Η συζήτηση πάνω σε βιοηθικά ζητήματα αρχίζει από τα αρχαία χρόνια. Κατά τον 21ο αιώνα τα ζητήματα και προβλήματα που άπτονται της ηθικής και της βιοηθικής έχουν πάρει μια άλλη όψη και αντιμετώπιση, ένεκα της ραγδαία εξέλιξη των επιστημών της ζωής και του ανθρώπου.
Η ραγδαία εξελισσόμενη αλλαγή των επιστημών της ζωής και του ανθρώπου αναφύονται ζητήματα/ προβλήματα που μετατρέπονται σε ηθικές συγκρούσεις και διλήμματα. Ένας από τους λόγους είναι ίσως η μη σωστή κατανόηση της φύσης της ηθικής, δηλαδή δεν είναι αρκετό κάποιος να είναι απλά καλός, διότι δεν είναι εκ προοιμίου καταρτισμένος να αντιμετωπίσει τις διάφορες ηθικές συγκρούσεις, που θα προκύψουν κατά την κλινική και κοινωνική πρακτική.
Επί του συγκεκριμένου αναφερόμενοι στην εξωσωματική γονιμοποίηση και στις μεθόδους εφαρμογής της, ουσιαστικά γίνεται αναφορά σε μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.
Η εξωσωματική γονιμοποίηση είναι μια μέθοδος της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, που γενετικό υλικό εκ των συζύγων, γονιμοποιείται εκτός σώματος σε συνθήκες εργαστηρίου. Αυτή η μέθοδος υποβοηθούμενης αναπαραγωγής είναι ένα από τα πιο σημαντικά ίσως επιτεύγματα της σύγχρονης επιστήμης στον τομέα της ανθρώπινης αναπαραγωγής, με σκοπό να βοηθήσει τα υπογόνιμα ζευγάρια. [1] Όμως η σωστή εφαρμογή και τα ζητήματα που δυνητικά θα προκύψουν εξαρτάται από τις αποφάσεις που θα παρθούν σχετικά με τους τρόπους εφαρμογής της εξωσωματικής γονιμοποίησης.
Η έννοια της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής μέσα από την ιστορία
Η πρόοδος που σημειώθηκε στη διάρκεια των τελευταίων ετών στο χώρο των τεχνικών υποβοηθούμενης αναπαραγωγής ουσιαστικά στηρίζεται στις γνώσεις, που είχαν αποκτηθεί στις αρχές του αιώνα, αλλά και αργότερα, οπότε είχαν μελετηθεί εμβριθέστερα και είχαν κατανοηθεί καλύτερα οι εξελίξεις στον τομέα ιατρικής επιστήμης. Ο συνδυασμός αυτών των θεραπευτικών μεθόδων και τεχνικών, σε συνδυασμό με την ενδομήτρια μεταφορά εμβρύων, οδήγησε τελικά στην εισαγωγή και την καθιέρωση της Εξωσωματικής Γονιμοποίησης ως μεθόδου αντιμετώπισης της στειρότητας και υπογονιμότητας σε συγκεκριμένες κατηγορίες ζευγαριών. Όπως κάθε ανθρώπινη καινούργια ανακάλυψη ή εφαρμογή που άπταιτε της πράξης και της συμπεριφοράς του ανθρώπου και δη του σύγχρονου ανθρώπου, γεννά πολλούς προβληματισμούς και διλήμματα, που αυτό με τη σειρά του απαιτεί μια βιοηθική αξιολόγηση.
