Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Ρόμπερτ Μέρτον, «αυτοεκπληρούμενη προφητεία» καλείται μια πρόβλεψη που άμεσα ή έμμεσα προκαλεί η ίδια την πραγμάτωσή της, λόγω θετικής ανάδρασης μεταξύ πεποίθησης, πράξης και συμπεριφοράς. Η αρχαία ελληνική λογοτεχνία βρίθει παραδειγμάτων αυτοεκπληρούμενων προφητειών με κορυφαίο τον χρησμό του μαντείου των Δελφών για τη δολοφονία του βασιλιά της Θήβας Λάιου από τον γιο του Οιδίποδα.
Ο κίνδυνος που ελλοχεύει για τη δημόσια υγεία από την εργαστηριακή διαρροή παθογόνων μικροοργανισμών ικανών να προκαλέσουν πανδημίες έχει γίνει αντικείμενο ευρείας συζήτησης, που έχει πυροδοτηθεί από τη διεξαγωγή μιας κατηγορίας εξειδικευμένων γενετικών πειραμάτων, τα λεγόμενα πειράματα «αυξημένης λειτουργικότητας» (gain-of-function, GOF) σε ιούς, όπως οι κορονοϊοί.
Με τα πειράματα αυτά, τροποποιείται γενετικά ένας παθογόνος μικροοργανισμός ώστε να αυξηθεί η μεταδοτικότητα και η παθογονικότητά του εργαστηριακά. Έτσι, οι επιστήμονες επιδιώκουν την πρόβλεψη επερχόμενων πανδημιών που θα προκληθούν από τους συγκεκριμένους μικροοργανισμούς και τη μελέτη της επίδρασής τους στους ξενιστές, ώστε να προετοιμαστεί η ανθρωπότητα καλύτερα σε μια ενδεχόμενη πανδημία με τη βελτίωση της επιδημιολογικής επιτήρησης, την ανάπτυξη εμβολίων, διαγνωστικών και θεραπευτικών προσεγγίσεων.
Ωστόσο, αρκετοί επιστήμονες, όπως ο Καθηγητής Επιδημιολογίας του Παν/μίου Harvard Marc Lipsitch με την ομάδα Cambridge Working Group, διαφωνούν με την πραγματοποίηση παρόμοιων πειραμάτων και προειδοποιούν ότι ο κίνδυνος εργαστηριακής διαρροής παθογόνων ιών ηθελημένα ή εξαιτίας ατυχήματος υπερτερεί κατά πολύ οποιουδήποτε οφέλους. Μάλιστα, επί προεδρίας Ομπάμα, έγινε τριετής παύση (2014-2017) της χρηματοδότησης από το Εθνικό Ίδρυμα Υγείας των ΗΠΑ 18 ερευνητικών προγραμμάτων που είχαν ως στόχο την αύξηση της μεταδοτικότητας και παθογονικότητας ιών της γρίπης και των κορονοϊών SARS-CoV και MERS-CoV. Η παύση πραγματοποιήθηκε εξαιτίας προγενέστερων ερευνών με έναν επικίνδυνο χιμαιρικό ιό της γρίπης των πτηνών Η5Ν1 που τροποποιήθηκε γενετικά ώστε να μεταδίδεται αερογενώς σε ζώα, αλλά και αρκετών αναφορών παραβίασης του πρωτοκόλλου ασφάλειας σε εργαστήρια του Κέντρου Ελέγχου Λοιμώξεων των ΗΠΑ.
Όπως ανέφερα εκτενώς σε προηγούμενο άρθρο μου στο Liberal, το θέμα είναι αρκετά επίκαιρο με βάση την απαίτηση της διεθνούς κοινότητας για τη διερεύνηση μιας πιθανής εργαστηριακής διαρροής του κορονοϊού SARS-CoV-2 από το Ινστιτούτο Ιολογίας της Γιουχάν (WIT), όπου διεξάγονταν γενετικά πειράματα σε κορονοϊούς, αρκετά εκ των οποίων σε χαμηλότερο επίπεδο βιοασφάλειας (BSL-2) από το ενδεικνυόμενο (BSL-3 ή BSL-4).
