«Ἀρχὴ παιδεύσεως ἡ τῶν ὀνομάτων ἐπίσκεψις» μάς κληροδότησε ο αρχαίος κυνικός φιλόσοφος Αντισθένης. Σκοπός μας εδώ βεβαίως δεν είναι να προχωρήσουμε σε έρευνα λέξεων, κάνοντας μία γλωσσολογική ανάλυση, αλλά μάς ενδιαφέρει αποκλειστικά να θίξουμε τη σημασιολόγηση κάποιων λέξεων και εννοιών που έχουν σχέση με τον πόλεμο και τη στρατηγική.
Η χρήση ακριβώς ορισμένων εννοιών, είναι σημαντική για κάθε πεδίο και δεν πρόκειται για ζήτημα δευτερευούσης σημασίας, διότι διαφορετικά δεν μπορούμε να συνεννοηθούμε. Η ακριβής γλώσσα είναι απολύτως απαραίτητη για την ορθή μετάδοση των εννοιών. Θα αναφερθούμε στη συνέχεια σε δύο κατηγορίες εννοιών, σε εκείνες που έχουν φθαρεί από την πολυχρησία και σε όσες έχουν γίνει της μόδας. Κάποιες από τις παρατηρήσεις ισχύουν και για τη χρήση των εννοιών εκτός Ελλάδος ενώ κάποιες άλλες είναι μόνο ελληνικού ενδιαφέροντος.
Στρατηγική
Έχει χαραχθεί στη μνήμη μου, ένα πανό της πολωνικής Αλληλεγγύης το 1980 το οποίο έγραφε: «ξεφουσκώστε τις λέξεις». Εκείνο που ήθελε να δηλώσει η Αλληλεγγύη, ήταν ότι το καθεστώς είχε καταστήσει κάποιες λέξεις άχρηστες από την πολυχρησία. Κάτι ανάλογο συμβαίνει εδώ και μερικά χρόνια, για διαφορετικούς λόγους, με τη λέξη στρατηγική. Η στρατηγική έχει αποκτήσει μία καθολικότητα η οποία την έχει απογυμνώσει από τη σημασία της και την έχει αφήσει με κοινοτοπίες, υποστήριξε σε ένα μνημειώδες άρθρο του το 2004 ο Hew Strachan.
Όταν μία λέξη σημαίνει τα πάντα, καταλήγει στο τέλος να μη σημαίνει τίποτε. Ο Strachan επισημαίνει τη σύγχυση της στρατηγικής με την πολιτική, μνημονεύοντας δύο παραδείγματα. Το πρώτο αφορούσε μία ομιλία του Αμερικανού προέδρου George Bush το 2003 ο οποίος αναφερόμενος στη Μέση Ανατολή, δήλωσε πως «θα εφαρμόσουμε τη στρατηγική της ελευθερίας». Η στρατηγική είναι κατά βάση στρατιωτικό μέσον ενώ η ελευθερία είναι μία πολιτική ή ηθική κατάσταση. Η στρατηγική μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να επιτύχεις την ελευθερία αλλά η ελευθερία από μόνη της δεν μπορεί να αποτελέσει στρατηγική. Το δεύτερο παράδειγμα αναγραφόταν στη Λευκή Βίβλο του 2002 που εξέδωσε το Foreign Office και είχε υπότιτλο «η βρετανική στρατηγική για την εξωτερική πολιτική».
Η χρησιμοποίηση ωστόσο της στρατηγικής ως συνωνύμου της πολιτικής, μοιάζει αμελητέα μπροστά σε άπειρες άλλες χρήσεις της λέξης σε οποιοδήποτε σχεδόν πλαίσιο. Έχουμε στρατηγική για τις συγκοινωνίες, για την υγεία, για την παιδεία, για τις συντάξεις και άπειρα άλλα ζητήματα. Η Ελλάδα επιπλέον, διαθέτει από το καλοκαίρι και «Εθνική Στρατηγική για την Ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+». Εκεί δε που κυριολεκτικά ακμάζει η στρατηγική, είναι ο τομέας των επιχειρήσεων ο οποίος έχει υιοθετήσει τη στρατηγική, όπως και πολλούς άλλους στρατιωτικούς όρους, εδώ και πολλά χρόνια. Σε όλα σχεδόν τα διεθνή αεροδρόμια βλέπει κάποιος προθήκες με βιβλία που στηρίζονται στον Clausewitz, τον Sun Tzu – ακόμη και στον von Moltke – και απευθύνονται σε μάνατζερς, πωλητές, διαφημιστές και περιέχουν 12, 30, 50, ή 100 επιτυχείς συνταγές στρατηγικής.
