Η έλλειψη εμπιστοσύνης σε θεσμικούς πυλώνες «βαδίζει» παράλληλα με την εμβάθυνση των κοινωνικών διαφορών, δημιουργώντας έναν πολωμένο κόσμο που κάνει τους πολίτες να πιστεύουν ότι δεν μπορούν να ξεπεράσουν τις διαφορές τους ή να μην είναι πρόθυμοι να βοηθήσουν όσους δεν μοιράζονται τις ίδιες πεποιθήσεις με εκείνους.
Παράλληλα, ένα νέο παράδοξο φαίνεται να αναδύεται στην «καρδιά» της κοινωνίας: Η ταχεία καινοτομία προσφέρει την υπόσχεση μιας νέας εποχής ευημερίας, αλλά αντίθετα κινδυνεύει να επιδεινώσει τα ζητήματα εμπιστοσύνης, οδηγώντας σε περαιτέρω κοινωνική αστάθεια και πολιτική πόλωση. Αυτό τουλάχιστον προκύπτει από το «Βαρόμετρο Εμπιστοσύνης», την ετήσια έρευνα της εταιρείας δημοσίων σχέσεων Edelman.
Η έρευνα του 2024 αποκαλύπτει ένα «ρήγμα» μεταξύ και της καινοτομίας και της κοινωνίας, που έχει γίνει ο νέος παράγοντας όξυνσης της πόλωσης. Η καινοτομία επιταχύνεται -ενδεικτικά στη γεωργική παραγωγή, στην ιατρική, στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και κυρίως στην Τεχνητή Νοημοσύνη- αλλά η κοινωνία αδυνατεί να επεξεργαστεί και να αποδέχθεί ταχείες αλλαγές με την ίδια ταχύτητα. Τις αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό και συχνά τροφοδοτείται από συνωμοσιολογικά σενάρια για τις σχέσεις των κυβερνήσεων με κέντρα οικονομικής εξουσίας και την επιστήμη, και διακατέχεται από την αντίληψη ότι τα οφέλη στρέφονται προς τους πλούσιους, καθώς εμφανώς διευρύνονται οι ταξικές διαφορές.
Κι αν όλα αυτά δεν αρκούν, η υφέρπουσα πόλωση ενισχύεται από το κλιμάκωση της πολιτικής αντιπαράθεσης λόγω του ιστορικά πρωτοφανούς αριθμού εκλογών ανά τον κόσμο το 2024. Περισσότερες από 40 χώρες, όπου κατοικεί άνω του ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού και συνενώνεται το 42% του παγκόσμιου ΑΕΠ, οδεύουν φέτος σε εκλογές, οι πρώτες πάνω από τις οποίες θα πέσει η σκιά της νεότευκτης Τεχνητής Νοημοσύνης, εντείνοντας έτι περαιτέρω τις καταγγελίες για παραπληροφόρηση και έξωθεν παρεμβάσεις στην εκλογική διαδικασία.
Τα φετινά ευρήματα του «βαρομέτρου Εμπιστοσύνης» για την πόλωση έρχονται να ενισχύσουν τα ήδη ανησυχητικά συμπεράσματα της περασμένης χρονιάς, που παραμένουν όχι απλώς επίκαιρα, αλλά επιβεβαιώνονται και από νέα στοιχεία.
Οι έρευνα του 2023 διαπίστωνε ότι οι πολίτες παγκοσμίως είναι πιο δυσαρεστημένοι από ποτέ για τις οικονομικές τους προοπτικές και εμπιστεύονται όλο και λιγότερο θεμελιώδεις θεσμούς, όπως τις κυβερνήσεις, τους μη κυβερνητικούς οργανισμούς και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Τέσσερις είναι οι βασικές αιτίες της πόλωσης των απόψεων παγκοσμίως:
- Το άγχος για την οικονομία: Η οικονομική αισιοδοξία καταρρέει σε όλο τον κόσμο, με 24 από τις 28 χώρες που βρέθηκαν στο «μικροσκόπιο» της Edelman να καταγράφουν ιστορικά χαμηλά όσον αφορά στον αριθμό των ανθρώπων που πιστεύουν ότι οι οικογένειές τους θα βρίσκονται σε καλύτερη θέση οικονομικά σε πέντε χρόνια.
- Θεσμική ανισορροπία: Η επιχειρηματικότητα θεωρείται πλέον πιο ικανός και ηθικός θεσμός που έρχεται να καλύψει το κενό που αφήνουν οι κυβερνήσεις, οι οποίες θεωρείται ότι πάσχουν από έλλειμμα ηθικής και ανεπάρκεια.
- Ταξικές διαφορές: Το τμήμα της κοινωνίας που ανήκει στο ανώτερο τεταρτημόριο του εισοδήματος βιώνει μία εντελώς διαφορετική πραγματικότητα από ό,τι εκείνοι που βρίσκονται στο κατώτερο τεταρτημόριο, γεγονός που αντικατοπτρίζεται και στην εμπιστοσύνη τους σε θεσμούς, που είναι υψηλότερη.
- Η χαμένη μάχη για την αλήθεια: Οι άνθρωποι γίνονται αποδέκτες πληροφοριών αποκομμένοι στο στεγανό περιβάλλον των λεγομένων «echo chambers», όπου ανταλλάσσουν και διαμορφώνουν απόψεις πολλαπλασιαζόμενης ισχύος με ομοϊδεάτες τους, θεωρώντας πως δεν υπάρχει κάτι πέραν αυτού. Τα μέσα ενημέρωσης δεν εμπνέουν πλέον εμπιστοσύνη, και οι απόψεις διαμορφώνονται μέσα σε «φούσκες ομοϊδεατών» στα χαμηλής αξιοπιστίας μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με ενίοτε άκρως εχθρικό εξοστρακισμό των διαφορετικών απόψεων.
