Το όνομα Καπόν είναι συνδεδεμένο με το καλό βιβλίο. Κάτω από την Ακρόπολη, σε ένα φωτεινό διαμέρισμα της Μακρυγιάννη, φωλιάζει το εργαστήρι των εκδόσεων, που είναι γνωστές για την άρτια παρουσίαση καθώς και για την υψηλής ποιότητας εικονογράφηση των τόμων. Η Ραχήλ Καπόν, μαζί με τον σύζυγό της Μωυσή, είναι «παιδιά» του Ολοκαυτώματος. Δεν γνώρισαν τη φρίκη των Ναζί, αλλά μεγάλωσαν στη μεταπολεμική Ελλάδα με όλα τα τραύματα της εξοντωμένης γενιάς και μαζί, κατόρθωσαν να στήσουνε κάτι με προσφορά στη συλλογική μας μνήμη. Σε μέρες όπου το πέπλο της πανδημίας έχει σκεπάσει την καθημερινότητα, έρχεται η ημέρα του Ολοκαυτώματος να θυμίσει ένα «νόσημα» που έχει ριζώσει στην ελληνική κοινωνία και, όχι σπάνια, εμφανίζεται με κρότο. Η φωνή της Ραχήλ και του Μωυσή Καπόν είναι ακριβής, έχει βάθος χρόνου, αποφεύγοντας εύκολους συναισθηματισμούς. Το ζευγάρι ανοίγει στο Liberal το «άλμπουμ» μιας ζωής που αναλώθηκε ευφρόσυνα στην υπόθεση της αισθητικής και της αυτοσυνειδησίας μας. Ίσως, η μνήμη να είναι η μόνη άμυνα σε αυτόν τον «ιό».
Συνέντευξη στον Γιώργο Μυλωνά
Λίγα είναι γνωστά στο ευρύ κοινό για τους επιζώντες του Ολοκαυτώματος και την επιστροφή τους στην Ελλάδα. Υπήρξε κόσμος που επωφελήθηκε από τον διωγμό των Ελλήνων Εβραίων και οικειοποιήθηκε τις περιουσίες τους. Και από τα λίγα που γνωρίζω, δεν υπήρξε αποκατάσταση όσων είχαν βάναυσα αδικηθεί από τους συμπατριώτες τους. Πιστεύετε ότι αυτή η συγκάλυψη έκρυβε απλώς συμφέροντα ή και αισθήματα ντροπής;
Ραχήλ Καπόν: Ελάχιστοι επέστρεψαν από τα ναζιστικά στρατόπεδα. Κι αυτοί που γύρισαν, δεν πήραν πίσω τις περιουσίες τους. Πολύ λίγες εβραϊκές περιουσίες επιστράφηκαν, νομίζω ούτε το 20%. Εάν κοιτάξουμε πίσω σε εκείνη την εποχή, θα δούμε ότι αυτό οφείλεται σε συμφέροντα, αφού οι νέοι κάτοχοι των περιουσιών αρνούνταν να τις παραδώσουν. Με το πέρασμα του χρόνου, όταν άρχισαν να συζητιούνται αυτά τα θέματα, διότι μέχρι πρόσφατα τα κάλυπτε η σιωπή, οι τοπικές κοινωνίες άρχισαν να έχουν αισθήματα ντροπής, όπως λέτε… Στην παρουσίαση του βιβλίου μας Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή, που έγινε πριν από λίγα χρόνια στα Γιάννενα, μια από τις ομιλήτριες, μας αιφνιδίασε, δείχνοντάς μας μια ωραία, κεντημένη κουρτίνα, και είπε ότι της την είχαν δώσει οι γονείς της, όταν παντρεύτηκε, μαζί με τα προικιά της: «Δεν μας ανήκει, αλλά είναι ωραία, πάρτε την…» Και πρόσθεσε: «Τώρα πια ξέρω ότι δεν μου ανήκει και πού πρέπει να την επιστρέψω…» Ήταν μια συμβολική κίνηση, που συγκίνησε ιδιαίτερα τόσο το ακροατήριο όσο και τους ομιλητές.
