Τα ορφανά ελληνόπουλα του 1821. Αυτός είναι ο τίτλος του βιβλίου που έπεσε στα χέρια μου και η ανάγνωση του άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο, συγκλονιστικό, σπαρακτικό για την τύχη των χιλιάδων ορφανών παιδιών της Επανάστασης, που περιφέρονταν ρακένδυτα και πεινασμένα, χωρίς καμία ελπίδα. Κάποια εξ αυτών, διασώθηκαν. Έφτασαν χάρη στη βοήθεια φλογερών φιλελλήνων και αλτρουιστών, κυρίως στη φιλόξενη Ανατολική Ακτή των ΗΠΑ, όπου έλαβαν λαμπρή μόρφωση.
Αργότερα, άντρες πια, ορισμένα από τα ορφανά επέστρεψαν στην Ελλάδα κι αποτέλεσαν την οργανωτική «μαγιά» του νεοσύστατου κράτους, ενώ άλλα συνέχισαν στη «θετή τους πατρίδα», όπου και διακρίθηκαν στην κοινωνική και επαγγελματική τους ζωή.
Οι μάχες που δόθηκαν στη διάρκεια του Απελευθερωτικού Αγώνα είχαν όλα τα χαρακτηριστικά των προνεοτερικών συγκρούσεων, με κυριότερο γνώρισμα, ενδεχομένως, την απουσία οποιουδήποτε νομικού πλαισίου που αφορούσε τη συμπεριφορά προς τους αντιπάλους, ενόπλους και αμάχους. Ο νικητής τα έπαιρνε όλα. Οι άνδρες κατά κανόνα σφαγιάζονταν, ενώ οι γυναίκες και τα μικρά παιδιά, συνήθως, πωλούνταν στα σκλαβοπάζαρα, όταν δεν κατέληγαν στα χαρέμια.
Οι σωζόμενες αρχειακές πηγές για την εποχή ξεχειλίζουν από σκληρές και μακάβριες περιγραφές για τις εκατόμβες των θυμάτων που περνούσαν από λεπίδι και κατά κανόνα κείτονταν άταφοι σαν τροφή στα όρνεα και πρόσφορο έδαφος για την εξάπλωση της χολέρας. Αυτή η άγρια και πρωτόγνωρή συμπεριφορά υπήρξε γενεσιουργό αίτιο οξύτατων κοινωνικών ζητημάτων, με βασικό εκείνο των δεκάδων χιλιάδων ορφανών παιδιών, τα οποία κυκλοφορούσαν ρακένδυτα και πεινασμένα, αλλά κυρίως χωρίς ελπίδα, αδυνατώντας να εντοπίσουν τους γονείς τους.
Επρόκειτο για ένα θέαμα αποκαρδιωτικό, μια μαχαιριά στις ψυχές των αγωνιστών της ελευθερίας, μια χαίνουσα πληγή στα αλτρουιστικά αισθήματα των φιλελεύθερων ανθρώπων όλου του κόσμου. Ήταν αδύνατο να μην υπάρξει αντίδραση, όχι μόνο από τους Αμερικανούς αλλά και από πλήθος φιλελλήνων, διαφορετικών εθνικοτήτων και προθέσεων. Διάθεση τους ήταν να συγκεντρώσουν τα νεαρά Ελληνόπουλα, κατά προτίμηση ορφανά, και να τα στείλουν στις χώρες τους για να μορφωθούν.
Το βιβλίο «Τα ορφανά Ελληνόπουλα του 1821» με υπότιτλο «Μια ιστορία για την Παλιγγενεσία και τον αμερικανικό φιλελληνισμό» (Εκδόσεις Παπαδόπουλος), είναι ένα απόσταγμα συστηματικής ενασχόλησης του ιστορικού Ιάκωβου Μιχαηλίδη, καθηγητή Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, με την Ελληνική Επανάσταση για περίπου δεκαπέντε χρόνια. Πρόκειται για ένα συναρπαστικό οδοιπορικό σε κάποιους από τους ιερούς τόπους του Αγώνα, τη Χίο, τη Νάουσα, τα Ψαρά, το Μεσολόγγι, περιοχές από τις οποίες κατεξοχήν κατάγονταν τα περιπλανώμενα ορφανά της Επανάστασης.
Η ιστορία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας έχει δικαιολογημένα καταλάβει εξέχουσα θέση ανάμεσα στις επανάστασης της εποχής της Νεοτερικότητας. «Όπως κάθε επανάσταση, έτσι και η ελληνική δεν αφορά μόνο στα μεγάλα πολιτικά και διπλωματικά γεγονότα, τις στρατιωτικές επιχειρήσεις, τους πρωταγωνιστές και τις επιλογές τους. Κυρίως σχετίζεται με τα μικρά, τα καθημερινά, τα αυτονόητα, αυτά που ενυπάρχουν επί αιώνες στη ζωή των απλών ανθρώπων, οριοθετούν και καθορίζουν τις σχέσεις τους, και τα οποία συμπαρασύρονται, σκορπίζονται στους τέσσερις ανέμους κάθε φορά που ξεσπούν οι επαναστατικές θύελλες.
