, οι μεταβολές στην απασχόληση επηρεάζουν τις τιμές των εισροών (μισθούς και την τιμή των ρομπότ), αλλάζοντας την κερδοφορία των τομέων εντάσεως εργασίας και αυτοματοποίησης, με αποτέλεσμα την μεταβολή των κινήτρων για επενδύσεις στην καινοτομία και την αυτοματοποίηση.
Δεύτερον, η γήρανση του πληθυσμού επηρεάζει την αποταμίευση και τα επιτόκια, επιδρώντας στους διαθέσιμους πόρους για επενδύσεις στην καινοτομία και την αυτοματοποίηση.
Τρίτον, εφόσον η αποδοτικότητα των τομέα R&D βασίζεται στην δομή του πληθυσμού, η ανάπτυξη νέων ιδεών και προϊόντων θα επηρεασθεί αρνητικά από την γήρανση του πληθυσμού
Στα μοντέλα ισόρροπης ανάπτυξης (balanced growth), μια πτώση στο ρυθμό αύξησης του πληθυσμού οδηγεί στα εξής αποτελέσματα: (α) χαμηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ, (β) υψηλότερο επίπεδο αυτοματοποίησης, (γ) χαμηλότερο μερίδιο για το εισόδημα από την εργασία (labοr income share), και (δ) χαμηλότερα επιτόκια. Τα αποτελέσματα αυτά πηγάζουν από την διελκυστίνδα μεταξύ καινοτομίας και αυτοματοποίησης, οι οποίες στα μοντέλα αυτά υποτίθεται ότι μεταβάλλονται με τον ίδιο ρυθμό.
Τα αποτελέσματα των μοντέλων αυτών δείχνουν ότι καθώς το προσδόκιμο ζωής αυξάνει και η γήρανση του πληθυσμού εδραιώνεται, επέρχεται αύξηση της αποταμίευσης και μείωση των επιτοκίων, με συνέπεια την διαθεσιμότητα/ανακατανομή περισσότερων πόρων για την καινοτομία, την αυτοματοποίηση και τις επενδύσεις κεφαλαίου. Με την μείωση των γεννήσεων, επέρχεται μείωση των νεοεισερχόμενων εργαζόμενων, αύξηση των μισθών, μείωση των περιθωρίων κέρδους στους τομείς εντάσεως εργασίας και, επομένως, πριμοδοτείται η αυτοματοποίηση. Καθώς τα ρομπότ είναι πιο παραγωγικά από τους ανθρώπους, αυξάνεται η παραγωγικότητα. Αυτοί οι δύο μηχανισμοί οδηγούν σε αύξηση του παραγόμενου προϊόντος.
Στη συνέχεια, ο οικονομικός κύκλος ολοκληρώνεται ως εξής: η μείωση των κερδών στους τομείς εντάσεως εργασίας προκαλούν μείωση των επενδύσεων στην καινοτομία, και η μείωση του αριθμού των εργαζομένων μειώνει την δυνατότητα άντλησης νέων καινοτόμων ιδεών, με αποτέλεσμα την μείωση του ρυθμού ανάπτυξης και της περαιτέρω επέκτασης της αυτοματοποίησης στο μέλλον. Τα αποτελέσματα αυτά είναι συμβατά με τις πρόσφατες οικονομικές εξελίξεις: πτώση των επιτοκίων, μείωση του μεριδίου της εργασίας (labor share) στο εισόδημα, και μείωση των τιμών των ρομπότ.
Φυσικά, τα αναμενόμενα αποτελέσματα των παραπάνω μοντέλων μπορούν να μεταβληθούν με διαφορετικές εξειδικεύσεις των μεταβλητών. Για παράδειγμα, οι αρνητικές επιπτώσεις στην οικονομική ανάπτυξη θα μπορούσαν να μετριαστούν με την καθυστέρηση της συνταξιοδότησης, την μετακίνηση εργαζομένων σε τομείς R&D, την αύξηση της διαφοράς παραγωγικότητας μεταξύ των ρομπότ και των εργατών, και την ευρύτερη χρήση της αυτοματοποίησης και της τεχνητής νοημοσύνης.
Συμπεράσματα
Η παραπάνω ανάλυση οδηγεί σε δύο συμπεράσματα. Πρώτον, υπάρχουν τρείς πηγές αβεβαιότητας σχετικά με τις μακροοικονομικές επιδράσεις της τεχνολογίας στην οικονομία: (α) την έκταση της υποκατάστασης ή συμπληρωματικότητας μεταξύ των μηχανών και των εργατών στην παραγωγική διαδικασία, (β) την ταχύτητα με την οποία θα αυτοματοποιηθούν ο εργασίες που σήμερα εκτελούνται από εργάτες, και (γ) τον ρυθμό παραγωγής νέων ιδεών και προϊόντων. Δεύτερον, το πιο πιθανό σενάριο είναι ότι η γήρανση του πληθυσμού θα οδηγήσει στη μείωση του ρυθμού αύξησης του κατά κεφαλή εισοδήματος, παρά την εκτεταμένη χρήση της αυτοματοποίησης.
Το φαινόμενο της γήρανσης του πληθυσμού θα χαρακτηρίσει τις οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις στον 21ο αιώνα και θα οδηγήσει σε τεράστιες αναδιαρθρώσεις των παραγωγικών προτύπων σε όλο τον αναπτυγμένο κόσμο. Κύριο αντισταθμιστικό ρόλο στη μείωση του πληθυσμού θα παίξουν οι τεχνολογικές εξελίξεις.
Η αυτοματοποίηση των παραγωγικών διαδικασιών, με την χρήση των ρομπότ και της τεχνητής νοημοσύνης, θα αντισταθμίσει το μειωμένο εργατικό δυναμικό. Η έκταση της αντιστάθμισης θα προδιαγράψει και τις νέες κοινωνικές συνθήκες που θα διαμορφωθούν στον 21ο αιώνα. Όπως, η τεχνολογικές πρόοδοι του 20ου αιώνα οδήγησαν στην 8ωρη εργασία ημερησίως και στην 5θήμερη εργασία εβδομαδιαίως, έτσι και η εκτεταμένη χρήση των ρομπότ, η τεχνητή νοημοσύνη και τα αλλεπάλληλα κύματα νέων τεχνολογιών μπορούν να οδηγήσουν στην απομαζικοποίηση της εργασίας στον δευτερογενή τομέα και στην περαιτέρω μείωση του χρόνου εργασίας σε όλο το εύρος της οικονομίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες να προσαρμοστούν σταδιακά στις νέες συνθήκες, μέχρι να ξεπεραστούν και αυτές από τις επόμενες.
Το ΔΙΚΤΥΟ για την Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και την Ευρώπη δημοσίευσε το αφιέρωμα με τίτλο «Ο Θησαυρός των 60+» στο οποίο συμμετέχουν ειδικοί επιστήμονες με βαθιά γνώση στο χώρο της γήρανσης, θέτοντας τις προκλήσεις της νέας εποχής αύξησης του προσδόκιμου ζωής και παρουσιάζοντας ταυτόχρονα καινοτόμες και σύγχρονες λύσεις.
Ολόκληρο το αφιέρωμα του ΔΙΚΤΥΟΥ μπορείτε να το διαβάσετε εδώ.