Η Εξωσωματική Γονιμοποίηση ορίζεται ως μια ακίνδυνη και αποτελεσματική μέθοδος για να αποκτήσουν τα υπογόνιμα ζευγάρια το δικό τους παιδί. Μια από τις μεθόδους είναι η κρυοσυντήρηση ανθρώπινων εμβρύων. Η ιδέα της κατάψυξης ανθρώπινων εμβρύων σε υγρό άζωτο και σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες (μέχρι –196C) που είχε συλληφθεί από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 οδήγησε στην πρώτη κλινική κύηση το 1982 από την ομάδα του βιολόγου Alan Trounson στο Πανεπιστήμιο Monash της Μελβούρνης, που όμως κατέληξε σε αποβολή. Η μορφή αυτή της τεχνικής της κρυοσυντήρησης δίνει τη δυνατότητα τόσο της συντήρησης όσο και της αποθήκευσης των πλεοναζόντων εμβρύων, με απότοκο η γυναίκα να μην ξαναχρειαστεί να περάσει την ίδια διαδικασία. Επίσης, το κόστος της εξωσωματικής γονιμοποίησης μειώνεται σε περίπτωση που υπάρξει αποτυχία. [2]
Η Βιοηθική ως κλάδος της εφαρμοσμένης ηθικής φιλοσοφίας ασχολείται με τα ηθικά προβλήματα που προέκυψαν ή που δυνητικά θα προκύψουν από τις νέες ανακαλύψεις της Βιολογίας και τις εφαρμογές της Γενετικής, Μηχανικής, αλλά και από τις αποφάσεις της Νομικής επιστήμης και συνίσταται στην προσπάθεια αποφυγής μη αντιστρεπτών καταστάσεων που σχετίζονται με τον χειρισμό του γενετικού υλικού αλλά και των αποφάσεων που αφορούν στο πως γίνετια αυτός ο χειρισμός και από ποιους.
Η μορφή αυτή της εξωσωματικής γονιμοποίησης, ήτοι, της κρυοσυντήρησης ωαρίου, εκλύει διάφορα ερωτήματα, όπως: Τι γίνεται σε περίπτωση που ένας εκ δύο γονέων πεθάνει ή πάρουν διαζύγιο; Τι γίνεται σε πιθανό θάνατο και των δύο γονέων, τι θα γίνει με τα εναπομείναντα κρυοσυντηρημένα έμβρυα; Να χρησιμοποιηθούν από συγγενείς ή αγνώστους έαν το επιθυμούν; Είναι ηθικά σωστό να δημιουργούνται παιδιά χωρίς γονείς; στην προκειμένη περίπτωση του αποθανόντος συζύγου; Τι γίνεται σε περίπτωση που θεωρηθούν τα κρυοσυντηρημένα έμβρυα ότι είναι άνθρωποι και οι φυσικοί τους γονείς πεθάνουν, τι δέον γενέσθαι;
Με μια διαφαινόμενη τέτοια απόφαση η μεταθανάτια υποβοηθούμενη αναπαραγωγή προκαλεί ηθικά και νομικά ζητήματα που παραμένουν σε εκκρεμότητα και χρειάζονται επίλυσης, υπάρχουν επίσης ιατρονομικά ζητήματα, που καθιστούν τα ηθικά αυτά διλήμματα αρκετά ενοχλητικά.
Τα ηθικά ζητήματα και προβλήματα, όντως προκαλούν αμείλικτα διλήμματα και πρέπει να ανευρεθεί μια χρυσή τομή προς επίλυση αυτών στο μέγιστο δυνατό βαθμό, διότι ένα πρόβλημα χρειάζεται τον ανάλογο χειρισμό. Όπως αναφέρει και ο Βιτγκενστάιν «σε ένα φιλοσοφικό πρόβλημα να μην γίνεται προσπάθεια να το λύσουμε, γιατί με αυτό θα το περιπλέξουμε, αλλά να παρατηρήσουμε τη χρήση των λέξεων και των προτάσεων μήπως παρεκκλίνουν από την πραγματική χρήση των, επαναφέροντας τις στην πραγματική χρήση εξαλείφοντας έτσι το πρόβλημα». [3]
Η αναψηλάφηση και η χαρτογράφηση των ηθικών προβληματισμών και η τοποθέτησή τους σε μια στερεή βάση από την σκοπιά της βιοηθικής γίνεται λόγω της αλματώδους ανάπτυξης των επιστημών της ζωής και του ανθρώπου. Και αυτό γίνεται διότι «μερικοί μπορεί να επιχειρήσουν να ξανασχεδιάσουν τη ζωή πάνω στη γη ή να ελέγξουν τη σκέψη τη συνείδηση άλλων ανθρώπων» η ακόμη επαιρώμενοι να μιλούν για την «όγδοη μέρα της δημιουργίας». Επίσης, έγκειται και στις αποφάσεις νομικού ή πολιτικού status, που με την εφαρμογή τους και εκεί που αναμένεται να καλυτερεύσει η υφιστάμενη κατάσταση, να πάρει μια δύστοπη και δύσχρονη τροπή. Δηλαδή να παραβιαστεί η αρχή του ωφελέειν ή μη βλάπτειν.