Κι αν κάτι τέτοιο φαντάζει λογικό και εν πολλοίς αναμενόμενο, ας κοντοσταθούμε για μια στιγμή αναλογιζόμενοι πως αφορά τις τύχες ανθρώπων, γνωστών και άγνωστων, που η μοίρα θέλησε να γίνουν εκόντες, άκοντες τα ενεργούμενα συχνά τα θύματα μιας αλλαγής επώδυνης και βασανιστικής, η οποία έμελλε να σφραγίσει τη ζωή τους με τρόπο ανεπανάληπτο, αναπόδραστο, μη αναστρέψιμο και δραματικό».
Τα ορφανά συγκίνησαν πλήθος Φιλελλήνων, οι οποίοι εκδήλωσαν την πρόθεση να αναλάβουν την ανατροφή και τη μόρφωση των παιδιών των επιφανών αγωνιστών της Επανάστασης. Πιθανόν σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται η αποστολή στη Γαλλία, το 1825, δύο εκ των επτά παιδιών του Κωνσταντίνου Κανάρη για να σπουδάσουν με έξοδα του εκεί Φιλελληνικού Κομιτάτου. Ο ένας του γιός, παρέμεινε στη Γαλλία, ενώ ο άλλος μετακινήθηκε στη Γερμανία.
Η ανάγκη εκπαίδευσης των Ελληνόπουλων αρκετών από αυτά ορφανών, κυρίως όμως παιδιών σπουδαίων οπλαρχηγών, όπως ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, ο Μάρκος Μπότσαρης, ο Κωνσταντίνος Κανάρης, ο Κίτσος Τζαβέλλας, ο Γεώργιος Καραϊσκάκης και ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης κινητοποίησε και Γερμανούς Φιλέλληνες, κατά την περίοδο της βασιλείας του Όθωνα. Στο ξακουστό «Αθήναιον» του Μονάχου πολλά παιδιά έλαβαν επιμελημένη μόρφωση και ακολούθως επέστρεψαν στην πατρίδα για να αποτελέσουν την πνευματική ελίτ του αρτισύστατου ελληνικού βασιλείου.
Η σφαγή της Χίου, η ανελέητη σφαγή των κατοίκων του νησιού, ενός από τα πιο ισχυρά οικονομικά κέντρα της Μεσογείου, στις αρχές του 19ου αιώνα, αποτέλεσε την πλέον αποτρόπαια πράξη της επαναστατικής περιόδου. Συγκλόνισε όχι μόνο τους Έλληνες αλλά και την παγκόσμια κοινή γνώμη, που αντίκριζε με δέος μια άνευ προηγουμένου εξόντωση και εξανδραποδισμό. Οι Χιώτες ύψωσαν το λάβαρο του Αγώνα στις 11 Μαρτίου του 1822. Τον Απρίλιο του ίδιου έτους στίφη οθωμανικών στρατευμάτων και σώματα ατάκτων αποβιβάστηκαν στο νησί.
Ο Βαχίτ Πασάτ, ο Οθωμανός Τοποτηρητής της Χίου, στα Απομνημονεύματα του περιέγραψε τη μεγάλη σφαγή. «Το εσπέρας οι ήρωες μας εκ της φρουράς, έσπευσαν να θέσωσιν υπό τους πόδας του τοποτηρητού τας αιμοσταγείς κεφαλάς των αποστατών επισημοτέρων γκιαούρων λαβόντων τα επίχειρα της απιστίας των, υπό μουσουλμανική μάχαιραν, ο δε τοποτηρητής εφιλοτιμήθη να απονείμη εις έναν έκαστον δώρα και γέρας δια τον ηρωισμό των αυτόν.
Άλλοι πάλι προσέφερον εις τον τοποτηρητήν ουχι ήττον πολύτιμον προσφοράν ζώντας αιχμαλώτους τινάς εκ των ονομαστών επί απιστία και αποστασία Χίων χριστιανών, τους οποίους άμα είδεν ο τοποτηρητής, προσέταξε να καρατομηθώσι και να γεμισθώσι με τα κρανία των διαχύρου απαλού, τα δε βέβηλα και άπιστα πτώματα των ερρίφθησαν αυθωρεί εις την θάλασσαν».
Η εξόντωση των κατοίκων της Χίου είχε τρομερό αντίκτυπο στις ξένες διπλωματικές και προξενικές αντιπροσωπείες που δραστηριοποιούνταν στην περιοχή. Οι ανελέητες σφαγές και βεβηλώσεις συνεχίστηκαν επί ημέρες. Ακόμα σκληρότερη, ίσως, στάθηκε η μοίρα εκατοντάδων γυναικών και παιδιών που σύρθηκαν στην αιχμαλωσία. Ελάχιστα παιδιά στάθηκαν τυχερά.