Μπορείτε να μας μιλήσετε για τη μεταπολεμική καθημερινότητα; Τι σήμαινε για ένα εβραιόπουλο να μεγαλώνει στην επαρχία κι αντίστοιχα, στην Αθήνα;
Ραχήλ Καπόν: Στο σπίτι δεν μιλούσαμε ποτέ γι’ αυτά τα θέματα, ίσως γιατί ήταν ακόμη νωπά τα τραύματα του πολέμου… Στην Κατοχή, οι γονείς μου δεν γνωριζόντουσαν καν ακόμα. Η μητέρα μου, που καταγόταν από τα Τρίκαλα, είχε καταφύγει οικογενειακώς στα ορεινά χωριά του Κισσάβου με τους αντάρτες και ο πατέρας μου με την οικογένειά του, που καταγόταν από τη Λάρισα, καταρχάς βρεθήκαν στην Αγιά και μετά κρύβονταν στην Ιερά Οδό, στην Αθήνα. Χάθηκε, όμως, όλη η οικογένεια της νόνας μου που ζούσε στη Θεσσαλονίκη, εκτός από αυτή, που είχε παντρευτεί στα Τρίκαλα… Στη Λάρισα, όπου μεγάλωσα, συνέβησαν, βέβαια, κάποια αντισημιτικά περιστατικά, αλλά ήταν μεμονωμένα, όπως και αργότερα στην Αθήνα, όταν άρχισα την επαγγελματική μου ζωή.
Μωυσής Καπόν: Στην Αθήνα υπήρχε έναν λανθάνον αντισημιτικό πνεύμα σε σημείο που έκανε εμάς, που ήμασταν ακόμη παιδιά, να αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα και να χρησιμοποιούμε υποκοριστικά όπως Μίμης αντί για Μωυσής, αλλά και να αποφεύγουμε να φοράμε φυλακτά με εβραϊκά σύμβολα. Αλλά και στο σχολείο τα δύο μεγαλύτερα αδέλφια μου συνάντησαν εμπαθείς συμπεριφορές από μαθητή αλλά και από καθηγητή. Το ευχάριστο ήταν ότι και στις δύο περιπτώσεις επικράτησε η σύνεση και αποδόθηκε δικαιοσύνη.
Ασφαλώς υπάρχει αντισημιτισμός στην Ελλάδα και σήμερα. Θα λέγατε ότι είναι σοβαρό το ποσοστό των Ελλήνων που τον συμμερίζονται;
Ραχήλ Καπόν: Κοιτάξτε, κάθε τόσο έχουμε βανδαλισμούς στα εβραϊκά μνημεία και νεκροταφεία, συχνά βλέπουμε αντισημιτικά συνθήματα στους δρόμους, ενώ δεν είναι σπάνιο να δούμε σε εφημερίδες σκίτσα ή δημοσιεύματα με αντισημιτικό περιεχόμενο… Πρόκειται για μεμονωμένα περιστατικά, που σίγουρα δεν εκφράζουν το μεγαλύτερος μέρος των Ελλήνων. Δυστυχώς όμως μας δείχνουν ότι ο αντισημιτισμός καλά κρατεί, παραμένει πεισματικά -και ανησυχητικά- επίκαιρος, όπως άλλωστε παντού στην Ευρώπη, και αυτό φαίνεται και από την άνοδο της ακροδεξιάς.
Ο κ. Καπόν συμφωνεί, αλλά συμπληρώνει: Οι θερμότερες σχέσεις και η αμυντική, τεχνολογική, γεωργική συνέργεια της Ελλάδας με το Ισραήλ δημιουργούν ένα σαφώς ευνοϊκότερο κλίμα. Βλέπετε, υπάρχει η τάση, έστω και από άγνοια, να ταυτίζεται ο Ισραηλίτης με τον Ισραηλινό.
Πού οφείλεται ο αντισημιτισμός στην Ελλάδα του 21ου αιώνα; Είναι φαινόμενο με διεθνή χαρακτήρα ή έχει εντόπια χαρακτηριστικά;
Μωυσής Καπόν: Αντισημιτισμός υπήρξε και θα υπάρξει, αφού αποτελεί χρησιμότατο εργαλείο που, εκμεταλλευόμενο τα ταπεινότερα ένστικτα του ανθρώπου, καθιστά τον εβραίο εύκολη λεία, φορτώνοντάς τον κατά το πλείστον με αβάσιμες κατηγορίες.