Αρχή της μη πρόκλησης βλάβης: Το φαινόμενο της ολισθηρής πλαγίας
Η αρχή της αποφυγής πρόκλησης βλάβης - ωφελέειν ή μη βλάπτειν κατά την εφαρμογή θεραπευτικών παρεμβάσεων, παροχής φροντίδας ή κατά τη συμμετοχή σε ερευνητική διαδικασία. [4]
Η αρχή του μη βλάπτειν συνίσταται «στην υποχρέωση της αποφυγής της εκούσιας πρόκλησης βλάβης είτε στο πλαίσιο ιατρικής/νοσηλευτικής συνδρομής προς τον ασθενή είτε σε άλλη μορφή παράλειψης». Είναι η υποχρέωση του πράττοντος «να μην κάνει τίποτα που να μπορεί να βλάψει τον ασθενή». Επίσης, μπορεί να σχετίζεται με άλλες διαστάσεις της ανθρώπινης ζωής, όπως με μια άλλη ιδιότητα ή «ένα δικαίωμα που με άδικο τρόπο δεν αποδίδεται στον κάτοχό του ή με παρόμοιο τρόπο αφαιρείται από αυτόν». [5]
Η αρχή του μη βλάπτειν αναφέρεται στα Ιπποκρατικά κείμενα, και συγκεκριμένα στο σύγγραμμά του Ιπποκράτη Περί επιδημιών, βιβλίο πρώτο, ΙΙ, 11 και θεωρείται ως μια από τις πιο παραδοσιακές αρχές της ιατρικής ηθικής. [6]
Η έννοια της μη βλάβης σύμφωνα με τον Albert Johnsen, [7] λαμβάνει τέσσερις όψεις: «1) μια ιατρική ή νοσηλευτική πράξη/πρόκλησης βλάβης που επιτρέπεται μόνον προς το ανθρώπινο συμφέρον, 2) μια υποχρέωση παροχής κατάλληλης φροντίδας, καθώς και υποχρέωσης συνεχούς επιστημονικής τεκμηρίωσης των νοσηλευτικών πρακτικών που θα εφαρμοστούν, 3) είναι μια αντιστάθμιση του οφέλους και των κινδύνων: φυσικών, ψυχολογικών, κοινωνικών, όπως αυτοί εκτιμώνται από τον λειτουργό υγείας, τον ίδιο τον ασθενή, αλλά και την κοινωνία και 4) αρχή της μη βλάβης, είναι ο τρόπος εκτίμησης των νοσηλευτικών ενεργειών».