Το «Βαρόμετρο Εμπιστοσύνης» του 2023 ανέφερε ότι το ποσοστό εκείνων που πιστεύουν ότι η οικογένειά τους θα είναι καλύτερα σε πέντε χρόνια από σήμερα, μειώθηκε στο 40% από 50% σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά. Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι το 89% φοβάται την ανεργία, το 74% ανησυχεί για τον πληθωρισμό, το 76% για την κλιματική αλλαγή, το 72% για πυρηνικό πόλεμο, το 67% για τη διατροφική ανασφάλεια και το 66% για την ενεργειακή ανεπάρκεια.
Λιγότερο από το ένα τρίτο των ερωτηθέντων δήλωναν ότι θα βοηθούσαν (30%), θα ζούσαν μαζί στην ίδια γειτονιά (20%) ή θα εργάζονταν (20%) με κάποιον που διαφωνεί έντονα με τις απόψεις τους.
Σε αυτούς τους αποσταθεροποιητικούς παράγοντες, που επιτείνουν την πτώση της εμπιστοσύνης σε θεμελιώδεις θεσμούς και εντείνουν την πόλωση, έρχεται να προστεθεί τώρα ο φόβος της καινοτομίας, που ρίχνει λάδι στη φωτιά του λαϊκισμού. Περισσότεροι από τα δύο τρίτα των ερωτηθέντων που θεωρούν ότι δεν γίνεται καλή διαχείριση της καινοτομίας πιστεύουν ότι η κοινωνία αλλάζει πολύ γρήγορα και όχι με τρόπο που να ωφελεί «ανθρώπους σαν εμένα» (69%). Η καινοτομία έχει επίσης πολιτικοποιηθεί, ιδίως στις δυτικές δημοκρατίες, όπου τα άτομα που κλίνουν προς τα δεξιά είναι πολύ πιο πιθανό να την απορρίψουν από ό,τι εκείνα που βρίσκονται στα αριστερά- οι μεγαλύτερες διαφορές μεταξύ των δεξιών και των αριστερών είναι στις ΗΠΑ (41%), την Αυστραλία (23%), τη Γερμανία (20%) και τον Καναδά (18%).
Έξι χώρες -η Αργεντινή, η Κολομβία, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Νότια Αφρική, η Ισπανία και η Σουηδία- καταγράφηκαν από το «Βαρόμετρο Εμπιστοσύνης» ως σοβαρά πολωμένες, με έντονη τη δυσπιστία προς τις κυβερνήσεις και την έλλειψη κοινής ταυτότητας.
Άλλες εννέα χώρες της έρευνας βρίσκονται στη «ζώνη κινδύνου» για ακραία πόλωση: Βραζιλία, Κορέα, Μεξικό, Γαλλία, Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιταλία, Ολλανδία, Ιαπωνία. «Μέτρια πολωμένες» είναι η Νιγηρία, η Ταϊλάνδη, η Κένυα, η Ιρλανδία, η Αυστραλία και ο Καναδάς, με τι δύο τελευταίες χώρες να βρίσκονται στα όρια της «ζώνης κινδύνου», καθώς οι ερωτηθέντες στην έρευνα εμφανίστηκαν «περισσότερο πεπεισμένοι ότι μπορούν να ξεπεραστούν οι διαφορές». Στο σχετική κατάταξη παρατηρούμε ότι στις χώρες που κατά τεκμήριο ανήκουν στις ανεπτυγμένες δυτικές δημοκρατίες οι πολίτες διαπιστώνουν μεγαλύτερο βαθμό πόλωσης στις κοινωνίες τους -ωστόσο ένα τέτοιο συμπέρασμα είναι ανοικτό προς συζήτηση.
Λιγότερο πολωμένες χώρες, σύμφωνα με τη έρευνα εμφανίζονται η Σαουδική Αραβία, η Σιγκαπούρη, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, η Κίνα και η Ινδονησία.
Ιδιαίτερο πάντως ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση των Ηνωμένων Πολιτειών, όπου οι Ρεπουμπλικανοί φαίνεται να πιστεύουν σε ποσοστό 50% ότι η χώρα τους είναι πολωμένη με τις διαφορές να είναι παγιωμένες, σε αντίθεση με τους Δημοκρατικούς που το αντίστοιχο ποσοστό μειώνεται στο 33%.
Τέλος, όσοι πιστεύουν ότι η χώρα τους είναι διχασμένη σε βασικά ζητήματα, οι πέντε κύριες συνέπειες που προβλέπουν ότι θα αντιμετωπίσουν στο μέλλον είναι: Η ενίσχυση των προκαταλήψεων και των διακρίσεων, η επιβράδυνση της οικονομικής ανάπτυξης, βία στους δρόμους, αδυναμία επαρκούς αντιμετώπισης των κοινωνικών προκλήσεων και προσωπικά οικονομικά προβλήματα.
Το αποτέλεσμα, σήμερα, δεν είναι απλώς η αποσύνδεση δύο ομάδων ανθρώπων που μπορεί να ζουν στην ίδια χώρα ή στις ίδιες χώρες, αλλά δύο ομάδες ανθρώπων που ζουν πλέον εντελώς διαφορετικές πραγματικότητες.