Ραχήλ Καπόν: Εδώ πρέπει να πούμε ότι ο αντισημιτισμός δεν είναι ελληνικό φαινόμενο. Τον συναντάμε σχεδόν σε όλη την ιστορία των Εβραίων, από τους αρχαίους χρόνους μέχρι σήμερα. Λίγα φαινόμενα στην Ιστορία είναι τόσο ανθεκτικά και έχουν τόσο μεγάλη διάρκεια, κάτι που έχει να κάνει βέβαια σε μεγάλο βαθμό με ορισμένες ιδέες και προκαταλήψεις που περνούν από γενιά σε γενιά. Μην ξεχνάμε ότι σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, οι Εβραίοι διώκονταν από διάφορες χώρες της Ευρώπης και τους θεωρούσαν υπεύθυνους για κάθε τι κακό, ακόμα και για τις φυσικές καταστροφές… Βρέθηκαν στο στόχαστρο της Ιεράς Εξέτασης, και η μαζική απέλασή τους από την Ισπανία, το 1492, έμεινε στην Ιστορία. Ακόμα, όμως, και στις περιοχές που τους επιτρεπόταν να ζουν, είχαν να αντιμετωπίσουν πολλούς περιορισμούς, για παράδειγμα, δεν μπορούσαν να ασκήσουν όλα τα επαγγέλματα ή να αγοράζουν γη.
Τον 18ο αιώνα, οι Εβραίοι κατοικούσαν στις παρυφές της Ευρώπης και είχαν περιορισμένη επαγγελματική ζωή. Τον 19ο αιώνα, σημειώθηκε μια μετακίνηση προς τα οικονομικά και πολιτικά κέντρα, και οι Εβραίοι άρχισαν να ενσωματώνονται στην πολιτική ζωή. Τον 20ο αιώνα, άρχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή της Ευρώπης, και όσο μεγαλύτερη δράση είχαν τόσο αυξάνονταν τα προβλήματα στις σχέσεις τους με τον περίγυρο, που έφεραν τη σταδιακή έξαρση του αντισημιτισμού σε πρωτόγνωρη κλίμακα, οδηγώντας τελικά στο Ολοκαύτωμα…
Και να μη νομίζουμε ότι οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα που συνοδεύουν τους Εβραίους περιορίζονται σε άτομα χαμηλού επιπέδου ή στενοκέφαλους συντηρητικούς. Αρκεί καμιά φορά απλά να κοιτάξουμε στη λογοτεχνία, και μάλιστα σε γνωστά έργα μεγάλων συγγραφέων.
Τώρα, στις μέρες μας, έχουν αμβλυνθεί οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα απέναντι στους Εβραίους;
Ραχήλ Καπόν: Δεν θα το έλεγα… Ο άνθρωπος έχει κληρονομήσει ένα σύστημα στερεοτύπων, που σήμερα μάλιστα μπορούν να διαδοθούν πολύ πιο γρήγορα, μέσα από την ανάπτυξη της τεχνολογίας και τον καταιγισμό των πληροφοριών που δεχόμαστε καθημερινά, τόσο από τα μέσα ενημέρωσης όσο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αυτά στις μέρες μας έχουν γίνει βασική πηγή πληροφόρησης για πολλούς και έχουν μεγάλο αντίκτυπο στην κοινή γνώμη. Καμιά φορά προκαταλήψεις και στερεότυπα εντοπίζονται ακόμα και στα σχολεία, τα μαθητικά βιβλία.
Κοιτάξτε, λόγου χάριν, τι γράφτηκε στην Ελλάδα, με αφορμή το εμβόλιο για τον κορωνοϊό, μόνο και μόνο επειδή ο επικεφαλής μιας φαρμακευτικής εταιρίας έτυχε να είναι Έλληνας Εβραίος…Αναρωτιέμαι, επίσης, γιατί πρέπει να αναφέρεται ότι ένας από τους γερουσιαστές που εκλέχτηκαν στη Τζόρτζια των Ηνωμένων Πολιτειών είναι Εβραίος. Αναφέρεται ποτέ αν κάποιος είναι Ορθόδοξος, Καθολικός, Προτεστάντης ή οτιδήποτε άλλο; Επίσης, βλέπουμε σήμερα στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες μια νέα ακροδεξιά, με σαφή αντισημιτικό χαρακτήρα. Στις ομάδες που εισέβαλαν πρόσφατα στο Καπιτώλιο ανάμεσα στους θερμοκέφαλους «υπερ-πατριώτες», υπήρχαν και νεοναζί: κάποιοι από αυτούς είχαν, μάλιστα, τατουάζ με τη σβάστικα ή διάφορα αντισημιτικά σύμβολα.