Το φαινόμενο της ολισθηρής πλαγίας
Υπάρχει μια απόφαση σχετικά που εφαρμόζεται για κάποιες δεκαετίες, η επιστημονική κοινότητα αναγνωρίζει ότι κάποια πράγματα χρειάζονται αλλαγή -μετά από διαβούλευση, λόγω της εξέλιξης του ανθρώπου και των επιστημών. Ξαφνικά ένα νομικό σώμα αποφασίζει να αλλάξει άρδην την υφιστάμενη απόφαση. Σε μια πρώτη εκτίμηση διαπιστώθηκε ότι κάποια από τα σημεία της απόφασης δεν συνάδουν με τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις, κάπου υπάρχουν γκρίζες ζώνες σύμφωνα με τον Κουμάντο. Τι πρέπει να πράξει ο πολίτης, ο επιστήμονας. Ο άνθρωπος, γνωρίζοντας ότι θα κινδυνέψει μεγάλο μέρος του πληθυσμού εάν αυτή η απόφαση πάρει καθολική εφαρμογή και τύχει της σωστής διαχείρισης;
Ένας από του κινδύνους που επικρέμαται κατά την ξαφνική απόφαση χωρίς μια προτεραία διαβούλευση και βρίσκει εφαρμογή σε ζητήματα όπως το ανωτέρω, είναι το θεώρημα της ολισθηρής πλαγιά – slippery slope argument. Η κεντρική ιδέα αυτού του θεωρήματος συνίσταται στο ότι, όταν ένα άτομο ή κοινωνία αποδεχτεί μια συγκεκριμένη κατάσταση, είναι δύσκολο έως πραγματικά αδύνατο να μην αποδεχτεί πιο ακραίες από την αρχική του αποδοχή8 .Το πρόβλημα που παρουσιάζεται είναι ότι το θεώρημα της ολισθηρής πλαγιάς περιγράφει μια κατάσταση που έχει συμβεί σε μια δεδομένη στιγμή στο παρελθόν, ωστόσο δεν μπορεί να προβλέψει ότι μια παρόμοια περίπτωση θα λάβει χώρα λογικά στο μέλλον. [9]
Εν κατακλείδι η μια απόφαση κυρίως που άπτεται της ηθική και της βιοηθικής αξιολόγησης, εάν δεν τύχει της δέουσας συζήτησης, στην προσπάθεια της να βοηθήσει μια υφιστάμενη δύσκολη κατάσταση, στο τέλος θα δημιουργήσει περαιτέρω προβλήματα και διλήμματα, όπως αναφέρει και ο Immanuel Kant: «Το ηθικό είναι νόμιμο, αλλά το νόμιμο δεν είναι πάντα ηθικό»
Παραπομπές:
[1] Βασίλειος Φανάρας, Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Το Παλίμψηστον, 2000)
[2] Δανέζης Ι., Παιδιά υψηλής τεχνολογίας. Νομικά, δεοντολογικά και ηθικά προβλήματα. Ιατρική 1986, 49:391–404.
[3] Κωνσταντίνου Ιων. Βουδούρη, «Πλάτων και Wittgenstein: ιδιαίτερη αναφορά στο πρόβλημα περί των καθόλου όντων», Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 1 1984: 27-38.
[4] Παναγοπούλου, Παρασκευή Ν. «Ηθικά Διλήμματα στην παιδιατρική.» Στο Ηθική και Δεοντολογία της Υγείας, Επιμέλεια, Παναγοπούλου - Κουτνατζή Φερενίκη, 89. Αθήνα: Εκδόσεις Πασχαλίδης, 2012.
[5] Thomas A. Shannon, “Indrοtuction thematic Ethical Issues”, in Bioethics: basic writing on the key ethical questions that surround the major, modern biological possibilities and problems, ed. Thomas A. Shannon. 4th edition (New York: Paulist Press, 1998), 6-7.
[6] Λυπουρλής, Δημήτριος. Ιπποκράτης: Ιατρική Δεοντολογία και Νοσολογία. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτρος, 2001.64-65.
[7] Albert Jonsen, The Birth of Bioethics (Oxford: Oxford University Press, 1998), 420.
[8] Tony Hope and Michael Dunn, Medical Ethics: A very short Introduction (New York: Oxford University Press, 2004), 70
[9] Pekka Louhiala, Preventing Intellectual Disability: Ethical and Clinical issues (Cambridge: Cambridge University Press, 2003), 61.
* Ο Αντρέας Χρ. Τίφας είναι Διδάκτωρ Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ, Διδάσκων στο Τμήμα Επιστημών Αγωγής Larnaca College και Επισκέπτης Καθηγητής Τμήμα Κοινωνικών και Επιστημών Συμπεριφοράς Πανεπιστήμιο Philips