Και η Ελλάδα ασφαλώς δεν παρουσιάζει οποιαδήποτε υστέρηση στο ζήτημα της χρήσης της στρατηγικής. Καθημερινά από τον Τύπο, τη δημόσια συζήτηση και τις πολιτικές ανακοινώσεις μπορεί να αλιεύσει κάποιος τις πιο απίθανες χρήσεις της στρατηγικής. Οπότε, από ένα τυχαίο δείγμα, έχουμε «στρατηγική εξωστρέφειας», «στρατηγική ενεργητικής κινητικής διπλωματίας», «στρατηγική του διαλόγου», «στρατηγικό αποτύπωμα», «στρατηγικές συμμαχίες», «στρατηγική εταιρική σχέση», «στρατηγική που βασίζεται στο Διεθνές Δίκαιο και το Δίκαιο της Θάλασσας». Επιπλέον, δε, όταν μπροστά από τη λέξη στρατηγική τίθεται το πρόθεμα γεω-, προσδίδει μεγαλύτερη βαρύτητα και στην έννοια και στο πρόσωπο που τη χρησιμοποιεί, όπως και όταν το πρόθεμα τίθεται μπροστά από οποιοδήποτε ουσιαστικό ή επίθετο όπως πολιτική - ος, οικονομία - ικος και ούτω καθεξής.
Αποτροπή
Μια άλλη λέξη που ταλαιπωρείται, κυρίως στη χώρα μας και όχι μόνο από την πολυχρησία αλλά και από τη διαστροφή της έννοιάς της, είναι η αποτροπή. Χωρίς να προβούμε σε θεωρητική εμβάθυνση, να αναφέρουμε ότι η χρησιμοποίηση της ένοπλης βίας πραγματοποιείται με δύο τρόπους, την άμυνα και την επίθεση, ενώ η διαχείριση της απειλής χρήσης ένοπλης βίας επιτυγχάνεται με την αποτροπή ή τον εξαναγκασμό. Αποτρέπω τον αντίπαλο όταν τον πείθω ότι θα καταβάλλει πολύ μεγαλύτερο τίμημα αν προσφύγει στην ένοπλη βία, από το οποιοδήποτε προσδοκώμενο όφελος.
Ανακύπτουν τρία ζητήματα με την έννοια της αποτροπής όπως χρησιμοποιείται στη χώρα μας, από επίσημους και μη παράγοντες. Πρώτον, παρατηρώντας κάποιος τη δημόσια συζήτηση αποκομίζει την εντύπωση ότι η αποτροπή έχει μαγικές ιδιότητες, επειδή όσες περισσότερες φορές τη χρησιμοποιούμε τόσο περισσότερο αποτρέπουμε τον εχθρό. Δηλαδή είναι κάτι σαν θυμιατό με το οποίο ξορκίζουμε το κακό. Δεύτερον, και μάλλον ως αποτέλεσμα του πρώτου, ενώ δηλώναμε ότι το στρατηγικό μας δόγμα είναι αμυντικό, πριν μερικά χρόνια διακηρύξαμε ότι δεν είναι απλώς αμυντικό αλλά «αμυντικό – αποτρεπτικό». Όταν το στρατηγικό δόγμα είναι αμυντικό για τη διεξαγωγή του πολέμου, εξυπακούεται ότι θα είναι και αποτρεπτικό για την περίοδο της ειρήνης, οπότε είναι περιττή η πρόσθεση «αποτρεπτικό». Εν τούτοις θεωρήθηκε ότι η πρόσθεση αυτή προσδίδει μεγαλύτερη βαρύτητα στο δόγμα μας.
Τέλος, τα χαρακτηριστικά της αποτροπής είναι οι δυνατότητες, η αξιοπιστία και η επικοινωνία. Οι δυνατότητες αναφέρονται στο εάν η χώρα είναι ικανή στρατιωτικά να υλοποιήσει τις αποτρεπτικές απειλές. Η αποτροπή βασίζεται στην αξιοπιστία, στην ξεκάθαρη δηλαδή θέληση της χώρας να χρησιμοποιήσει τις δυνατότητές της για να αποτρέψει τον αντίπαλο. Η επικοινωνία σημαίνει ότι έχουμε στείλει τα κατάλληλα μηνύματα στην άλλη πλευρά και τα έχει αντιληφθεί, διότι η αποτροπή αφορά τί αντιλαμβάνεται ο αντίπαλος και όχι τί καταλαβαίνουμε εμείς για τον εαυτό μας.