Ποιος είναι ο κίνδυνος πρόκλησης πανδημίας κατά τη διενέργεια γενετικών πειραμάτων σε επικίνδυνους ιούς;
Με βάση δεδομένα του Ινστιτούτου Λοιμώξεων του Αμερικανικού Στρατού, η επίπτωση εργαστηριακού ατυχήματος ήταν 0.22% για κάθε είσοδο εργαζομένου σε εργαστήριο επιπέδου BSL-4 το 2019. Παρά το γεγονός ότι ακόμη δεν υπάρχει κοινά αποδεκτή μεθοδολογία για την εκτίμηση του κινδύνου ατυχήματος και του κόστους-οφέλους γενετικών πειραμάτων GOF, έχει υπολογισθεί ότι η πιθανότητα πρόκλησης πανδημίας από τροποποιημένο μεταδοτικό ιό γρίπης μετά από έναν χρόνο εργασίας σε εργαστήριο BSL-3 στις ΗΠΑ κυμαίνεται μεταξύ 1/1000 έως 1/10000.
Ο κίνδυνος πολλαπλασιάζεται αν λάβουμε υπόψιν ότι υπάρχουν παγκοσμίως περίπου 60 εργαστήρια επιπέδου BSL-4 σε 23 χώρες, αρκετές εκ των οποίων δεν φημίζονται για την ικανότητά τους να ανταποκρίνονται στις αυστηρές προδιαγραφές που επιβάλλει η λειτουργία παρόμοιων εργαστηρίων. Επιπλέον, ο κίνδυνος εκτοξεύεται όταν τα πειράματα αυτά λαμβάνουν χώρα σε εργαστήρια χαμηλότερου επιπέδου βιοασφάλειας (BSL-2), είναι εγκατεστημένα σε πυκνοκατοικημένες περιοχές και δεν έχει αναπτυχθεί εμβόλιο έναντι των υπό μελέτη μικροοργανισμών.
Αξίζει να αναφερθεί, ότι ακόμη και στα πιο καλά οργανωμένα εργαστήρια που εφαρμόζουν τα πλέον αυστηρά πρωτόκολλα ασφάλειας, το ατύχημα είναι αναπόφευκτο. Εργαστηριακά ατυχήματα μπορούν να προκληθούν από: Ανθρώπινα λάθη, άπειρο ή κακά εκπαιδευμένο προσωπικό, επαφές με μολυσμένα πειραματόζωα, βλάβες εξοπλισμού, βλάβες σε ηλεκτρομηχανολογικές υποδομές, δημιουργία αερολυμάτων, κακή διαχείριση μολυσματικών δειγμάτων και απόρριψης μολυσματικών αποβλήτων, κ.α. Η επαφή με μολυσμένο πειραματόζωο αποτελεί τη συχνότερη αιτία ατυχημάτων.
Ενδεικτικά, από το 2015 έως το 2020, στο εργαστήριο βιοασφάλειας BSL-3 του Παν/μίου της Βόρειας Καρολίνας των ΗΠΑ, όπου εκτελούνται γενετικά πειράματα με τροποποιημένους κορωνοϊούς, έχουν καταγραφεί 6 ατυχήματα εργαζομένων κατά την επαφή τους με προσβεβλημένα ποντίκια ή δείγματα αυτών, όπου σε μια περίπτωση ένα ποντίκι δάγκωσε εργαζόμενη διαπερνώντας το διπλό στρώμα γαντιών της.
Στο παρελθόν, έχουν καταγραφεί πάνω από 1.100 περιπτώσεις διαρροής παθογόνων μικροοργανισμών από εργαστήρια μεταξύ των οποίων και εκείνη του ιού Η1Ν1 το 1977, ενώ έχουν αναφερθεί 6 περιπτώσεις διαρροής του κορωνοϊού που προκάλεσε το SARS από εργαστήρια της Σιγκαπούρης, της Tαϊβάν και του Πεκίνου.