Ο 14χρονος Κωνσταντίνος Ράλλης και ο 16χρονος Παντιάς Ράλλης, γιοί του Χιώτη Εμπόρου Θεόδωρου Ράλλη που δολοφονήθηκε από τους Οθωμανούς, ο 16χρονος Νικόλαος Πετροκόκκινος και ο Αλέξανδρος Πασπάτης κατόρθωσαν να απομακρυνθούν από τη Χίο γλιτώνοντας σφαγή και αιχμαλωσία και ήταν από τα πρώτα παιδιά που μεταφέρθηκαν στις ΗΠΑ. Εκεί ταξίδεψε κι ένας ακόμα μικρός Χιώτης, ο Κωνσταντίνος Φουντουλάκης. Το πραγματικό του επίθετο ήταν Ροδοκανάκης, γόνος μιας από τις αρχοντικές οικογένειες του νησιού, με καταγωγή από το Βυζάντιο. Οι γονείς του θανατώθηκαν από τους Οθωμανούς, αλλά ο ίδιος κρύφτηκε στα βράχια και κατάφερε να διασωθεί από διερχόμενο πλοίο.
Τα Ελληνόπουλα που ταξίδεψαν στον Νέο Κόσμο, όπου βρήκαν θαλπωρή και υποστήριξη από οικογένειες Αμερικανών. Σπούδασαν στα εμβληματικά, φιλελεύθερα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ανατολικής Ακτής των ΗΠΑ.
Στο Amherst College, το Yale και στο Harvard. Πολλά, μετά την ενηλικίωση τους επέστρεψαν για να αναλάβουν αξιώματα και θέσεις ηγεσίας. Κάποια έμειναν στη νέα τους πατρίδα, όπου διέπρεψαν, διακρίθηκαν και συνέβαλαν στη σφυρηλάτηση των ελληνοαμερικανικών σχέσεων και μνημονεύονται έως σήμερα.
Χαρακτηριστική, η περίπτωση του Μιχαήλ Αναγνωστόπουλου από το Πάπιγκο της Ηπείρου. Στη διάρκεια της Μεγάλης Κρητικής Επανάστασης 1866-1869, ο Αναγνωστόπουλος γνωρίστηκε με ένα παλαιό γνώριμο και φίλο των Ελλήνων, τον γιατρό Σάμιουελ Χάου. Ο Χάου βρισκόταν στην Ελλάδα για να συνδράμει στους Κρητικούς και επιστρέφοντας στη Βοστώνη πήρε μαζί του και τον Αναγνωστόπουλο, τον οποίο πάντρεψε, αργότερα, με μια από τις κόρες του. Ο Μάικλ Ανάγνος, πλέον, διαδέχθηκε τον πεθερό του στη διεύθυνση του περίφημου σχολείου Perkins School for the Blind. Η προτομή του Ανάγνος έχει τοποθετηθεί στην κεντρική πλατεία του Ιδρύματος, σε ανάμνηση της προσφοράς του.
Από τα σαράντα Ελληνόπουλα που διασώθηκαν από τις ΗΠΑ, κατά τη διάρκεια της Παλιγγενεσίας, μόνο ένα ήταν κορίτσι. Η Γαρυφαλλιά Μιχάλμπεη, η «Ελληνίδα Σκλάβα», που πέθανε σε ηλικία μόλις 15 ετών, στη Βοστώνη. Ενέπνευσε και το ομώνυμο γλυπτό, «The Greek Slave», του περίφημου Αμερικανού γλύπτη Χίραμ Πάουερς. Ήταν το πρώτο μαρμάρινο γλυπτό στην αμερικανική ιστορία του 19ου αιώνα που απεικόνιζε γυμνό γυναικείο σώμα. Προβλήθηκε ως το εμβληματικό έργο για την κατάργηση της δουλείας.
Το βιβλίο του Ιάκωβου Μιχαηλίδη, «Τα ορφανά Ελληνόπουλα του 1821», είναι ένα σπουδαίο βιβλίο για μια άγνωστη, δραματική, συγκινητική και ανθρώπινη σελίδα της Επανάστασης. Προϊόν πρωτότυπης έρευνας του καταξιωμένου καθηγητή Ιστορίας στο ΑΠΘ, που ειδικεύεται στη Νεότερη Ελληνική Ιστορία.
Σας το συνιστώ ανεπιφύλακτα.
Εάν είχαμε καταφέρει να οργανώσουμε κινηματογραφική παραγωγή στην Ελλάδα, το θέμα που πραγματεύεται ο Μιχαηλίδης θα γινόταν μια εξαιρετική ταινία.
Ποτέ δεν είναι αργά για το Χόλιγουντ…