Μωυσής Καπόν: Πάντως, στις μέρες μας είναι περισσότερο αποδεκτό από ότι στο παρελθόν να δηλώνεις δημοσίως το εβραϊκό σου θρήσκευμα. Είμαι σίγουρος ότι η πλειοψηφία το δέχεται ευχάριστα, δεν λείπουν όμως οι περιπτώσεις όπου υπάρχουν αιχμές και υπονοούμενα που δεν τιμούν τα πρόσωπα που τα επικαλούνται. Θα αναφερθώ σε ένα πολύ δυσάρεστο συμβάν στο οικογενειακό μας περιβάλλον, όταν ο ανιψιός μου, μαθητής της πρώτης Λυκείου του Αμερικανικού Κολλεγίου Ψυχικού, δέχθηκε μια ανίερη επίθεση από κάποιον συμμαθητή του που έχει σχέση με ανέκδοτα που περιέχουν τη λέξη «σαπούνι». Δυστυχώς αυτό το περιστατικό μάς θυμίζει παρόμοιες καταστάσεις όπως αυτή που βιώσαμε εμείς στα μαθητικά μας χρόνια.
Τι νομίζετε ότι θα έπρεπε να γίνει για να εξαλειφθεί ο αντισημιτισμός; Θεωρείτε ότι η ελληνική Πολιτεία τιμά σήμερα τη μνήμη των Εβραίων που δολοφονήθηκαν στο Ολοκαύτωμα;
Ραχήλ Καπόν: Πιστεύω ότι είναι δύσκολο να εξαλειφθεί ο αντισημιτισμός, καθώς, όπως σας είπα, είναι ένα διαχρονικό φαινόμενο…Οπωσδήποτε, έγιναν θετικά βήματα, με την καθιέρωση της Διεθνούς Ημέρας Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος, την ανέγερση μνημείων σε διάφορες πόλεις κ.ά. Από κει κι ύστερα, νομίζω ότι είναι και θέμα παιδείας. Όσο καλύτερα γνωρίζουν οι άνθρωποι την ιστορία των λαών, τόσο υποχωρούν τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις. Από αυτή την άποψη, μια θετική εξέλιξη είναι ότι τα τελευταία χρόνια παρατηρείται στην ελληνική κοινωνία ένα έντονο ενδιαφέρον για την εβραϊκή ιστορία, εκδίδονται βιβλία, γίνονται συνέδρια κτλ., τα οποία επικεντρώνονται συνήθως στο Ολοκαύτωμα. Ωστόσο, η διδασκαλία του Ολοκαυτώματος δεν έχει πάρει ακόμη τη θέση που της αρμόζει... Ελπίζω ότι φέτος, με αφορμή την ανάληψη της προεδρίας της Διεθνούς Συμμαχίας για τη Μνήμη του Ολοκαυτώματος από την Ελλάδα, θα υπάρξουν αξιόλογες πρωτοβουλίες στη σωστή κατεύθυνση.
Μωυσής Καπόν: Η Ελληνική Πολιτεία τιμά την μνήμη των εβραίων πολιτών, θεωρώ όμως ότι δεν αρκεί αυτό να συμβαίνει μία ή δύο φορές τον χρόνο σε επετείους, αλλά θα πρέπει να γίνουν δυναμικά βήματα που θα έχουν διάρκεια και ουσία. Οι νεοέλληνες πρέπει επιτέλους να αντιληφθούν πόσο δεμένοι ιστορικά είναι οι εβραίοι της Ελλάδας με την πατρίδα τους. Είναι και αυτοί Έλληνες αλλά με εβραϊκό θρήσκευμα. Με πολύ σεβασμό θα αναφερθώ στον αείμνηστο πατέρα μου, Βενιαμίν Ισαάκ Καπόν, ο οποίος υπήρξε ανάπηρος του Αλβανικού μετώπου μετά από ακρωτηριασμό των κάτω άκρων του λόγω κρυοπαγημάτων. Γι΄ αυτή του τη θυσία δεν μετάνιωσε ποτέ.
Θα ήθελα με την αφορμή να επισημάνω και την απουσία του σωστού διδακτικού εργαλείου, όπως τη συγγραφή μιας ελληνικής εβραϊκής ιστορίας που θα έρθει να καλύψει το κενό σε όλα τα επίπεδα διδασκαλίας.
Οι εκδόσεις Καπόν έχουν συνεισφέρει στη συλλογική μνήμη με σημαντικά πονήματα ξένων και Ελλήνων ερευνητών. Θυμάμαι το εξαιρετικό βιβλίο της συναδέλφου Κατερίνας Οικονομάκου («Ο τραγουδιστής του Άουσβιτς») για τον κορυφαίο αρχιψάλτη Εστρόγκο Ναχάμα, που είναι ελάχιστα γνωστός στη γενέτειρά του, τη Θεσσαλονίκη. Ποια είναι η επίδραση αυτών των βιβλίων εκτός εβραϊκής κοινότητας;
Μωυσής Καπόν: Στο ξεκίνημα της κουβέντας μιλήσαμε για τις χαμένες εβραϊκές περιουσίες. Υπήρξαν πολλοί που αναζήτησαν τα ιδιόκτητα σπίτια και το νοικοκυριό τους, τους οποίους οι νέοι νοικοκυραίοι απώθησαν με απειλές και τους ανάγκασαν στην απελπισία τους να πάρουν τον δρόμο της ξενιτιάς. Ανάλογο δείγμα συμπεριφοράς αντιμετώπισε ο Εστρόγκο Ναχάμα, όταν επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη από το Άουσβιτς: κατηγορήθηκε ως λιποτάκτης (!) και αποφάσισε να γυρίσει πού; στο Βερολίνο!
Ραχήλ Καπόν: Προσπαθούμε τα τελευταία χρόνια να αναδείξουμε στο ευρύ ελληνικό κοινό γνωστές αλλά και άγνωστες πτυχές της ιστορίας του ελληνικού εβραϊσμού, όπως και του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και του Ολοκαυτώματος, με μια σειρά από λογοτεχνικά και ιστορικά έργα, όπως και δοκίμια, την οποία συνεχώς εμπλουτίζουμε. Αναφέρω ενδεικτικά τη Διάσωση της Καρίνας Λάμψα και του Ιακώβ Σιμπή, που ήταν ουσιαστικά το πρώτο βιβλίο για το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων που κυκλοφόρησε στη χώρα μας και έφερε στο φως, μέσα από αρχειακή έρευνα, τις άγνωστες απόπειρες διάσωσης των Εβραίων της Ελλάδας. Άλλοι σημαντικοί τίτλοι μας περιλαμβάνουν μεταφράσεις διακεκριμένων ξένων συγγραφέων: Νομίζω την έλεγαν Έστερ (της Κάτια Πετρόφσκαγια), τα Παιδιά του Άουσβιτς (του Άλβιν Μέγερ), τα Απομνημονεύματα των θρυλικών κυνηγών Ναζί Μπεάτε και Σερζ Κλάρσφελντ.
Στέκομαι ιδιαίτερα στην Τσίλι του σπουδαίου Ααρών Άπελφελντ, που μας δίνει μια αναπάντεχα τρυφερή ιστορία επιβίωσης μέσα στον πόλεμο, και στους Δολοφόνους της Μνήμης του διακεκριμένου ελληνιστή Πιερ Βιντάλ Νακέ, που παραμένει μια επίκαιρη και τεκμηριωμένη απάντηση σε αρνητές του Ολοκαυτώματος και αντισημίτες. Και, φυσικά, θα ακολουθήσουν και άλλοι τίτλοι…
Οι φωτογραφίες είναι από το προσωπικό αρχείο του Μωυσή και της Ραχήλ Καπόν. Τους ευχαριστούμε για τη συμμετοχή τους στο αφιέρωμα του Liberal