Για να λειτουργήσει η αποτροπή απαιτείται να πληρούνται και τα τρία αυτά χαρακτηριστικά. Παρά ταύτα στη δική μας περίπτωση υπερτονίζουμε τις δυνατότητες όταν αγοράζουμε οπλικά συστήματα, ότι αυξάνεται η αποτρεπτική μας ισχύς, ενώ η αποφασιστικότητά μας υστερεί και δεν έχουμε ξεκαθαρίσει στην άλλη πλευρά τις κόκκινες γραμμές μας. Πάντως, τα παραπάνω δεν αποκλείουν στη συζήτηση περί αποτροπής, να συναντήσει κάποιος και εκφράσεις του τύπου «το ελληνικό στρατηγικό δόγμα, όπως προκύπτει από την μέχρι σήμερα ακολουθούμενη πρακτική, είναι αμυντικό και διπλωματικό».
Ασύμμετρος και υβριδικός πόλεμος
Οι συγκρούσεις μετά το πέρας του Ψυχρού Πολέμου έλαβαν την ονομασία «ασύμμετρες» και κατόπιν «υβριδικές». Και οι δύο όροι είναι εντελώς αποπροσανατολιστικοί, καθώς όλοι οι πόλεμοι είναι «ασύμμετροι», επειδή είναι αδύνατον να υπάρχουν δύο συμμετρικοί στρατοί, ακόμη κι όταν είναι τακτικοί και επιπλέον, κάθε πόλεμος περιλαμβάνει δραστηριότητες που είναι «υβριδικές». Ο ασύμμετρος πόλεμος στερείται ορισμού και σαφήνειας περιλαμβάνοντας χαμηλής έντασης σύγκρουση, ανταρτοπόλεμο, τρομοκρατία, εξέγερση και κάποιες φορές ειρηνευτικές επιχειρήσεις. Παρομοίως δεν είναι σαφές αν οι υβριδικοί πόλεμοι είναι εκείνοι που βρίσκονται στο μέσον του φάσματος μεταξύ ορθοδόξου και ανορθοδόξου ή αν χαρακτηρίζονται από ταυτόχρονη δραστηριότητα και στα δύο άκρα αυτού του φάσματος.
Παρά ταύτα και παρά τις κριτικές, οι δύο όροι έγιναν της μόδας και πολύ δημοφιλείς, χρησιμοποιούνται δε για κάθε σύγκρουση, στην οποία οι δύο πλευρές διαθέτουν στρατούς που δεν είναι οργανωμένοι και εξοπλισμένοι με παρόμοιο τρόπο. Οι όροι έχουν υιοθετηθεί από το ΝΑΤΟ και πολλές χώρες και χρησιμοποιούνται ευρύτατα παγκοσμίως. Και στην Ελλάδα το ασύμμετρος και υβριδικός έχουν περιληφθεί στο λεξιλόγιό μας, εξάλλου είναι και ελληνικής καταγωγής. Μάλιστα δε, ορισμένοι από όσους τους χρησιμοποιούν εκφράζουν και μία αυταρέσκεια υπονοώντας ότι γνωρίζουν κάτι περισσότερο από τους υπόλοιπους.
Πάντως, παρουσιάζει ενδιαφέρον για τον τρόπο που δημιουργούνται οι ονομασίες, η περίπτωση του «Δόγματος Γερασίμοφ». Ο Γερασίμοφ, αρχηγός του επιτελείου της Ρωσίας, δημοσίευσε το 2013 ένα άρθρο στο οποίο περιέγραφε τον τρόπο με τον οποίο οι ΗΠΑ και η Δύση είχαν ενεργήσει στην «Αραβική Άνοιξη» και τις «Πορτοκαλί Επαναστάσεις». Ωστόσο, μετά την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία το 2014, το άρθρο του Γερασίμοφ έλαβε στη Δύση την ονομασία «Δόγμα Γερασίμοφ» και ερμηνεύτηκε ως ο νέος ρωσικός τρόπος πολέμου, η ρωσική εκδοχή του υβριδικού πολέμου. Μολονότι ο εφευρέτης του όρου παραδέχθηκε ότι εφηύρε την ονομασία για να νοστιμεύσει το άρθρο του, στη Δύση συνεχίζει να χρησιμοποιείται ο όρος για να περιγράψει τον θεωρούμενο ως ρωσικό υβριδικό πόλεμο.
Ο Παναγιώτης Γκαρτζονίκας είναι Αντιστράτηγος ε.α., Διευθυντής στο Ηλεκτρονικό Περιοδικό «ΣΤΡΑΤΗΓΕΙΝ» και Υποψήφιος Διδάκτωρ στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Η διεύθυνση του περιοδικού: https://strategein.gr/ και η εγγραφή γίνεται πολύ απλά και γρήγορα.