Ποια ήταν τα οφέλη των γενετικών πειραμάτων στην παρούσα πανδημία;
Μέχρι στιγμής, φαίνεται ότι τα παραγόμενα αποτελέσματα των ερευνών GOF επισήμαναν μόνο τον κίνδυνο πιθανής πανδημίας από κορoνοϊούς. Όμως, συγκριτικά με το υψηλό κόστος και την επικινδυνότητά τους, δεν συνέβαλαν στην προετοιμασία της ανθρωπότητας για την αντιμετώπιση της πανδημίας με την παροχή αξιοποιήσιμων εργαλείων δημόσιας υγείας, όπως η ανάπτυξη ενός παν-κορoνοϊκού εμβολίου, άμεσων διαγνωστικών μεθόδων και θεραπευτικών προσεγγίσεων.
Εγείρεται, επίσης, σοβαρό ζήτημα κακής αξιοποίησης και μη εξουσιοδοτημένης μεταφοράς τεχνογνωσίας σε χώρες ή επιστήμονες που θα τα χρησιμοποιήσουν για δράσεις βιοτρομοκρατίας ή βιολογικού πολέμου. Καλώς ή κακώς, εξ ορισμού τα εργαστήρια στα οποία διενεργούνται πειράματα GOF μπορούν να παίξουν διπλό ρόλο: Αμιγώς επιστημονικό αλλά και στρατιωτικό ως εγκαταστάσεις παραγωγής όπλων βιολογικού πολέμου.
Τι χρειάζεται να γίνει;
Είναι προφανές ότι χρειάζεται αυστηρότερη ρύθμιση, δραστικός περιορισμός, ίσως και παύση των εγκρίσεων πειραμάτων GOF και αντικατάστασή τους με εναλλακτικά πειράματα χαμηλότερου κινδύνου και μικρότερου κόστους. Πρόσφατα, εκπρόσωποι του ΠΟΥ δήλωσαν με έμφαση πως «λόγω των προφανών σοβαρών κινδύνων που ενδέχεται να ενέχουν τα πειράματα αυτά, συνιστάται ιδιαίτερα, να μην πραγματοποιούνται, εκτός και εάν υπάρχουν σαφώς επιτακτικοί λόγοι, καθώς και αυστηρή εποπτεία ασφάλειας». Η δήλωση αυτή του Οργανισμού επιβεβαιώνει κατ’ ουσίαν τη συνεχιζόμενη διεξαγωγή τέτοιων πειραμάτων με επικίνδυνα παθογόνα από επιστήμονες σε πολλές χώρες, σε επίπεδα βιοασφάλειας που ποικίλουν μεταξύ τους.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι ανάγκη να δημιουργηθεί ένας ελεγκτικός οργανισμός στο πλαίσιο του ΠΟΥ, ο οποίος θα έχει την ευθύνη για την επιτήρηση και την έγκριση δημιουργίας εργαστηρίων επιπέδου BSL-4, υπό το τρίπτυχο: διαφάνεια-συνεργασία-εμπιστοσύνη. Επιπλέον, τα εργαστήρια οφείλουν να καταχωρούν με ασφαλή τρόπο κεντρικά στις βάσεις δεδομένων του οργανισμού στοιχεία σχετικά με τα πειράματα που διενεργούνται, τους παθογόνους μικροοργανισμούς που χρησιμοποιούνται, τους υπεύθυνους υλοποίησης, την εκτίμηση κινδύνου-οφέλους, ενώ θα υποχρεούνται να αναφέρουν πάραυτα τυχόν εργαστηριακά ατυχήματα καθώς και δεδομένα ιατρικής και εργαστηριακής παρακολούθησης των εργαζομένων.
Εάν δεν επανεξεταστεί το κόστος-όφελος της διενέργειας γενετικών πειραμάτων σε επικίνδυνους μικροοργανισμούς και το πλαίσιο λειτουργίας των εργαστηρίων που τα υλοποιούν με διεθνή συνεργασία, τότε η επόμενη πανδημία (COVID-25,-30, κλπ) ενδεχομένως να είναι μία «αυτοεκπληρούμενη» προφητεία. Προφανώς, το κουτί της Πανδώρας μόλις άνοιξε…
* Η Μαριάννα Νταλαμάγκα είναι Ιατρός Βιοπαθολόγος - Επιδημιολόγος, Καθηγήτρια Κλινικής Βιοχημείας της Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ
