Του Δημήτρη Κουρέτα
Από την εποχή των Μεσογειακών Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων μέχρι και σήμερα έχουν διατεθεί από τα Διαρθρωτικά Ταμεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Ελλάδα ποσά της τάξης των 100 δισ. ευρώ για την υποστήριξη της Περιφερειακής Ανάπτυξης.
Αν και η πραγματική επίπτωση αυτής της συνδρομής δεν έχει αποτιμηθεί συστηματικά μέχρι σήμερα, γνωρίζουμε από την εμπειρία μας ότι ήταν μάλλον θετική για την ανάπτυξη υποδομών αλλά απέτυχε παταγωδώς σε πεδία όπως η ανταγωνιστική επιχειρηματικότητα, οι δεξιότητες των ανθρώπινων πόρων, η ενδυνάμωση της δημόσιας διοίκησης και άλλες αντίστοιχες άυλες («soft») υποδομές. Δυστυχώς, αυτές οι άυλες υποδομές είναι ο παράγοντας που κάνει τη διαφορά στο σημερινό παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον.
Το ότι δεν έχουμε ιδέα για το αν όλα όσα χρηματοδοτήθηκαν με ευρωπαϊκούς πόρους δημιούργησαν αξία μεγαλύτερη από το κόστος τους είναι επίσης ένα θέμα, αλλά το κυριότερο ζήτημα είναι ότι δε μάθαμε ποτέ να μαθαίνουμε από τις επιτυχίες και τις αποτυχίες στους σχεδιασμούς μας. Δε μάθαμε να σχεδιάζουμε στοχεύοντας σ' αποτελέσματα, ξέρουμε μόνο να διαχειριζόμαστε με βάση την απορρόφηση.
Για την περίοδο 2014-2020 η Ελλάδα έχει εξασφαλίσει κοινοτική συνδρομή της τάξης των 15 δισ. ευρώ. Τι πρέπει να κάνουμε για να μεγιστοποιήσουμε την επίπτωσή τους όσον αφορά την περιφερειακή ανάπτυξη;
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στοχεύοντας στην αποδοτική χρήση των πόρων των διαρθρωτικών ταμείων και την αύξηση των συνεργειών μεταξύ διαφορετικών εθνικών, περιφερειακών και ευρωπαϊκών πολιτικών, καθώς και μεταξύ δημόσιων και ιδιωτικών επενδύσεων, έχει υιοθετήσει την Έξυπνη Εξειδίκευση ως το βασικό μεθοδολογικό πλαίσιο σχεδιασμού της αναπτυξιακής στρατηγικής για την περίοδο 2014-2020 και τη θεωρεί ως αναγκαία προϋπόθεση για την έγκριση των επιχειρησιακών προγραμμάτων που υποστηρίζουν αντίστοιχες επενδύσεις.
Η Έξυπνη Εξειδίκευση περιλαμβάνει τον εντοπισμό των μοναδικών χαρακτηριστικών και των συγκριτικών ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων κάθε περιφέρειας και τη συμφωνία ενός κοινού αναπτυξιακού οράματος για την αξιοποίησή τους. Αυτό σημαίνει ότι ο παραγωγικός τομέας, ο ακαδημαϊκός τομέας, η δημόσια διοίκηση και η κοινωνία των πολιτών εργάζονται από κοινού για την επίτευξη του οράματος και ότι οι διαθέσιμοι πόροι κατευθύνονται προς λίγες, ιεραρχημένες δράσεις που υπηρετούν το συγκεκριμένο όραμα. Σημαίνει επίσης ενίσχυση των περιφερειακών συστημάτων καινοτομίας, μεγιστοποίηση των ροών γνώσης και εξάπλωση των ωφελειών της καινοτομίας σε όλο το εύρος της περιφερειακής οικονομίας.
Η έξυπνη εξειδίκευση δεν είναι κάτι νέο. Αντίθετα, είναι μια εμβάθυνση και ενίσχυση της μεθοδολογίας που χρησιμοποιούσαμε για τον προγραμματισμό των διαρθρωτικών ταμείων. Βασίζεται σε 15 χρόνια εμπειρίας στην υποστήριξη στρατηγικών καινοτομίας στις περιφέρειες, και στην οικονομική σκέψη πρώτης γραμμής από μείζονες διεθνείς οργανισμούς. Οι πιο ανεπτυγμένες περιφέρειες της Ευρώπης εφαρμόζουν εδώ και χρόνια αντίστοιχες πρακτικές. Το οικονομικό σκεπτικό της έξυπνης εξειδίκευσης περιλαμβάνει την ανάπτυξη και υλοποίηση ολοκληρωμένων τοπικών προσεγγίσεων οικονομικού μετασχηματισμού, την καλύτερη ανταπόκριση από πλευράς περιφερειών στις σύνθετες οικονομικές και κοινωνικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ευρώπη, την εξωστρέφεια των παραγωγικών και ακαδημαϊκών φορέων, τη δημιουργία κρίσιμης μάζας σε οικονομικές δραστηριότητες σε περιφερειακό επίπεδο και την προώθηση της διάχυσης γνώσης και της τεχνολογικής διαφοροποίησης.
Για τις ελληνικές περιφέρειες η Έξυπνη Εξειδίκευση αποτελεί μια οργανωτική καινοτομία στον σχεδιασμό της περιφερειακής αναπτυξιακής πολιτικής: ως μέθοδος σχεδιασμού βρήκε τις περισσότερες περιφέρειες ανέτοιμες ν'' ανταποκριθούν επαρκώς στις τεχνικές απαιτήσεις της και ως καινοτομία συνάντησε, αναμενόμενα, σημαντικές αντιδράσεις από ένα σύστημα που ήταν δομημένο για να μοιράζει έργα με πελατειακή λογική και τη χλιαρή υποστήριξη του παραγωγικού δυναμικού κάθε περιφέρειας που ενώ αντιλαμβάνεται τη σημασία του εγχειρήματος, αισθάνεται ότι κανείς δεν ακούει τις ανάγκες του.
Η Περιφερειακή Ανάπτυξη είναι περιφερειακή υπόθεση!
Το μοντέλο του σχεδιασμού από τη βάση προς τα πάνω που επέβαλλε η Έξυπνη Εξειδίκευση πρέπει να εφαρμοστεί συστηματικά στο μέλλον, ενδυναμώνοντας το ακαδημαϊκό, το επιχειρηματικό και το αυτοδιοικητικό δυναμικό αλλά και την κοινωνία των πολιτών σε κάθε περιφέρεια στο να θέτει προτεραιότητες και στόχους με συναινετικές διαδικασίες, να μεριμνά για την επίτευξή τους και να κάνει τις απαραίτητες διορθώσεις όταν και όπου χρειάζεται.
Για να μπορέσουν οι Περιφέρειες να σχεδιάσουν ολοκληρωμένες στρατηγικές περιφερειακής ανάπτυξης, τους εκχωρούνται σταδιακά πόροι από τα τομεακά προγράμματα με βάση τεκμηριωμένες μετρήσεις κατάλληλων, κατά περίπτωση, δεικτών και όχι πληθυσμιακά κριτήρια. Προφανώς, αναλαμβάνουν την επίτευξη αντίστοιχων στόχων.
Ο μηχανισμός για το στρατηγικό συντονισμό της περιφερειακής αναπτυξιακής πολιτικής αποφασίζεται σε κάθε περιφέρεια ανάλογα με τις τοπικές ανάγκες. Είναι συμμετοχικός και εγκρίνεται από το εκάστοτε Περιφερειακό Συμβούλιο. Πρέπει όμως να κινητοποιούνται οι τοπικές δυνάμεις, που εδώ τα τοπικά στελέχη έχουν να παίξουν πολύ σημαντικό ρόλο.
Ο βασικός μηχανισμός εφαρμογής του περιφερειακού αναπτυξιακού σχεδιασμού είναι οι Περιφερειακές Αναπτυξιακές Εταιρείες. Οι υπηρεσίες των Περιφερειών έχουν αποκλειστικά την ευθύνη των πληρωμών και των ελέγχων επιλεξιμότητας και νομιμότητας.
Η Κυβέρνηση λύνει τα θεσμικά και κανονιστικά προβλήματα, θέτει εθνικούς στόχους και λειτουργεί επιτελικά όσον αφορά την περιφερειακή ανάπτυξη.
Το θεσμικό πλαίσιο (μεταξύ άλλων: φορολογία, απασχόληση, εκπαίδευση, προστασία περιβάλλοντος, αδειοδοτήσεις) πάνω στο οποίο εφαρμόζεται η περιφερειακή πολιτική καθορίζεται από την Κυβέρνηση. Δεν υπάρχει πιθανότητα επιτυχίας της περιφερειακής πολιτικής, ανεξαρτήτως προθέσεων και προσπάθειας, όταν το εθνικό θεσμικό πλαίσιο είναι δυσλειτουργικό. Τα Υπουργεία συνεπώς αξιοποιούν τους πόρους των διαρθρωτικών ταμείων για να βελτιώσουν το θεσμικό πλαίσιο και να δρομολογήσουν την εφαρμογή του. Εδώ υπάρχει θέμα σήμερα.
Η Κυβέρνηση ενθαρρύνει τον υγιή ανταγωνισμό μεταξύ των Περιφερειών στην εφαρμογή των αναπτυξιακών πολιτικών τους δημοσιοποιώντας συγκριτικές αξιολογήσεις σε δείκτες επιδόσεων και προωθώντας την ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών.
Η διαφάνεια επεκτείνεται από τον τύπο στην ουσία της άσκησης περιφερειακής πολιτικής.
Είναι ξεκάθαρο ότι η απορρόφηση ευρωπαϊκών πόρων δεν είναι το μοναδικό κριτήριο επιτυχίας στην περιφερειακή πολιτική. Το πρόγραμμα «Διαύγεια» υπήρξε ένα σωστό βήμα για τη λογοδοσία σε επίπεδο κανονιστικών αποφάσεων και δαπανών. Οι τοπικές κοινωνίες θα πρέπει να είναι ενήμερες τόσο για το αν ο περιφερειακός σχεδιασμός είναι σωστός («κάνουμε τα σωστά πράγματα;») όσο και για το αν η εφαρμογή του πετυχαίνει τους στόχους που έθεσε. Η συνεχής (on-going) αξιολόγηση σε όλα τα τομεακά και περιφερειακά προγράμματα και η ανάρτηση δεικτών επιδόσεων στο διαδίκτυο εγγυώνται τον αποτελεσματικό έλεγχο από την κοινωνία.
